§ 3. Химия сабағында сандық есептерді пайдалану әдістемесі

Сандық есептерді мынадай жағдайларда пайдалануға болады:

1. Жаңа сабақты түсіндіргенде, сабақты бекіткенде, үйге тапсырма бергенде, күнделікті білімді тексергенде

2.. Оқылған материалдарды қайталауға және қорытынды сабақтарда, өзіндік жұмыстарда, бақылау жұмысында, факультативтік сабақтарда және сыныптан тыс жұмыстарда (үйірмеде) т.б.

Жаңа сабақты түсіндіргенде қаралатын сұрақтарды, заңдылықтарды қорытындылау үшін, мәнін ашып көрсету үшін, оқушылар өз бетімен қорытынды жасау үшін есеп шығару әдісі қолданылады.Мысалы: «Альдегид»- тақырыбында мұғалім кіріспе сөзінде өткен сабақта спирттер класын өткендерін, енді бүгін жаңа қосылыстардың класы қарастырылатыны айтылады. Сөйтіп есеп шығартылады. Есептің мазмұны алдын-ала тақтада жазулы тұрады.

Берілгені: Есепті талдау кезінде мынаны анықтайды: формула

d_H2=15 арқылы әрбір элемент атомының санын анықтау керек.

W(O)=0.533

W(C)=0.400 W= n · Ar : Mr

W(H)=0.067

Формула-? n = W ∙ Mr : Ar Mr = 2· d_H2 орнына қойып мына

формуланы аламыз:

n = W ∙ 2 ∙ d_H2 : Ar

Ar (O) =16, Ar(C) =12, Ar(H) = 1

Содан кейін n мәнің табамыз: n(O) = 0.533 ∙ 2 ∙ 15: 16 = 0.99 =1

n(C) = 0.400 ∙ 2 ∙ 15 : 12 = 0.99 =1

n (H) = (0.067 · 2 ∙ 15) : 1= 2

Бұдан келіп мынадай формула шығады: CH₂O Бұл формуланың салыстырмалы молекулалық массасы анықталады.

Mr(CH₂O) =12+2+16 =30 Mr =2 d_H2 , Mr =2 ∙ 15 =30

Осыдан кейін мұғалім жаңа қосылыстың формуласы CH₂O дейді. Ал спирттің формуласы CH₄O(метил спирті). Екеуін салыстырып ұқсастығы мен айырмашылығын анықтайды.

CH₄O ^-2Н→ CH₂O

спирт альдегид

Жаңа сабақты өткенде химиялық заңдылықтар мен теориялық қағидаларды дәлелдеу үшін сандық есептерді пайдаланудың орны ерекше.

Мысалы: Зат массаның сақталу заңын өткенде оқушыларға мынадай есеп беруге болады:

Есеп № 1. 2,17 г HgO ыдырағанда 0,16 г оттегі бөлінеді. Реакция нәтижесінде қанша грамм сынап түзіледі: Мынаны ескеріңдер, бұл реакцияда басқа заттар түзілмейді.

Есеп № 2. 4 г күкірт қалдықсыз 7 г Fe әрекеттеседі. Алынған FeS массасы қандай? Бұл есеперді шығару арқылы, зат массасын сақталу заңына сүйеніп және реакциядан кейінгі заттардың массаларын есептеуге үйренеді.

Авагадро заңы өтілгенде мынадай есеп беруге болады.

Есеп № 1. 14 г азот , 16 г оттегі , 17 г аммиак (қ.ж) қандай көлем алады?

Есеп № 2. Көлемі 1м³ тең (қ.ж) кез келген газдың заттық мөлшері қандай?

Есеп № 3. 1г CaCO₃ термиялық ыдырағанда (қ.ж) қандай көлем СО₂ бөлінеді?

Есеп № 4. 1 л газ (қ.ж) 1,25 г тең. Газдың салыстырмалы молекулалық массасы қанша?

