Пәннің оқу-әдістемелік кешені 5В 120200- ветеринариялық санитария

Тірі және инактивирленген вакцина.Тірі вакциналар тиімді биопрепараттарға жатады.Олардың тиімділігі: бір қолданғанда аз дозада иммунитетті құрайды. Кемшіліктері: жоғары реактогендік, қалдық уыттылығы және вакцина штамдарының қайта өз қасиетіне келуі. Тірі вакциналар авирулентті немесе әлсіреген микроорганизм штамдарынан алынады.Олар алғашқы қасиетіне қайтып келмейді, бірақ иммуногендігін сақтап қалған.

Инактивирленген иммунитет тірі вакциналарға қарағанда әлсіз иммунитет қалыптастырады. Инактивирленген вакциналардың тиімділігі: олар қауіпсіз. Кемшілігі: антиген мөлшері көбірек қажет етеді және қайталап вакциналау. Вакцинацияның әр түрлі әдіс – тәсілдері бар. Жай вакцинация – бір ғана вакцина қолданады.( бір індеттік ауруға қарсы емес ). Кешенді вакцинация – бірнеше вакцина қолданады. ( оларды енгізердің алдында араластырады, әлде бөлек салады ).

Сарысу және глобулиндер. Белгілі ауру қоздырушысына қарсы антиденесі бар препарат. Гипериммуннизацияланған немесе ауырып – айығып кеткен жануарлардан алынып, емдеуде және ауруларды диагностикалауда қолданады.Сарысу мен глобулиндерді алу жолына қарай былай жіктейді: реконваленсцент сарысуы, гипериммунды, антитоксикалық, гаммаглобулин. Қолдануына: емдік – алдын алу, антибактериялық, вирусқа қарсы, аралас. Болжау: аглютинирлеуші, преципитирлеуші, гемолитикалық, анти түрлері және т.б.

Бактериофагтар, интерферондар. Оларды ауқымды спектрлі әсер ететін препараттар қатарына жатқызып, алдын алуда, емдік және балауда қолданады. Бактериофагтар - бактериялар мен вируста табиғатта кең таралып бактериальды торшаның лизисін шақыртады. Індеттік аурулардың бактериальды этиологиясын балауда және алдын алуда қолданады. Емдік - алдын алу шараларында кең қолданбайды қолданса, тері асты, бұлшық етке , ішке енгізеді.

Интерфероны: вируспен ракқа қарсы қасиеті бар ерігіш гормон тәріздес ақуыз және полипептидтер . Организмде олардың үш типі синтезделеді: альфа-интерферон; бета-интерферон; гамма-интерферон. Олардың антиденелерден айырмашылығы торшалық емес вирустарға әсер етпейді; вирустың торшаға кіруіне кедергі жасайды және вирустың клеткадан шығуына әсер етіп, көбеюін тежейді.

Диагностикалық (балау) биопрепараттар, оларға балау иммунды сарысуы және глобулині; антиденелер, аллергендер, бактериофагтар. Оларды қоздырғыштарды пат. материалда серологиялық реакциялардың сапасын бақылау мақсатынды қолданады.

Антигендер- індеттік ауруларды лабораторлық болжауда қолданылады, негізінен антиденелерді ауырған немесе ауырып кеткен малдың қан сарысуынан анықтау үшін қолданады.

Аллергендер – бұл ауру жұқтырылған организмде тітіркенуді тудыратын қоздырғыштары бар препарат.

Пробиотиктер – тірі микроорганизм культурасын сипаттайды, асқортуды жақсартатын және ішек – қарын микрофлорасын қалпына келтіреді, асқорыту жолдарын емдеуде және алдын алу шараларында қолданылады. ( АБК – ацидофильді бульонды культура , ПАБК – пропион - ацидофильді бульонды культура және т.б.)

