Пәннің оқу әдістемелік кешені (ПОӘК) 2003ж Алматы қ. Абай атындағы амудің «психология және әлеуметтік психология» кафедрасы дайындаған «Психология» типтік бағдарламасы негізінде құрастырылды

Дәрістің мазмұны :

2.Сөйлеу физиологиялық негізі.

3.Сөйлеудің негізгі түрлері.

Адамзаттың жануарлар дүниесінен ерекшеленуі мен табиғатты меңгерудегі басты іс - әрекеттерінің бірі және өзіндік қасиеті – оның дыбысты анық тілі. Дыбысты тіл арқылы адамзат өзара қарым – қатынас жасап, іс – қимыл мен өмір – тіршілігінің бейнесін қалыптастырады.

1. 
   Адамзаттың қоғамдық тәжірибесі. Бұл қызмет адамның тіл арқылы білімді меңгеріп, дүниені танып – білуін қамтамасыз етеді.
   
2. 
   Тілдік қатынастар нәтижесінде адамдар тілдесіп, бір – бірімен түсініседі. Тілдің мұндай қызметін ғылыми атауды коммуникативті қызмет деп атайды.
   
3. 
   Әрбір адамның өз мінез-құлқы мен іс-әрекетіндегі дарақылық тәжірибелерді күнделікті тіршілікте қолданып отыруы, сөйтіп, сыртқы орта мен жағдайлардың өзгеруіне бейімделуі.
   

1. 
   Сөйлеудің коммуникативті қызметі.
   
2. 
   Сөйлеудің сигникативтік қызметі. Бұл латынның “сигнал” – белгі, таңба деген сөзінен шыққан. Сигникативтік қызмет бойынша сөйлеуде адамдар бір-бірін белгілер мен таңбалар арқылы түсінеді.
   
3. 
   Сөйлеудің экспрессивтік қызметі- әр алуан хабарлар мен жай-жапсарлардың мәнерлі сөзбен, дауыс ырғағымен өзгелерге жеткізілу тәсілі.
   

Екінші сигналдық жүйе бірінші сигналдық жүйемен бірлесе жұмыс істейді. Бұл бірлестік бұзылса, сөйлеу мән-мағынасыз сөздер тізбегіне айналады. Адамның сөйлеуі күрделі психологиялық процесс екендігі және оның жоғары жүйке қызметімен байланысты болып түр-түрге бөлінуі, олардың орталықтары мидың түрлі алаптарында орналасуында. Сөйлеу әрекетінің бұзылуы мидың белгілі алабының зақымдануына байланысты афазиялық жағдайға ұшырайды. Афазиялар динамикалық, эференттік қозғалысты және семантикалық, сенсорлық болып бөлінеді.

Адамның сөйлеу әрекеті түрлі белгілеріне қарай бірнеше түрге бөлінеді. Біріншіден, сөйлеу күрделілігіне, өзінің психикалық және физиологиялық механизміне орай, көпшіліктің бірге қосылып айтатын сөзі хормен және қарапайым түрде қайталау. Осы негізде сөздер атаушы сөздер мен коммуникативті сөйлеу болып та бөлінеді. Ал сөйлеудің жоспарлы түрде мақсат-міндеттерді көздейтін түрі бағдарлы сөйлеу делінеді. Бұл орайда, сөздер үнемі бағдарлы түрде айтылатын активті сөйлеу мен сөйлеудің құрылысын талап ететін реактивті сөйлеу болып жіктеледі. Сөйлеудің тағы бір түрі қосалқы сөз болып келеді. Қосалқы сөйлеуге мысалы: жазба текстерді оқу жатады. Сөйлеу әрекетін топтастырып ажыратуда ерекше маңызы бар жәйт сөйлеудің еркін болуы. Бұл сөйлеуді топтастырып бөлудегі үшінші негіз болып саналады. Осы негізге сүйене отырып, сөйлеуді сыртқы сөз-дауыстап естіртіп сөйлеу және іштей сөйлеу болып екі топқа бөлінеді.

Сөйлеудің адамдар әрекетінде жетекші қызмет атқаратын түрі коммуникативті сөйлеу. Ол күнделікті қарым-қатынас барысында қолданылады. Сөйлеудің бұл түрі:

а) монологтық сөйлеу

ә) диологтық сөйлеу

б) үнсіз іштей сөйлеу

в) жазба сөз болып төрт топқа бөлінеді.