Есеп № 5. 1моль Н₂, О₂, СО₂ көлемін табыңдар, егер олардың p(H₂)=0.089г/л, p(O₂)=1,43 г/л, p(CO₂)=1,96 г/л болса,

Шешуі: Оқушылар формуланы пайдаланып V = m / р есептейді,

«m» орнына «М» алады, себебі 1моль заттың массасы, моль массаға тең болады: М(Н₂) =2г/моль; М(О₂) = 32 г/моль; М(СО₂) =44 г/моль

V_m(H2) = 2г/моль = 22,4 л/моль

0,089г/л

V_m(О2) = 32г/моль = 22,4 л/моль

1,43г/л

V_m(СО2) = 44г/моль = 22,4 л/моль

1,98г/л

Алынған мәліметтен оқушылар молярлық көлемнің 22,4л тең екендігін біледі, осыдан кейін мұғалім бірдей көлемде әртүрлі газдардың молекула саны бірдей болатындығын айтып, Авогадро заңының анықтамасын айтады. «Моль» деген ұғымды түсіндіру үшін мұғалім алдымен оның анықтамасын айтып есеп шығартады.

Мысалы: 12г С атомында және 32г оттегі молекуласында қанша бөлшек саны болады?

N_А (О₂) = 32 г : 53,2·10^-24г = 6·10²³:

Осыдан оқушылар қорытынды жасап, кез-келген заттың 1молі 6·10²³тең екендігін анықтайды.

Жаңа сабақты түсіндіргенде, есепке байланысты талқылауды мұғалім өзі жүргізеді, тек кейбір есептеулерге ғана оқушыларды қатыстырады.

Білімді тексеруде де сандық есептерді пайдалануға болады.

Білімді тексергенде де үйге берген тапсырманы (есепті) шығартуға болады. Біріншіден ол есептің дұрыс шығарғаның тексереді. Мұғалім оқушыны тақтаға шығарып, есеп кітаптан шығаруды ұсынады. Егер оның көшіріп алғаны белгілі болса, онда соған ұқсас есеп беріледі. Бұл кезде ол оқушы есепті талқылап заңдылықтарды түсіндіреді және әртүрлі әдіспен шығаруы керек. Егер есеп қиын болса, онда есепті сыныппен талқылап шығарған жөн.

Қайталауда, қорытынды сабақтарда сандық есептерді пайдалануға болады. Бұл кезде аралас мазмұнды 2-3 заңдылықтарды қамтитындай есеп беріледі. Бұл әдіс жоғарғы сыныпта қолданылады. Мысалы, зат массасының сақталу заңын, Авагадро заңымен байланыстырып формула құрастыруға соған байланысты Авагадро заңына сәйкес есептеулер беру керек.

Fe₃O₄ + 4H₂ → 3Fe + 4H₂O

Zn + 2HCl → ZnCl₂ + H₂

Бұл есепте зат массаның сақталу заңы мен Авагадро заңы қамтылған.

Сабақты бекітуде де есептер беру арқылы оқушылардың түсінгенін білуге болады. Қайталанатын сұрақтарды есеп арқылы пысықтауға болады. Мысалы: Тақырыбы: «Газдардың молярлық көлемін және Авогадро заңына» мынадай есептер беруге болады:

Тақырыбы: «Зат массасының сақталу заңы»

Оқушылардың ой-өрісін дамыту үшін пәнге деген қызығушылығын арттыру үшін, олардың оқуға деген белсендігін дамыту үшін, сабақ үстінде ауызша есептер берген жөн. Тәжірибелі мұғалімдер күнделікті сабақтарда өзіндік жұмыстарға есеп бергенде 1-3 материалдарды қамтитындай есептер береді. Бұл олардың өткен материалдарды еске түсіруіне көп көмегін береді. Мысалы: Тақырыбы: «Оксидтер, қасиеттері» сабағында мынадай есептерді беруге болады.

Білімді тексеруде де сандық есептерді пайдалануға болады. Білімді тексергенде көбінесе ауызша сұрақтар беріледі. Бұл оқушылардың жаттап келуіне итермелейді. Сөйтіп оқушылардың білімі жаттанды болады, олардың творчествалық іс-әрекеттері дамымайды. Сондықтан есеп арқылы білімді тексеруге болады. Мысалы: «Оттегінің қасиеті» тақырыбында оқушыдан үйге берген тапсырманы есеп шығарту арқылы сұрауға болады.

Оқушылар бұл есепті шығаруда оттегіне байланысты реакция теңдеулерін жазып , есептеулер жүргізеді.

Білімді тексеруде сапалық есептердің маңызы өте зор. Мысалы: «Оттегінің қасиеттері» тақырыбында мынадай есептер беруге болады.

