Пәннің оқу әдістемелік кешені (ПОӘК) 2003ж Алматы қ. Абай атындағы амудің «психология және әлеуметтік психология» кафедрасы дайындаған «Психология» типтік бағдарламасы негізінде құрастырылды

Дәрістің мазмұны :

2.Зейіннің бөлінуі және тұрақтылығы.

3.Зейін көлемін зерттеу әдістері.

Сонымен зейін - сана мен бір объектінің арасындағы байланыс, яғни сананың сол объектіге бағытталуы. Осы бағытталу ерекшеліктері зейіннің қасиетін білдіреді. Зейіннің қасиеттеріне: тұрақтылығы, жиынтылығы, көлемі, бөлінуі, ауысуы, алаң болушылық.

Адам зейін бір объектіге немесе бір жұмысқа ұзағырақ тұрақтана алса, оны зейіннің тұрақтылығы дейді. Мысалы, хирург немесе дәрігердің жұмысындағы зейінді осыған жатқызуға болады.

Зейінді бір жерге тұрақтатып, жинақтай алу арқасында адам істеп отырған ісін терең түсініп, оның әр түрлі байланысын анықтайды. Зейінді тұрақтата алушылық саналы әрекетке өзінді жеткізе алудың басты бір белгісі. Зейіннің осы бір қасиетінің оқуда маңызы зор.

Зейіннің көлемі - адамның бұрынғы жинақтаған тәжірбиесіне байланысты. Бір мезгілде бірнеше объектіге көңіл аудара білу зейіннің көлемін көрсетеді.

Зейіннің бөлінуі. Әрекет барысында зейін бір ғана нәрсеге ие емес, 2- 3 нәрсеге түсуі мүмкін. Күрделі жұмыс үстінде 2-3 нәрсеге түсіп, түйілген зейінді бөлінген зейін дейді. Бұл қасиет өмірде керек. Мысалы, мұғалім бір уақытта класты бақылай отырып сабақты түсіндіру керек.

Зейіннің ауысуы. Зейіннің ауысуы деп - бір объектіден екінші объектіге назарымызды көшіруді атайды.

Алаң болушылық. Бұл зейіннің қызметіне байланысты адамның қасиеті. Адам ұзақ уақыт бойы өз зейінін тұрақтата алмайды. Алаң ғасырлық нағыз алаңғасарлық және алаңғасарлық болады.

Бір затқа немесе іс- әрекетке бар ынтасын салып, зейінін соған ғана аударуға байланысты, айналадағы басқа заттарды байқамау, оларға көңіл аудармау (мнимая, рассеяность) алаңғасарлық болады.

Зейіннің сапалары.

Зейін сапалары

Мюнстенберг әдістемесі, Бурдон әдістемесі, «Корректорлық проба» , Шульте таблицалары, «Қызыл –қара таблица» әдістемесі.

№ 16 дәріс

Тақырып: Ерік.

Дәрістің мазмұны :

2.Ерікпен сезімнің байланысы.

3.Еріктік іс-әрекет құрылымы.

Ерік деп саналы түрде алға тұтқан мақсатқа жету үшін жұмсалатын жан қуатының белсенділігін және адамның өзін меңгере алу қабілетін айтамыз. Ерік алға мақсат қоюдан басталады. Ал мақсат адамға айқын, ашық, саналы түрде түсінікті болуы қажет.

Адамның ерікті әрекеті жүзеге асу үшін мынандай шарттар қажет: а) алға тұтқан мақсатты орындау қайткенде де соған жету; ә) жолда ұшырайтын кедергі, бөгеттерді жеңу; б) мақсатқа жкту жолында қайраткерлік, ерлік, табандылық көрсету, қиыншылықтан жол табу, тәсілқой болу т.б.; в) қиындықтарға қарсы тұрып, үрейленбеу, қорықпау.

Ерік пайда болу үшін, ең алдымен, оны тудыратын себеп, түрткілер болу керек. Бұлар адамның мұқтаждылықтарынан туындайды. Кісінің күн көруі, тіршілік ету үшін оған өзінің табиғи және рухани мұқтаждылықтарын қанағаттандыру керек. Адамның алдына мақсат қоюдан басталады. Ал мақсат адам мұқтаждылықтарын өтеу үшін пайда болады.

Еріктің амал кезеңдері.

1. 
   Мақсат және оған жетуге ұмтылу (дайындық кезең)
   
2. 
   Мақсатқа жету мүмкіншіліктерін түсіну (мақсат қою)
   
3. 
   Ниет – тілектердің пайда болуы
   
4. 
   Ниеттер шартысы және оның бірін қалау
   
5. 
   Тоқтамға келу үшін мүмкіншіліктердің бәрін қалау
   
6. 
   Тоқтамға келген шешімді қалау
   

Ерік күші. Шыдамдылық.Табандылық.Дербестілік.Шешімге келгіштік

Ерік туралы теориялар. Ерік – жігер туралы теориялардың бастылары мына төмендегілер:Интеллектуалдық немесе ассоциялық теориялар (Э.Мейман т.б). Бұл теорияны жақтаушыларды және дамытушылардың бірі Германияда негізін салған Э.Мейман.