Азықтық антибиотиктер – ұнтақ түріндегі антибиотик препараттары, азықпен бірге қосып , алдын алуда, емдеуде және малдың өнімділігін арттыруда қолданады.( биовит, биошрот және т.б.)

Биопрепараттарды тасымалдау және сақтау . Биопрепаратардың сапасын мұздау, жоғары температура, жоғары ылғалдылық, күн сәулесін төмендетеді.Сол себептен оларды арнайы жағдайда сақтау қажет. Оларды құрғақ, салқындау, қараңғы ғимараттарда немесе мұздатқыш камераларында ( 2 ден 8 ⁰ – 10 ⁰ С) температурасында. Ғимаратты жауып кілтін арнайы тұлғаға тапсырады. ( аптека басқарушысы). Міндетті түрде жұмсалған, әкелінген препараттар тіркелініп отырады. Әр препараптқа жеке орын жабдықтайды.

Құрғақ препараттарды температура 0 ⁰ С –ден төмен болғанда сақтауға болады, өйткені оларда ылғал жоқ болғандықтан.

Сидорчук А.А., Воронин Е. С., Глушков А. А. Общая эпизоотология. М.: Колос, 2004. 126-135 бет.

1. 
   Ветеринарлық биопрепараттарды ата, олардың негізгі кластары, диагностикада, алдын алуда алатын орны?
   
2. 
   Вакциналардың негізгі кластарын ата, тірі вакцинаның кемшіліктері мен тиімділігін баяндау?
   
3. 
   Балау биопрепараттарының түрлері ( жіктелуі) және олардың індетке қарсы шаралардағы мәні?
   
4. 
   Вакцинацияның әсерін және енгізу тәсілдерін баяндау. ( активті, пассивті, аралас, жай, кешенді).
   

2. Клиникалық белгілері, пат-анатомиялық өзгерістері, иммунитет.

3. Алдын алу және күресу жолдары.

Сібір жарасы – Anthrax- жіті өтетін, өлі тиіп, күйдіргі тектес қабыну ретінде байқалатын жұқпалы ауру.

Этиология. Қоздырушысы - Bacillus anthracis - ірі ( 3-10 х 1-1,5 мкм ) қозғалмайтын грам оң, спора түзетін ауа сыбағалы таяқша.Спора түзіп, қолайлы жағдайда вегетативті түрге ауысады. Төзімділігі: Вегетативті микроб төзімсіз 55 ⁰ С температурада 40 мин ішінде өледі, ал 70 ⁰ та 1 мин споралары өте төзімді. Олар шіріген өлекседе тіршілігін сақтайды, суда жылдар бойы, топырақта ондаған жылдар сақталады.

Дезинфицирлеуші заттар: 3 % креолин енгізсе 48 сағат 10 – 20 % хлоры әк, 10 % натрий, 15 % формальдегид.

Топалаңның қоздырушысының бастауы – ауырған жануарлар. Олар бациллаларды нәжіс, несеп, сілекеій арқылы бөліп шығарады.

Микроб әсіресе өлер алдында контаминирленгендердің табиғи тесіктерінен аққан қанды сұйықтықта көп болады.Қоздырушының ең басты берілу факторы – топалаңнан өлген малдың өлексесі.Топыраққа түскен топалаңның спорасының тағдыры топырақтың түріне байланысты.Микробтың ұзақ сақталуына гумусы мол, рН бейтарап топырақ аса қолайлы.

Патологоанатомиялық өзгерістер. Топалаңнан өлген малдың өлексесі тез бүлінеді, әдетте кебініп, сіресуі болмайды немесе әлсіз дәрежеде байқалады.Табиғи тесіктерінен қанды сұйық, кейде қан ағады. Қан қара -қошқыл түсті ұйымайды.Сірі қабатының көп жері қанталаған. Көкбауыр шектен тыс ұлғайып, оның пульпасы жұмсарады, кесілген жерінен қара май тәрізді мол қырынды алуға болады. Жүрек аймағын қара қошқыл қанға толы, эндокард қанталаған.Ауыз қуысының ұлпаларында қанталаған жалқақтар болады.Желке және бас миы өзгерген және қанталаған.