Есеп №2 Көмір шала жанғанда иіс газына айналады, ал толық жанғанда көмір қышқыл газына айналады. Иіс газы -улы, суда аз ериді, көк түсті болып жанады. Көмір қышқыл газы –улы емес, суда ериді, жанбайды. Осы оксидтердің формуласын жазып, құрамындағы «С» проценттік мөлшерін анықтаңдар. Оттегі мен көмір қышқыл газын бір-бірінен қалай ажыратуға болады.

Егер мұғалім жаңа сабақтың алдында үйге берген тапсырманы сұраса, немесе есеп шығартса, онда есеп өткен материалмен жаңа материалды жалғастыратындай болу керек. Мысалы: «Молярлық концентрация» тақырыбы алдында мынадай есеп шығартуға болады.

ω(О₂) = 0,232 ω = m (комп) : m (қоспа); Осыдан:

ω(N₂) = 0,755 m = ω· m (қоспа); γ = m (қоспа) : М;

ρ(ауа) =1,293г/л

γ = ω ∙ m (қоспа) : М

γ(О₂) ; γ(N₂) -? γ (О₂) = 1,293· 0,232 : 32г/моль = 0,009моль;

γ (N₂) = 1,293· 0,755 : 28г/моль = 0,035моль;
Жауабы: 1 л ауада 0,009 моль 0₂ және 0,035 моль N₂ болады.
4. Химиялық есептерді шығару арқылы оқушылардың білімдерін мен біліктерін пысықтау
Оқушыларды химиядан есеп шығартуға үйреткенде ең негізгі мәселеге көңіл аудару керек. Алған білімдерді бір жүйеге келтіру үшін, жинақталған тапсырмаларды құрастыра білу керек. Сол тапсырмалар арқылы оқушылардың жинақталған ойлау іс-әрекеттерін дамытуға болады. Ойлаудың екі түрі бар(диалектика тұрғысынан) 1. Эмперикалық 2. Теориялық

Оқушылар көбінесе эмперикалық ойлауды көп қолданады. Сөйтіп есеп шығарғанда есептің теориялық мәніне көп көңіл бөлмей, ойына келгені бойынша шығарады. Сондықтан бұл жерде оқушыға теориялық білім керек. Есеп шығару арқылы барлық алған теориялық білімдерді пысықтауға болады.(қайталау) Оқушылардың теориялық ойлау қабілеттерін дамытқанда, алған теориялық ойлаудың мынадай түрлері қалыптасады.

а) Нақты көрнекілік бойынша ойлау.

б) Нақты бейнелік форма арқылы ойлау.

в) Абстрактылы (дерексіздік) ойлау.

г) Жинақталған ойлау іс-әрекет.

Сондықтан есеп шығарғанда схемалар мен формулаларды , жинақталған теңдеулерді пайдаланған жөн. 8класста «алғашқы химиялық ұғымдарды» қайталағанда, алған ұғымдарды жинақтайтындай есептер қарастырған жөн. Мысалы: Известь тастың формуласын жазып, мынадай тапсырманы орындау.

1-тапсырма а) Формуласын жазу: б) күрделі затпа, жай зат па? в) қандай элементтен тұрады

М_г (СаСО)₃ = 100

М_г (СаСО)₃= n· Ar(Ca)+n₁· Ar(C)+n₂· Ar(O)

n =1 n₁ =1 n₂ =3

Осыдан: М_г (СаСО)₃ =1· 40 +1· 12 +3· 16 =100

2-тапсырма: Массаларының ара қатынасын табу

m(Ca):m(C):m(O) = n·Ar(Ca) =n₁·Ar(C):n₂·Ar(O)

m(Ca) : m(C) : m(O) = 40 : 12 : 48 = 10 : 3 : 12

Екеуін салыстырады, ұқсастығы мен айырмашылығын анықтайды. Сосын 3ші тапсырма береді. 3-тапсырма: Известь тастың құрамындағы элементтердің массалық үлесін табу.

Мұғалім әңгімелесу арқылы түсіндіреді. Оқушылар мұнда да алдыңғы екі есепте кездесетін формуланы атап көрсетеді. Сол формула бойынша есептеулер жүргізеді.

