ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені «Түрік халықтарының тарихы» «5В020300»- тарих мамандығына арналған ОҚУ-Әдістемелік материалы
Түркілердің тайпалары мен мекеңдеген аймағы және этникалык кұрамы
жүктеу/скачать 0,52 Mb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Түркілердін шығу тегі, діні, этнографиялық және лингвистикалык топтары
- 8-9. Тақырыбы: Шыңғыс хан империясы және түркі халықтары. Жоспар
- 10-11. Тақырыбы:Темір және Орта Азия түркілері. Жоспар.
- Бірақ бүл
- 12-13. Тақырыбы: ІХ-ХІ ғасырлардағы Русь және түркі халықтары
Түркілердің тайпалары мен мекеңдеген аймағы және этникалык кұрамы "Түркі" сөзі біздің заманымыздан бүрынғы V ғасырда бірінші рет көшпелі халықтың атауы ретінде пайда бодды. Осы кезде түркілер Монғолиядан жөне Қытайдың солтүстік шекарасынан Қаратеңізге дейін созылып жаткан үлы көшпелі империяның негізін қалады. Үлы далада түркі мемлекетінің, түркі тілінің қалыптасу дэуірінен дерек бёретін Күлтегің ескерткішінде былай деп жазылды: "Әлемнің көгінде аспан, төменінде қоңыр жер пайда болғанда, осы екеуінін, арасында адам баласы жаратыццы. Адамзат баласының үстінен менің бабаларым Бумын қаған мен Истеми қаған билік жүргізді. Таққа отырған олар өз мемлекетін қорғап, Түркі зандарын шығарып, оны бекітті". Мүнда дүниенің терт бүрышьщ түгел өзіне табындырған алгашқы түркі қағандарының билік күрған уақытымен байланысты суретгеледі. V ғасьірда түркілер деп Ашина ордасына қараған тайпалар аталды. Ал көршілес тайпалар түркілер қатарына саналған жоқ. Түркілердің шығу тегін зертгеу ғылымда XIX ғасырдың соңына дейін көршілес кытай, парсы, грек, Византия еддерінің деректері арқылы белгілі болды. 568—598 жылдары түркілерге қарай бірінші болып Еділден өткен Земарх баскарған Византия елшілері әрқандай деректер жазып қалдырды. Жекелеген түркі халыктары мен олардың тіршілік еткен мекені туралы толығырақ мәліметті біз IX—X гасырлардағы араб географиясынан кездестіреміз. Осы географиялық әдебиетте "түркі" деген сөз халыктар тобы жэне олардың тілінің ортақ иесі ретінде көрсетілген. Соңғы жыддары лингвистикалык зерттеулер негізінде түркілердің шығу тегі, көне тарихы туралы мэселе карастырылу үстінде. Түркі халықтары туралы мәліметгердің басым бөлігі грек, парсы, мүсылман, кытай колжазбаларында кездеседі. Грек деректерінен біз түркілер VI ғасырдың өзінде-ак Шығыс Европаға келіп, Византиялық қала Босфор мен Керч бүгазын жаулап алғавдығын білеміз. Парсы деректері бойынша түркілер парсылардан Каспий теңізінің оңтүстік-шығыс жағалауын тартып алғаны белгілі. Ең батыс түркі халқы печенегтер еді. Алғашында Еділден шығысқа карай мекендеген олар IX ғасырда Оңтүстік Ресейге қоныс аударған. Еділдің орта жэне төменгі ағыстарын мекендеген бүлғарлар мен хазарлар бір тілде сөйлейтін, тіддері түркі тілі тобындағы чуваш тіліне үқсайтын. Еділден, батыстан шығысқа қарай Қытай шекарасына дейін оғыздар мекендеген, орталықтары Сырдарияның төменгі