Балау. Диагноз қою үшін міндетті түрде індеттанулық деректер, клиникалық белгілер, өлексені көрудің нәтижелері ескеріледі. Бірақта түпкілікті диагноз лабораторлық зерттеуге негізделуі керек.

Емі. Емдеу үшін топалаңға қарсы қан сарысуы мен иммуноглобулиндер қолданылады. Гамма – глобулиннің әсері сарысудан күштірек. Оны қойларға тері астына 20-40 мл енгізеді, алдын алуда. Ол 14 күн сібір жарасына қарсылық жасайды.

Дауалау және күресу шаралары. Топалаңды дауалаудың басты бағыты бейім жануарларды вакциналау және індет жайлаған жерлерді толық есепке алу және сауықтыру, санитарлық шектеу шараларын жүргізу. Қауіп жоғары деңгейде деп есептелінетін аймақта вакциналау жылына екі рет жүргізіледі. Өлген мал өлексесі сойылмайды, міндетті түрде өртеледі. Карантин ең соңғы ауырған мал сауыққан соң немесе өлген соң, егер егілген жануарларда асқыну болмаса, 15 күн өткеннен соң алынады.

Әдебиеттер:

1. 
   Конопаткин А.А. Эпизоотология и инфекционные болезни животных. М.: Колос, 1984. 147-156 бет.
   

1. 
   Сібір жарасына анықтама беріп, қоздырғышын сипаттаңыз?
   
2. 
   Сібір жарасы қандай белгілермен өтеді?
   
3. 
   Ауру қандай жолдар механизмі арқылы жұғады?
   
4. 
   Ауру қандай формада өтеді және қандай клиникалық белгілер әрқайсысында болады?
   

2.Клиникалық белгілері,патологоанатомиялық өзгерістері,Иммунитет.

3.Алдын ала сақтау шаралары және күресу шаралары.

Ауески ауруы.(Моrbus Aujeszky)-жіті өтетін,өкпе қабынған,орталық жүйке жүйесі зақымданған ,шошқа,күзен және бұлғыннан басқа жануарларда денесі қышынған белгілермен ерекшеленетін жұқпалы ауру.

Этиология.Қоздырушысы- ДНҚ бар герпес вирустар тұқымдастығына жататын ,торшаның ядросында көбейетін вирус.Жетілген вириондары 180-190нм,липопротеидті қабығы бар.Қолдан жұқтыруға үй қояны өте сезімтал.

Төзімділігі.Оншама ерекшелігі байқалмайды,50-60С кезінде 30-45 минутта,тура түскен күн сәулесінен 12-48 сағатта,ультракүлгін сәуледен 1 минутта зарарсызданады.Жемшөп пен көнде,топырақта және басқа заттарда қысқа 21-60 күн,көктемде 35күн,жазда 20күнге дейін сақталады.Шіріген өлекседе 10-28 күн, ал кемірушілердің кепкен өлексесінде 8 ден 175 күнге дейін сақталады.Көнді биотермиялық зарарсыздандырғанда 8-15 күн ішінде күшін жояды.Күйдіргіш натрийдің 3% ыстық ертіндісі,1% формальдегид,жаңадан сөндірілген 20% әк вирусты 5-20 мин ішінде өлтіреді, ал креолин мен карбон қышқылының әсері төмен.

Індеттік ерекшеліктері.Табиғи жағдайда ауруға ең жиі шалдығатындар:шошқа, ит, мысық және синантропты кемірушілер.Сирек ауыратын жануарлар ірі қара мен терісі бағалы аңдар. Жұмыр тұяқтылар мен приматтар төзімді келеді де, табиғи жағдайда сирек ауырады.Кей жағдайда адам да ауырады. Барлық жануарлардың жас төлдерінің әсіресе торайлардың ересектерімен салыстырғанда ауруға бейімділігі өте жоғары.