Бала сөйлеуінің дамуы бірнеше сатылардан тұрады. Алғашқы саты сөйлеуге дейінгі кезең. Бұл кезең баланың екі айлығынан 11 айға дейінгі сатысы деп аталады. Екінші саты баланың алғашқы тілінің шығу кезеңі, 11 айдан 1 жылға дейінгі аралық. Үшінші сатыда бала тілдің грамматикасын меңгере бастайды.Бұл кезең үш жасқа дейінгі уақытты қамтып, бүлдіршін сөздердің мән-мағынасын және қолданылуын, жеке сөздердің қызметін де түсінеді. Тіл адамның санасы мен ақыл-ойын дамытушы фактор. Тіл қоғамдық құбылыс және табиғаттың адамға берген дарыны. Адамның дүниетанымының күрделі, қасиет-сипаттарының әр тарапты және терең болуының мән-жайы да оның сөйлеу әрекетіне, болмысты дыбысты анық тіл арқылы тепе-тең етіп бейнелей алуына байланысты. Сөйлеудің ең жақсы қасиет-ой пікірін қысқа әрі дәл айтып жеткізушілік.

Адамның қоғамда өз орнын табуында, көпшілік құрметі мен сеніміне ие болуында, орнымен, дәйекті сөйлей білуінде сөйлеу мәдениеті үлкен қызмет атқарады.

№ 12 дәріс

Тақырып: Психикалық іс-әрекеттегі қиял рөлі.

Дәрістің мазмұны :

2.Қиял түрлері..

3.Қиял бейнелерінің қалыптасуының негізгі этаптары..

Қиял туралы түсінік. Адам бұрын өзі көріп білмеген нәрселердің бейнесін көз алдына елестетіп, олардан жаңа бейне жасайды. Немесе бұрынғы қабылданған, жиналған бейнелерге сүйене отырып, өз басында тың, жаңа елестер мен идеалар туады.. Осындай жаңа бейнелер мен идеаларды қиял деп атайды. Қиял адамның еңбек әрекетімен дамитын психикалық қызмет. Қиял арқылы пайда болып отыратын жаңа бейнелер адамның білім қорына, нақты образдарға, тұрақты елестерге негізделеді. Қиял дегеніміз – бізді қоршаған сыртқы дүниедегі заттар мен құбылыстардың образдарын жаңғыртып, оларды өңдеп бейнелеуден тұратын адамға тән психикалық процесс. Адам қиялынан ерекшеліктерді былай топтастыруға болады:

а) әрбір адамның қиялы оның жеке басының қызығуы мен ерекшелігіне, алдына қойған мақсат-мүдделеріне байланысты.

ә) қиялдың мазмұн-мәнісі, түр-сипаты адамның жас ерекшелігіне, білім дәрежесі мен өмір тәжірибесіне, дара басының ерекшеліктеріне байланысты.

б) қиял адамның барлық психикалық құбылыстарымен тығыз ұштасып жатады.

в) адамның қиялы еңбек процесінде іс-әрекет үстінде де дамып отырады.

Өзіндік ерекшеліктерімен олардан туындайтын себептерге қарай, қиял ырықсыз, ырықты болып екіге бөлінеді. Ырықсыз қиял адам алдына мақсат қоймай-ақ пайда болады. Мысалы: адам ұйқылы ояу кезіндегі сөзі немесе түс көру.

Ырықты қиял. Адамның алдына саналы түрде мақсат қоя отырып, қажетті бейнелер мен образдар жасау.

Ырықты қиял түрлері қайта жасау қиялы және шығармашылық қиял. Қайта жасау қиялы адамның өмір тәжірибесінде кездескен, бұрын болған бейнелерді қайта жаңғыртады.

Қиялдың ең жоғары түрі – шығармашылық қиял немесе жасампаздық қиял. Қиялдың бұл түрі арқылы жаңа бейнелер мен образдар жасалады. Творчестволық қиял бейнелері түрлі тәсілдер арқылы жасалады.

1. 
   Қиыстыру-белгілі элементтердің қосындысы ғана емес, творчестволық синтез.
   
2. 
   Аглютинация түрлі объектіге тән бөлшектерді (жинастыру немесе) жинақтау.
   
3. 
   Объектінің кейбір сапасын немесе басқаларға қатынасын алға шығара, күшейте көрсетуден байқалатын акцент жасау.Әсірелеу және кеміте көрсету әдістері акцент жасау тәсіліне жатады.
   
4. 
   Әдеби, мүсін және сурет арқылы бейне жасаудың кең тараған тәсілі-типтік бейне жасау тәсілі.
   

Армандар мен мұраттар қиялдың ерекше формалары.

Творчество, қажырлы еңбек, сонымен бірге адамның барлық дене және рухани күшін жұмсауды қажет ететін шабытты еңбек болып табылады.

Творчестволық процесс кезінде адамның психикалық әрекеті жоғары деңгейде өтеді. Бұл жеке адамның интелектуальдық эмоциялық, еріктік күйіне жатады.

№ 13 дәріс

Тақырып: Қиял.