ω = n· Ar : Mr

Шешуі:

-----------------------------

ω(Ca)-?ω(C)-?ω(О)-? ω (Ca) =1· 40 :100 = 0,4 = 40%

ω (C) =1·12 :100 = 0,12 = 12% ω (О) =3·18 : 100 = 0,48 = 48%

М_г (СаСО)₃ = 100 ; Ar(Ca)= 40; Ar(C)=12; Ar(O)=16.
Жауабы: 40% Ca, 12%С, 48%О

Оқушылар үш есепті салыстырып ұқсастығы мен айырмашылығын табады. Қорытындылағанда заттың химиялық формуласының сандық және сапалық жақтарының бірлігі айтылады. Газ тәрізді заттардың молекулалық формуласын табу оқушыларға қиынырақ болады. Бұл есептер 10 сыныпта шығарылады. Сондықтан 8 сынып материалдары еске түсіріледі. Формуланы жазады. ω = n·Ar / Mr Оны өзгертіп былай жазады:

n = ω · Мr /Аr

Есеп №1. Қаныққан көмірсутектің гологенді туындысының салыстырмалы молекулалық массасы-237 Ондағы Сl- массалық үлесі 0,899, ал С-0,101. Формуланы табу.

Шешімі:

ω (CI) = 0,899

ω (C) =0,101 n (С) = 0,101· 237 : 35,5 = 2

------------------------

Формула-? Жауабы: С₂СI₆ немесе ССI₃- ССI₃

Ar(СI) =35,5

Ar(С) =12

Ерітінділерге есеп шығарғанда да мына формула пайдаланады.

ω = n · Ar : Mr
Мұғалім әңгімелесу арқылы мәліметтерді еске түсіреді. Ерітінділерге тоқталады. Ерітіндінің екі заттан тұратынын айтады.

m (ерт) = m + m₁ ω = m (е.з.) : m (ерт); ω = m (е.з.) : m + m₁;

Шешімі:

m(тұз) = 4г

ω-?

табыңдар?

Шешімі:

m(NaCl) =5г ω = m / m + m₁ ω =5 /5 + 45 = 0,1=10%

ω-?

Шешімі:

V(спирт) =1л

p (спирт) = 0,84г/см³ m(Н₂О) = 0,04· 1000см³· 0,8 =32г

--------------------------

m(Н₂О)-? Жауабы: 32г су.

Төмендегі ұғымдарды өткеннен кейін: «Зат мөлшері»; «Моль»; «молярлық»; «молярлық масса»; «Авагадро саны»; «молярлық көлем»; «реакцияның жылу эффектісі» т.б. есептер арқылы осы ұғымдарды пысықтап қайталаған жөн. Бұл ұғымдарды пайдалану арқылы есептер шығару керек.

Есеп шығарғанда барлық физикалық өлшем бірліктер арасында байланыс барлығы байқалады. Оны мына схема арқылы көрсетеміз.

m = M· υ m = p· V V = Vm· υ γ = Q : Qm

Осы схеманы пайдаланып, оқушыларға «зат мөлшері» деген ұғымды кең түрде түсіндіруге болады. Мысалы:

γ = m : M; γ = V: V_m ; γ = N_о : N_А;

Оқушылардың білімдерін бекіту мақсатында мынадай есептер шығаруға болады.

Есеп №5. Көлемі 11,2 л тең газометр оттегімен толтырылған. Газометрдегі оттегінің молекула санын, массасын және зат мөлшерін анықтаңдар.

Шешімі:

----------------- m (О₂) =11,2л·1,43г/л =16 г

m(О₂)- ? γ (О₂)- ? N_о(О₂)- ? γ (О₂) =11,2л :22,4л /моль = 0,5 моль немесе

V_m (О₂) =22,4л/моль m = γ· M N ₀= γ· N_А

p(О₂) =1,43г/л m (О₂) = 0,5моль·32г/моль =16г

M(О₂) =32г/моль N₀ (О₂) = 0,5· 6·10²³моль^-1 = 3·10²³

Мектеп бағдарламасында химиялық реакция теңдеулері арқылы көптеген есептер қарастырылады. Олардың көптігі сондай және әртүрлі болып келеді. Бірақ барлығына ортақ бір нәрсе бар. Ол бәріне бірдей іс-әрекет бар. Міне осыны қарастырайық: Мысалы мынадай теңдеу берілді.

n₁А + n₂В = n₃С + n₄Д

А + В = С + Д

Шешімі:

------------------

m(тұз)- ? Химиялық теңдеу бойынша формуланы қолданамыз. m = γ· M

М(Мg)=24г/моль m (Mg) =1моль· 24г/моль = 24г

М(МgSO₄)=120г/моль m (Mg SО₄) =1моль·120г/моль =120г
Есепті шығару үшін бір әдісті қолданамыз. Мысалы, заттардың массаларын салыстыру әдісі:

1,2г < 24г 20есе аз, олай болса тұз да 20 есе аз болады.