Ауру қоздырушысының бастауы-ауырған жануарлар.Олар вирусты тұмсығымен, көзінен, қынаптан аққан сорамен, несеппен және сүтпен бірге бөліп шығарады.Бұл ауру сиыр,қой,ешкі,ит, мысықта өте ауыр өтеді де, әдетте ауырған жануар өледі.Сондықтан да олардың арасында вирус алып жүру орын алмайды да,індеттің қаулауы одан ары өрбімей тез өліп қалады.Шошқа мен синантропты кемірушілер жеңіл ауырады. Жазылып кеткеннен соң ұзақ уақыт бойы шошқа 2-3 жылға дейін, кемірушілер бірнеше ай бойы вирус алып жүреді.Сондықтан олардың инфекция қоздырушысының бастауы ретінде ауру таратудағы маңызы зор.

Ауыз бен тыныс жолдарының кілегейлі қабықтары арқылы енгенде вирус инфекция қақпасында шошқаның денесінде тез, ал басқа жануарларда баяу көбейеді. Аз уақыттан кейін ол жүйкемен сөл жолдары арқылы миға жетеді де,вирустың көбеюі ми мен оның қабықтарының жіті қабынуына әкеп соғады. Бұндай жағдай жануарларда әсіресе ет қоректілерде сонымен қатар торайларда энцефаломиелиттің клиникалық белгілері білінеді.Тері арқылы енген вирус кірген жерінде тез көбейіп,гемагендік және лимфогендік жолмен денеге тарағанымен миды онша зақымдай қоймайды.

Шошқада аурудың клиникалық белгілері ең алдымен жасына байланысты.Ересек шошқада негізінен зілсіз өтеді,1-3 күн бойы аздап ыстығы көтеріледі, жабырқау тартып, тәбеті бұзылады,кейде құсады. Жануардың көпшілігі елеусіз түрде ауырады. Кей жағдайда ересек шошқалардың ауруы күшті болуы да мүмкін.Онда аталған белгілерімен қоса мұрнынан сора ағып, жөтел,ентіге дем алу,теңселіп жүру, сілекей ағу,аяғы,жұтқыншағы мен көмейі салдану байқалады. Жануар есеңгіреген күйінде өліп кетеді.Бордақыдағы үлкейген торайларда, егер тұмаудың вирусы, салмонеллалар мен пастераллалар қабаттасса,өкпесі қабыну жиі байқалады. Мегежіндердің сүті қайтып,жаппай іш тастайды, не өлі туады. Ауру еметін және енесінен бөлінген торайларда өте зілді өтеді.

Ауруды өлі тиген, эпилепсиялық, дел-сал және аралас түрлерге бөледі. Жаңа туған торайларда 10 күнге дейін ауру менингоэнцефалиттің белгілерімен өтеді. Ауырған торайдың жылжуға,емуге және дыбыс беруге шамасы келмейді.Қалшылдап,сілекейі ағып, жұтқыншағы сіреседі. Бір күннің ішінде өліп қалады.

10 күннен 4 айға дейінгі торайларда аурудың өлі тиген және менингоэнцефалит түрлері аралас өтеді. Бас кезінде дененің ыстығы 41С және одан да жоғары көтеріледі,жабырқау тартып, әлсіреп құсады, шөлдейді.Кейінірек орталық жүйке жүйесінің зақымданған белгілері байқалып, не қозу(эпилепсия), не тежеу(дел-сау) процестері басым болады.

Шошқада,негізінен, өліеттеніп ойылған тонзилит және өкпенің домбығуы, қатарлы бронхопневмония ошақтары кездеседі. Әртүрлі үлпіршек ағзаларда, лимфалық ұлпаларда, оның ішінде жұтқыншақ сөл түйінінде жекелеген немесе көптеген бозғылт-сары ұсақ өліеттенген ошақтар кездеседі.