Бұлардың айтуы бойынша ерікті әрекеттердің барлығы ақыл – ой, интеллектімен байланысып, солардың нәтижесінен пайда болады, яғни ерік адамның мұқтаждығы мен қажеттілігі секілді рухани күшінен туындайды.

Ерік туралы эмоциялық теорияны ұсынушы неміс психологы В.Вундт. Оның көзқарасы бойынша, ерік эмоциялық сезімдердің тек бір түрі ғана болып табылады. Ерік ең күшті сезімдердің, аффектердің ерекше варианты.

Америка психологы Джемс ерік адамда пайда болған ойдың еріксіз қимылға айналуы дейді.

Ерікті тәрбиелеу. Адам ерік саналарын қалыптастыру мен тәрбиелеу өз алдына нақты мақсат, іс - әрекеттерді орындау нәтижесінен басталады. Ерікті әрекеттер кезінде адам өз еркін меңгеріп, күш – қуатын қиын жұмыстарды дұрыс ұйымдастыруы және бастаған ісін аяғына дейін жауапкершілікпен орындауы қажет.Бастаған істі жүзеге асыра білу тиіс.

• 
  Содан адам өз еркін шыңдай алады және қалыпты деңгейде қалыптастырады.
  
• 
  Адамның ісі мен мінез –құлқын меңгеруі және азаматтық қасиеттері ерікті қимыл – қозғалыстарынан және істеген ісінен байқалады.
  
• 
  Адамның даралық қасиеттері барлық психикалық процестер ішінен еріктен анық көрінеді. Соған байланысты адам өмірдегі аса маңызды кезең - өзінің іс - әрекеттерін бақылап, ерік – жігерін дамыта білу кезеңі болып табылады .Бұл кезең адам мінез – құлқындағы ұнамды әрі жағымды саналарда қалыптасады.
  

Ерікті мінез-құлықты бейнелейтін бірнеше мысал келтірейік.

1. 
   Салқын бөлмеде ұйықтап жатырсың. Таңмен оянып, тұратын уақыт болғандығын көресің. Тұрғың келмейді, бірақ кешігіп бара жатырсың. Өзіңе белгілі күш жұмсап, соның көмегімен тұрасың. Сонымен еріншектікті жеңу үшін ерік күші қажет болды.
   
2. 
   Темекіге үйреніп кеткен адамдар , бұл әдетін көбіне жеңе алмайды. Бұл әдетті жеңу үшін зиянын еске алып, ерік күш жұмсап ғана жеңуге болады.
   
3. 
   Сабақ оқу керек. Сіздің көңіліңіз мүлде басқада. Бірақ ертеңгі семинарды ойлап өзіңізді сабаққа бағыттау үшін сізге белгілі бір деңгейдегі ерік күш пайда болады.
   

Екіншіден, әрбір әрекетті орындамас бұрын қалай орындайтындығымызды ойлап аламыз.

Күнделікті өмірдегі қиыншылықтарды жеңуге көмектесетін әрекеттер ерікті әрекеттер деп аталады. Ғылыми психологияда бұл күрделі құбылыс болып табылады. Адам іс-әрекетінде ерікті іс-әрекеттер негізгі болып табылады. Еріктік іс-әрекеттер қойылған мақсатқа саналы жетуге бағытталған іс-әрекеттер.

Ерік- адамның саналы әрекетінің бағытталғандығында көрініс табатын адамның психикалық өмірінің бір жағы. Сонымен қатар ол ең алдымен өз мінез-құлықыңды саналы реттей алу және өз-өзіңді басқаруда жақсы көрінеді. Ерікті қозғалыстармен қатар еріксіз қозғалыстар да бар. Мысалы, жөтелу, көз жұму, қолды қозғау, шошу т.с.с.

Еріктік іс-әрекет құрылымы.

Еріктік әрекет мынадай құрылымдардан тұрады:

1 – мақсат қою, яғни күтілетін немесе болжанатын нәтижесі. Мақсатты анықтау шешім қабылдаумен аяқталады.

2- ойша жоспарлау – қалай және қандай тәсілдермен қойылған мақсатқа жетуге болады.

3- Әрекетті орындау. Мұнда адам ішкі қарама-қайшылықпен қатар сыртқы қиыншылықтарменде кездеседі. Жәл осы кезеңде адам еркінің күштілігі немесе әлсіздігі анықталады.

.№ 17 дәріс