M (Mg SО₄) =120г:20 = 6г

Жауабы: m (тұз) - 6г.

Осындай әдіспен Н₂SО₄ пен Н₂ массасын есептеуге болады.

(2-вариант)

m (Н₂SО₄) = 98г m (Н₂) = 2г

а) 1,2 < 98г 8,2есе m (Н₂SО₄) = 98г : 8,2 =1,19г

б) 1,2 < 2 1,6есе m (Н₂) = 2г:1,6 =1,25г

1,2 г магнийдің орнына 0,05моль Мд деп беруге болады. Бұл жағдайда да

есептің шешімі өзгермейді, егер 1,2г Мд массаның орнына 0,05моль Мд өлшем бірлігін алсақ та, сол жауап шығады.

0,05 х

γ(Mg) = 0,05моль; γ (Mg SО₄) = 0,05моль

M = γ· M = 0,05·120 = 6 г (Mg SО₄)

Қаралған есептерді біріктіріп жазып, негізгі есеп арқылы оқушыларға есептің мәнің түсіндіруге болады. Яғни егер бір заттың массасы белгілі болса, қалған заттардың массасын анықтауға болады. Енді осыған мысал қарастырайық.

n₁А + n₂В = n₃ С + n₄ Д 1 вариант

n₁ М(А) n₃ М(С)

m m_х

n₁ А + n₂ В = n₃ С + n₄ Д 2 вариант

n₁ М (А) n₂ М(В)

m m_х

n₁ А + n₂ В = n₃ С + n₄ Д 3 вариант

n₁ М (А) n₄М(Д)
Егер есептің шартын өзгертсек, зат мөлшері берілген болса, сол арқылы екінші заттың массасын табуға болады. Шығару жолы жоғарыдағы әдіске ұқсас:

γ m_х

А + В = С + Д 1-вариант

m_х γ_х

А + В = С + Д 2-вариант

γ m_х

А + В = С + Д 3-вариант

Оқушылар мұндай қорытындылау есебінен бір заттың массасы арқылы (немесе моль) қалған үш заттың массасын (моль) анықтауға болатының көреді. Авогадро заңына мынадай есептерді шығартуға болады.

1,2 г Мg күкірт қышқылының артық мөлшерімен әрекеттескенде қанша көлем Н₂ бөлінеді (қ.ж.)

Есепте алдымен пропорция әдісімен сутегінің массасын тауып, көлемге көшуге болады. Немесе моль саның табу арқылы көлемді есептеуге болады.
1,2г Хг

Мg+ Н₂ SО₄ = Мg SО₄+ Н₂

24 2

(1- Пропорция әдісі)

1,2 г------------------------Хг

24------------------------ 2г х =1,2г ∙2 : 24 = 0,1 (Н₂)

V = m : p V = 0,1г : 0,09г/л = 1,12 л (Н₂)

γ = m : М γ (Н₂) = 0,1г : 2г/моль = 0,05 моль

V = γ · Vm

V = 0,05моль· 22,4л /моль =1,12л

m V_х

А + В = С + Д ↑ 1-вариант

М(А) V_m

γ V_х

А + В = С + Д 2-вариант

γ·В V_m
m V_х

А + В = С + Д 3-вариант

М·С V_m
Осыдан кейін мұғалім оқушыларға өз беттерімен шығаруға №3 есепті береді:

Шешімі: 1,2 г х л

m (Mg) =1,2г Мg + Н₂ SО₄ = Мg SО₄ + Н₂

------------------------, 24 22,4л

V(Н₂) - ?

M (Mg) =24г/моль V_m = 22,4л/моль

Теңдеу бойынша 1моль Мg 1моль Н₂ ығыстырады, яғни

m (Мg) =1моль · 24г/моль = 24г

V(Н₂) =1моль· 22,4л/моль = 22,4л

1,2г < 24 20 есе аз, олай болса сутегі де 20 есе аз бөлінеді.

V (Н₂) = 22,4 : 20 =1,12л

Жауабы: 1,2г Мg 1,12 л Н₂ ығыстырады.