Екі айға дейіегі торайларда әдетте ми мен жұлын қабынып,ми домбығады, ал оның бүйіріндегі қарыншаларында едәуір сұйық зат жиналады.

Балау.Алдын ала диагнозды індеттанулық және клиникалық белгілері, патанатомиялық тексерудің нәтижесі арқылы қояды.

Емі.Өзіне тән емдік дәрмек ретінде Ауески ауруына қарсы гипериммунді сарысу мен иммунді глобулин қолданылады.Емдеу уақтылы, жануар ауыра ьастсғанда жүргізілсе ғана нәтижелі болады. Қосалқы микробтарды тежеу үшін антибиотиктер мен сульфаниламид және симптоматикалық ем үшін витаминдер қолданылады.

Иммунитет.Ауырып жазылған жануарда бірнеше жылға жететін күшті иммунитет қалыптасады.Аурудан жазылған шошқаның қан сарысуында вирусты бейтараптаушы антиденелердің титрі 1:32-1:256 шамасында болады.Енесін еміпжүрген торайларда уыздан ауысқан коластральді иммунитет болады. Бірақ оның күші мен ұзақтығы шамалы ғана.

Дауалау және күресу шаралары.Аурудың алдын алу шаралары мал фермаларында және оның маңайында індеттің синантроптық және антропургиялық жасырын табиғи ошағы пайда болатындай кең территорияда жүргізіледі. Сондықтан ауруды дауалаудың маңызды алғы шарты үй және жабайы жануарларды тегіс қамтитын жаппай жоспарлы түрде індеттанулық бақылау жүргізу. Әсіресе мұндай шаралардың кемірушілерді қамти отырып, шошқа шаруашылықтарының территориясында іске асырылуының маңызы зор.Ондай шаруашылықтарда шошқаны вирус алып жүрушілікке биосынама және серологиялық реакциялар тексереді.Сау шаруашылықтағы жануарлардың қанында ауруға тән антиденелер болмайды.

Ауру шыққан жағдайда шаруашылыққа (фермаға)карантин қояды.Шошқаларды әкеліп, әкетуге орын ауыстыруға тиым салып,ұрықтандыруды,салмағын өлшеуді,танба салуды,бір орталықтан жем беруді тоқтадады.Ағымдағы дезинфекция,дератизация және басқа да індетті тоқтатуға бағытталған шаралар жүргізіледі.Барлық жануарларды қара шығып,ішінара ыстығын өлшейді. Ауырған және күдікті жануарларды бөліп алып иммуноглобуллинмен, антибиотиктермен, симптоматикалық дәрі- лермен емдейді.Клиникалық сау жануарларды егіп,сонымен қатар сыртқы ортаны зарасыздандыру шараларын жүргізеді.Ауру жануарларды оқшаулаған қора-жайды күн сайын, ал жануарлар тұрған жерді апта сайын дезинфекциялайды.Көң мен төсенішті биотермиялық жолмен зарасыздандырады,-ал садыраны хлорлы әкпен (12 кг/м3) дезинфекциялайды.Лажсыздан сойылған шошқаның терісін алмайды,оны үйітеді,немесе қайнаған ыстық сумен шылайды.Өлекселерді өртейді немесе утильге жібереді.

Ауру басылған соң,ауырып жазылған малды түгел әкеткеннен кейін,барлық сауықтыру шаралары орындалған соң карантинді бір ай (аң шаруашылықтарында 15күн) өткен соң алады.Карантин алынғаннан соң бір жыл бойы шектеу сақталып,барлық жануарлар егіледі.Жас төлге вакцинация,ересек шошқаға ревакцинация жасалып, кемірушілер түгел құртылады.Егілген жануарларды індеттік жағдайы тақылеттес шаруашылықтарға карантин алынған соң 1 жыл өткеннен кейін ғана апаруға рұқсат етіледі.

Әдебиет:

1.Конопаткин А.А.Эпизоотология и инфекционные болезни животных.М.:Колос,1984.-стр 189-196.

1.Аурудың зтиологиясы

2.Ауески ауруы қандай белгілермен көрінеді.

3.Аурудың жұғу жолдары.

2.Клиникалық белгілері,патологоанатомиялық өзгерістері,Иммунитет.

3.Алдын ала сақтау шаралары және күресу шаралары.

Құтырық (Rabies,бешенство)- орталық жүйке жүйесін зақымдап, шашыранды полиэнцефаломиелит арқылы ерекшеленетін, жіті өтетін жұқпалы ауру.

Этиология Қоздырушысы рабдовирустар тұқымдастығының лиссавирустар туыстастығына жатады.Барлық рабдовирустар секілді оқ пішінді.Вириондарының ұзындығы 180 нм,көлденеңі 75-80 нм. Өсіп келе жатқан тауық және үйрек эмбриондарында,кейбір торшалардың өсінінде өсіруге болады.

Төзімділігі. Құтырық вирусы 60 С кезінде 10 минут өткенде, 100 С-та бірден белсенділігін жояды.Төменгі температураға төзімді болады да, тоңазытылып қатырылған мида айлап сақталады.Шіри бастаған материалда 2-3 апта бойы тіршілігін жоймайды.Қолданылып жүрген дезинфектантардың кәдуілгі концентрациясы: 1-2% лизол ертіндісі, 2-3% сілтілер, формалин және хлорамин вирусты тез арада белсенділігінен айырады.

Індеттік ерекшіліктері.Құтырықпен барлық жылы қанды үй және жабайы жануарлар,сонымен бірге адам да ауырады.Ит тектестер (түлкі, қасқыр,қорқау қасқыр,енот тәрізді ит),сусур тектестер,жарғант,кемірушілердің көптеген түрлері және үй мысығы аса бейім.Бұлардан адам мен төтрт түлік малдың бейімділігі төмен,ал құстардың бейімділігі өте төмен.Жас жануарлар ересектерінен гөрі құтырық вирусына сезімтал келеді.Құтырық табиғи ошақты жұқпалы аурулардың қатарына жатады.Құтырық түлкі, қасқыр,қарсақ және иттерге бір-бірінен тістеген сәтте жұғады.Ал алиментарлық жолмен жұғуының індет тудырарлықтай маңызы түпкілікті айқындалған жоқ.

Дерттенуі.Вирус денеге түскен соң аз уақыт енген жерінде сақталады да, жүйке талшықтары арқылы орталық жүйке жүйесі бағытында алдымен жұлынға,соңынан миға өтеді.Қоздырушының мидың сұр затында өсіп-өнуі іріңсіз шашыранды энцефалиттің өрбуіне әкеп соғады.Мидан вирус қайтадан орталықтан кері бағытта сілекей бездеріне келіп түседі. Онда жүйке түйіндерінде көбейе келіп,жүйке торшалары бүлінген кезде вирус бездің түтігіне өтіп, сілекеймен араласады.Мидан қоздырушы сонымен қатар көздің тор қабаты мен мүйіз қабатына, бүйрек үсті безіне жетеді,бәлкім оларда да өсіп өнеді.

Клиникалық белгілері.Жасырын кезеңі бірнеше күннен бір жылға дейін, кейде одан да артыққа созылады, әдетте 2-3 апта аралығындай болады. Оның ұзақтығы құтырған жыртқыштың тісінен болған жарақаттың шамасы мен түскен орнына, вирустың мөлшері мен уыттылығына , таланған малдың төзімділігіне байланысты. Инкубациялық кезең жас төлде ересек малға қарағанда әдетте қысқарақ болады.

Құтырық жіті өтетін ауру. Әртүрлі жануарларда оның клиникалық белгілері ұқсас болады, әсіресе иттің құтыруы жан – жақты зерттелген. Итте құтырық өршіген және бәсең түрде өтеді.