Есеп №4 98г 5% Н₂SО₄ ерітіндісіне артық мөлшерде Мg қосқан. Шыққан тұздың массасын табу. Берілген есепте есептің мазмұны күрделенген. Бұл есепте заттың массасы берілмеген, керісінше ерітіндінің массасы берілген. Осы мәліметтер арқылы Н₂SО₄ массасын табу керек.

Шешуі:

ω(Н₂SО₄) = 0,05 m = 98· 0,05 = 4,9г

m(тұз)- ? 4,9г Хг

Мg + Н₂ SО₄ = Мg SО₄ + Н₂↑

М (Н₂SО₄) = 98г/моль 98 120

1моль 1моль 1моль

М (Мg SО₄) =120г/моль.

Теңдеу бойынша үшеуі де бір моль, сондықтан олардың массасы:

m (Н₂SО₄) = 98г, m (МgSО₄) =120г

4,9г< 98 г 20 есе аз, сондықтан алынған тұз да 20 есе аз болады. M (МgSО₄) =120г : 20 = 6 г

Осыдан кейін оқушыларға осы есептің жалпы схемасын береді:

А + В = С + Д Базовый есеп

М(В) М(С)

m (ерт) және ω Есеп күрделенді

m (В) = m (ерт) · ω 1. Заттың массасын табу

m m_х

А + В = С + Д 2. Базовой есепті шығару

М(В) М(С)

Осыдан кейін мұғалім №4 есеп пен №5 есепті салыстыруды сұрайды.Ұқсастығы мен айырмашылығын анықтайды.

9класста оқушылар сандық есептің жаңа үш түрімен танысады. Оның айырмашылығы 13,14 вариантта көрсетілген. Мұнда екі заттың массасы берілген, біреуі артық алынған. Оны бірнеше әдіспен анықтайды:

1. Заттың мөлшерін салыстыру (есептің шарты бойынша және реакция теңдеуі бойынша)

2. Теңдеу бойынша және есептің шарты бойынша массалар ара қатынасын салыстыру

3. Реакцияға қатысқан заттың массасын салыстыру.

4. Пропорция арқылы (белгілі мен белгісіз мәні арқылы)

5. Реакцияға қатысқан заттардың массалар ара қатынасы

Есеп №8 1,2г Mg, 5,5г Н₂SО₄ ерітіндісімен әрекеттескенде неше көлем (қ.ж.) сутегі бөлінеді және тұз түзіледі.

Шешуі: 1,2

m(Mg) =1,2г Мg + Н₂ SО₄ = Мg SО₄ + Н₂

m( Н₂SО₄) =5, 24 98

---------------------- 1моль 1моль

m(МgSО₄)-?

Химиялық реакция бойынша бір моль Мg, бір моль күкірт қышқылымен әрекеттеседі. Сонда 1,2г < 24г 20 есе кіші, олай болса қышқыл да 20 есе аз бөлінеді:

m ( Н₂SО₄) = 98 :20 = 4,9г

Ал есептің шарты бойынша қышқыл 5,5г. 4,9г < 5,5г.

Олай болса қышқыл артық алынған. Енді қалған есептеуді оқушылардың өзіне берген жөн. Келесі есептің түрі шығымға байланысты есеп. Мұғалім теңдеу бойынша алынған заттарды теориялық деп, ал іс жүзінде алынған заттарды практикалық деп аталатынын айтып, «шығым» туралы ұғымды түсіндіреді.

ή = m _прак / m_теор
Есеп №9 1,2г Mg қышқылымен Н₂SО₄ әрекеттесіп 5,5г тұз алынады. Алынған өнімнің шығымының массалық үлесін табыңдар.

Шешуі:

m MgSО₄) =5,5г Мg + Н₂SО₄ ═ МgSО₄ + Н₂

ή =? 24г 120

1моль 1моль

Теңдеу бойынша 1 моль Мg 1 моль қышқылмен әрекеттескен, 1,2г < 24г 20 есе, олай болса m ( MgSО₄) массасы 20 есе аз болу керек, яғни

m_теор ( MgSО₄) =120 : 20 = 6 г.

Бұл алынған мәліметті формулаға қоямыз.