Өршіген құтырықтың 3 кезеңі болады: біліне бастаған, көтерілген және дел- сал. Біліне бастаған кезең 12 сағаттан 3 тәулікке дейін созылады, бұл кезде жануардың мінезінің өзгеруі байқалады. Ит көңілсіз, немқұрайлы болып қараңғы бұрышқа немесе үйшігіне тығылады, иесінің шақыруына ықлас білдірмейді. Кей жағдайда иесіне тым еркелеп, қолын, бетін жалауға тырысады. Бұл кезде иттің сілекейінде вирус болғандықтан, өте сақ болған жөн. Біртіндеп ит мазасызданып, тез шошынып, ызақорланады, орынсыз жүгіре береді. Есінің ауысқан белгілері біліне бастайды: бұрыннан үйреншікті нәрселерге ызалана үріп, аузымен ауаны қабады (шыбын ұстағандай). Тәбеті бұзылып үйреншікті тамақты жемей, ағаш, шүберек сияқты заттарды жей бастайды. Кейде таланған жері өте қышынып, оны жалап, үйкеп, тіпті тістелей бастайды. Біліне бастаған кезеңнің соңында жұтқыншақ бұлшық еттерінің салдануы нәтижесінде жануар жұтына алмай, бір нәрсеге қақалғандай әсер туғызады. Сілекейі ағып, үргенде дауысы қырылдап, ұли береді. Иттің кенеттен өшпенділігі артып, орынсыз басқа жануарларға, адамға, тіпті өз иесіне де ұмтылуы мүмкін.Бұл белгілер аурудың көтерілген кезеңі басталғанын көрсетеді. Бұл кезең 3-4 күнге созылады. Иттің қорқыныш сезімі жоғалып, шынжырын тістеп, бұлқынып, үзіп кетуге тырысады, босанып алса кісіге шауып, бет алды жүгіріп, қашып кетеді. Құтырған ит бір күн ішінде ондаған шақырым қашықтыққа жүгіріп, кездескен мал мен адамға шабады. Ұмтылған кезде үрмей, үндемей қабады. Егер ит торға қамалса, онда темір шыбықтарды тісінің сынғанына қарамастап тістеп, әлсіреп құлағанша бұлқына береді. Кез-келген сыртқы әсер елірменің қайтадан ұстауына әкеп соғады. Бұдан кейін әлі бітіп құлайды. Біртіндеп бұлшық еттері жансызданып, аурудың үшінші, дел-сал кезеңі басталады.

Дел-сал кезең 1-4 күнге созылады. Бұлшық еттерінің салдануы нәтижесінде дыбысы мүлдем өшіп ( афония), жағы салақтап, көзі шапыраштанады. Артқы аяғы басуға келмей, сүйретіліп, кейіннен тұла бойы еттері мен алдыңгы аяқтары да салданып, ит мүлдем қимылсыз қалады. Аурудың жалпы ұзақтығы 8-11 күнге созылады, кейде жануар 3-4 күн ішінде өліп кетеді.

Паталогоанатомиялық өзгерістері. Өлексені сырттай қарағанда арықтағаны, тістелінген, үйкелген орындары көрінеді. Басындағы мойнындағы жүндері сілекейленген. Сойып қарағанда ішкі ағзаларында қан іркілген. Қарны бос ет қоректі жануарлардың қарнында жеуге жарамсыз заттар болады. Күйіс қайтаратын жануарлардың дүңгіршек және жалбыршақ қарнындарында тығызданған жын болады. Кейде қарын мен ішектің кілегейлі қабықтары қабынып, кей жерлері қанталаған. Ми мен ми қабақтары домбығып әр жерінде қанталаған өте үсақ нүктелер кездеседі.