ή = 5,5г : 6 г = 0,92 = 92 %

Оқушылардың назарын тағы да, сандық есептерді салыстыру үшін осы есепті жалпы кесте бойынша базовый есеппен салыстыруға аударады.

m mх

А + В = С + Д Базовой есеп

m₁ m_прак Есеп күрделенді:

m₁ m_теор 1. Базовой есеп бойынша m_теор табамыз

ή = m_прак : m_теор 2. Формула бойынша табу.

Осыдан кейін кері есепті шығарудың жолдары көрсетіледі. Өнімнің шығымын кері есеп арқылы былай анықтайды:

1. Іс жүзінде алынған өнімнің массасын бастапқы заттың массасымен практикалық шығым арқылы анықтау.

2. Екінші әдісінде практика жүзінде алынған өнімнің массасы мен шығым беріледі. Бұл жағдайда бастапқы заттың массасын белгілі өнімнің массасымен практикалық шығым арқылы анықтауға болады.

Енді осыны көрнекі ретінде көрсету үшін, есепті шығарудың жалпы схемасы құрылады:

А + В = С + Д Тура есеп

ή-?

1. Базовой есеп бойынша m_теор табамыз.

шығым анықтанылады.

m_практ

1. Базовой есеп бойынша m_теор табамыз.

2. Формула арқылы ή = m_пр / m_теор

m_пр. анықталынады

m_х ή(С) Кері есеп (2)

m_прак

1. Формула арқылы ή = m_пр / m_теор

m_{теор .}анықтайды

2. Базовой есеп бойынша m (А) табамыз.

1. 
   Алдарыңда екі есептің шарты берілген. Осы шарттар бойынша есептің мазмұнына мәтін құрастырыңдар.
   

А) m(известняк) = 1кг СаСО₃ = СаО + СО₂

ω (СаСО₃) = 0,9

---------------------------

V(СО₂) - ?
Б) V(Н₂SО₄) = 1л

ρ(Н₂SО₄) = 1836кг/м³

ω (Н₂SО₄) = 0,96

-------------------------------

m (Н₂О) - ?

2. 
   Кальций карбонатын айырғанда 11,2л СО₂ түзіледі. Түзілген көмір қышқыл газын калий гидроксидімен әрекеттестіріп тұз (К₂СО₃) алынады. Реакцияға қатысқан КОН массасын анықтаңдар.
   
3. 
   «Қышқылдардың химиялық қасиеті» тақырыбын бекіту үшін қандай тапсырмаларды есеп кітаптардан алуға болады.
   
4. 
   «Оттегі, оксидтер. Жану» тақырыбында 20минуттық 7 вариантқа бақылау жұмысын құрастырыңдар.А) орташа деңгейдегі тапсырма б) жоғары деңгейдегі тапсырма
   
5. 
   50 кг сусыз күкірт қышқылынан, массалық үлесі 0,3 және тығыздығы1220 кг/ м³ тең аккумуляторлық күкірт қышқылын дайындау үшін оның қандай көлемін алуға болады?
   
6. 
   2,3 г натрий сумен әрекеттескенде бөлінетін сутегінің (қ.ж.) моль
   

7. 
   «Ион алмасу реакциясы» тақырыбы бойынша сабаққа дайындалғанда сізге сабақтың жоспарына 2-3 тапсырманы еңгізу қажет болады. Тиісті тапсырманы құрастырып , оны шығарудың әдістемелік жолдарын көсетіңдер.
   
8. 
   14,2 г фосфор оксидін (V) 50 мл сумен әрекеттестіріп алынған фосфор қышқылы ерітіндісінің массалық үлесін анықтаңдар.
   

Әдебиеттер:

1. 
   Ерыгин Д.П., Шишкин Е.А. Методика решения задач по химии. - М.: Просвещение, 1989 - 173 с.
   
2. 
   БекішевК.Б. Химия есептері (оқу құралы)Алматы. «Білім».2007ж
   
3. 
   Усманова М.Б.,Сақариянова К.Н. Химия сандық есептер шығару әдістемесі Алматы «Атамұра» 2004
   
4. 
   Дайнеко В.И. Как научить школьников решать задачи по органической химии.М.-Пр. 1987.
   