Мида шашыранды іріңсіз энцефалитке тән мынандай гистологиялық өзгерістер: гиперемия, қан тамыры маңындағы ұсақ қанталаулар, мезенхима элементтерінің көбеюі ұшырасады. Диагноз қою үшін нейрондардың цитоплазмасында Бабеш- Негри денешіктерін табудың маңызы зор.

Емі. Құтырған жануарды емдемейді, тез арада өлтіреді, өйткені оның адамға ауру жұқтыру қаупі зор.

Иммунитет. Құтырған жануар іс жүзінде қайта қатарға қосылмайды, ауруға қарсы жасанды берсенді иммунитет тудырудың практикалық маңызы аса зор. Сонымен қатар имунді қан сарысуы арқылы құтырық вирусіне қарсы енжар иммунитет қалыптастыруға да болады.

Ит пен мысықты құтырыққа қарсы егу үшін қойдың миынан даярланған құрғақ антирабикалық фенол вакцинаны қолданады. Бірақ бұл вакцинаның иммуногендік күші басқа жануарлар үшін әлсіз. Ауыл шаруашылық малдарын, әсіресе сиырды егу үшін осы препараттың біршама жетілдірілген түрі АЗВМ антирабикалық тірі вакцинасы пайдаланылады. Сонғы кезде өлтірілген өсінді вакциналар шағарыла бастады.

Дауалау және күресу шаралары. Құтырықтың алдын алу үшін бірнеше мамандық иелерінің, тұрғындар мен әкімшіліктің үйлестірілген іс - әрекеттері қажет. Барлық иттерді есепке алып, иесіз жануарларды жою керек. Иттер жыл сайын егіліп, егілмеген иттерді аң аулауға, күзетке, мал бағуға пайдалануға тиым салынады. Аңшылық және орман шаруашылығының қызметкерлері жабайы аңдардың арасында құтырыққа күдік тудыратын жағдай болса, ветеринария мекемелеріне хабарлауы, өлген жыртқыштардың өлексесін лабораторияға тексеруге жеткізуі керек. Жабайы жыртқыштардың санын реттеп, шектен тыс көбеюіне жол бермей, артығын атып отыру қажет. Дүние жүзілік денсаулық сақтау ұйымының деректеріне қарағанда түлкінің орналасу тығыздығы 10 км2 жерге 1-2-ден асырмай шектегенде құтырықтың таралуы тоқталады.

Үй жануарларын құтырықтан сақтандыру шаралары оларға жабайы жыртқыштардың шабуына жол бермеу, күзет үшін егілген иттерді ғана пайдалану болып табылады. Құтырықтың табиғи ошақтары бар жерде жайылымда бағылатын ірі қараны бұл ауруға қарсы егу керек.

Ауырған жануар тұрған қора-жай 10% күйдіргіш натриймен, немесе 4% формальдегидпен дезинфекцияланады. Арзанқол күту жабдықтары, жем-шөп қалдықтары, көң өртелінеді. Жануарлардың бөлінділерімен ластанған топырақ құрғақ хлорлы әкпен араластырылып қопсытылады да, дезинфекциялаушы ерітінді құйылады.

Аурудан сау емес мал отарлары мен табындары тұрақты бақылауда болып күніне 3 рет ветеринариялық тексеруден өтеді. Ауру жұқтыру қаупі бар бағалы жануарларды ( таланған немесе ауру жануарлармен жанасқан) егуге рұқсат етіледі. Мұндай жануарлар 60 күн бойы оқшауланып, бақылауда болады. Ауру белгісі жоқ малды союға рұқсат етіледі. Ондай малды шаруашылықтың өзінде сойып, етін жалпы ережеге сәйкес пайдаланады. Клиникалық тұрғыдан сау сиырдың сүті қайнатқаннан немесе пастерлегеннен соң пайдаланылады. Құтырықтың шығуына байланысты енгізілген барлық шектеу шаралары ең соңғы ауырған жануар өлгеннен немесе сауыққаннан соң 2 ай өткеннен кейін алынады.