5. 
   Химия:Жалпы білім беретін 11-сыныбына арналған оқулық / Ә .Темірболатова ,
   

6. 
   Химия:Жалпы білім беретін 10-сыныбына арналған оқулық /Н.Н.Нұрахметов, К.Б.Бекишев, Н.Н.Заграничная. Алматы : «Мектеп» баспасы ,-2005. –
   
7. 
   Химия:Жалпы білім беретін 9-сыныбына арналған оқулық /И.Нұғыманов , Р.Жұмаділова , Ж.Кембебаева . Алматы : «Мектеп» баспасы ,-2005. -
   
8. 
   Химия:Жалпы білім беретін 8-сыныбына арналған оқулық /Н.Н.Нұрахметов, К.Сарманова ,К.Жексембина Алматы : «Мектеп» баспасы ,-2005. -176б
   
9. 
   ТемірболатоваӘ.Е.Химия есептері мен жаттығуларының жинағы. Алматы:Рауан, 2000. 96б
   
10. 
    Когисов С.М. Сапалық есептерді шығарудың әдістері. Ақтөбе, 2006, https://www.google.kz/webhp?sourceid=chrome-instant&ion=
    

1. 
   8 сынып есептерін шығару әдістемесі
   
2. 
   9 сынып есептері есептерін шығару әдістемесі
   
3. 
   10 сынып есептерін шығару әдістемесі
   

Н₂О ω (эл) = Ar ∙ n / Mr; Mr (Н₂О) =1∙2+16 ∙1=18

---------- ω (Н) = Ar(H) ∙ n : Mr(H₂О) = 1∙2 : 18 = 0,11 = 11%

ω(Н) –? ω(О) –?

Аr (О)=16

Аr (Н)=1 ω (О) = Ar(О) ∙ n : Mr(H₂О) = 16 ∙1: 18 = 0,89 = 89%

γ(S) =2моль N_А = 6∙10²³ моль^-1 γ = N₀ : N_А

------------------

N₀(S) - ?

N₀ (S) = N_А∙ γ (S) = 6∙10²³ моль^-1∙2моль = 12∙10²³

Жауабы: 2 моль күкіртте- 12∙10²³ атом бар.
Есеп №3 1,2∙10²³ молекула суда заттың қандай мөлшері бар.

Шешуі:

-----------------------

γ(Н₂О)- ?

N_А = 6∙10 ²³ моль^-1

Осыдан M = m / γ ; γ = m / М

М (зат) = m₀ (молекула)N_А М(Н₂О)=3,001∙10²³∙6∙10²³моль^-1 =18

Есеп №4. 0,25 моль күкірт қышқылының Н₂SО₄ массасын табу.

Шешуі:

-------------------------- m (Н₂SО₄) = 98г/моль ∙ 0,25моль =24,5г

m(Н₂SО₄)=?

Мr(Н₂SО₄)=98

Шешуі:

------------------

γ(СО₂) - ? N₀-? М (СО₂) = 44г/моль

Мr(СО₂) =44 γ (СО₂) = 11г / 44г/моль = 0,25моль

N_А =6∙10²³моль^-1

N₀ (СО₂) = 0,25 моль ∙ 6∙10²³ моль^-1 = 1,5∙10²³

Шешуі: 40

m(СиО) = 40г 2Си + О₂ = 2СиО

^{--------------------------} 32 160

m(О₂)- ?

М(О₂)=32г/моль m = γ ∙ M теңдеу бойынша оттегі мен СиО

М(СиО) = 80г/моль массасын табамыз.

m (О₂) = 1моль ∙32г/моль = 32 г

m (СиО) = 2 моль ∙ 80 г/моль =160г

Енді осы есептерді бірнеше әдіспен шығарайық.

1-әдіс. Зат массаларының қатынасы.
1. Берілген 40г СиО мен 160г СиО салыстырамыз. 40 <160 (4есе көп)

Олай болса оттегі 4есе аз қажет етеді.

m (О₂) = 32 г : 4 = 8 г

Жауабы: 40г СиО алу үшін 8г О₂ керек.

2-әдіс Моль ұғымын пайдаланып есептеу.
γ = m : М γ = 40г : 80 г/моль = 0,5моль

Теңдеу бойынша оттегінің моль саны 2 есе кем: 0,5 : 2 = 0,25 моль Осыдан:

m_г 40

2Си + О₂ = 2СиО m_{г-----------------------------------}40

32 160 32---------------------- 160

m (О₂) = 8 г

Ерітінділердегі заттын массалық үлесін есептеу.

Ерітінділер еріген затпен ерігіштен тұратыны белгілі. Ерітіндідегі еріген заттың проценттік мөлшерін формула арқылы табуға болады.