ағысында болған. Қарлүқтардың орталығы ТТТу өзенінің бойында болды. Тоғыз-оғыздардың орталығы Турфан еді. Кейбір авторлардың жазбаларында Жетісу аумағында Қарлүктармен катар басқа да түркілер мекендеген. Түркілер екіге бөлінген, олар Тухси мен Аз Шігілдер Ыстықкөлдің солтүстігін мекендесе, Яғма халқы Нарынның оңтүстігін қоныстанды. Тоғыз-оғыздардан солтүстікке қарай кырғыздар өмір сүрді, олардың орталығы Енисейде болды. Қырғыздардың батыс көршісі қимақтардың орталығы Ертісте болатын. Қимактар туралы Қытай, Орхон жазбаларында ешкандай дерек кездеспейді. Олардың батысқа қай жақтан келгені белгісіз. Қимактардың бір бөлігі — кыпшактар. Олар печенегтермен көршілес түрып, өз алдына жеке халық атанған. Махмуд Қашқари күрастырған түркі тіддерінің эйгілі сөздігі—"Дивани луғат-ат-түрік"-те түркі тілдерінің жекелеген түрлері туралы көп мэліметтер келтіреді. Махмуд Қашқари көптеген түркі текті рулар мен тайпалар жерін аралап, олардың түрмыс-салты, тілі, ауыз жэне жазба эдебиеті туралы кыруар мол материал жинаған. Махмуд Қашқари бүл жөнінде быиай деп жазды: "Мен түркілер, оғыздар, шігіддер, яғмалар, қырғыздардың шаһарларын аралап, қыстақ пен жайлауларын көп жылдар аралап шықтым, лүғаттарын (сөздерін) жинадым, түрлі сөз касиеттерін үйреніп, анықтап шықтым. Мен бүл істерді тіл білмегенім үшін емес, кайта бүл тілдердегі эрбір кіші-гірім айырмашылықтарды да анықтау үшін істедім, солардың бөрін мүқият бір негізде жүйеге салдым"1. Махмуд Қашқаридің жазуы бойынша түркілерге шығу тегі жағынан түркі емес, бірақ түркіше білген халыктардың бэрі жатқызылады. Ол барлық түркі халықтарын солтүстік жэне оңтүсік деп екі топка бөледі, әркайсысында он-оннан халық болған. Солтүстік топқа енгендер: печенегтер, қыпшақтар, оғыздар, иемекгер, башкүрттар, ябакулар, татарлар, қырғыздар т. б. Оңтүстік тобына жататындар: шігіл, тухси, яғма, играк, чарук, жумыл, үйғыр, тангүт, хитай, табғаш. Түркілердін шығу тегі, діні, этнографиялық және лингвистикалык топтары Туркі халықтарының түрмыс белгілері, этнографиялық шығу тегі осы күнге дейін анықталмады. Тарихта алғаш рет еске алынатын кешпелі халықтар қандай этнографиялық жэне лингвистік топтарға жататындығы, олардың қайсысы түркі, моңғол немесе тұнғұстар болғаны туралы сүрақтың өзі даулы болып, шешілмей келеді. V—VI ғасырларда түркілер далалы аймақтарды мекендеді жэне оларды қытайлықтар "жужаньдар", еуропалықтар "аварлар" деп атаған. "Түркі" сөзі (кытайша "тукюе") б. з. VI ғасырывда біршші рет (бір) көшпелі халықтың атауы ретінде пайда болды. Бүл ғасырда түркілер Монғолиядан жэне қытайдың солтүстік шекарасынан Қара теңізге дейін созьшьш жатқан үлы көпшелі империяның негізін калады. Қытайлар Тумынь деп атаған (түркі жазбасында Бумин) империяның негізін қалаушы түлға 552 жылы дүние садды, оның ағасы Истеми (кытайша Шедеми) батысты жаулап алған, 576 жылға дейін емір сүрген. Бастапқыда ағалы-інілі екеуі бір-біріне тэуелсіз болған, кытайлар осыған сәйкес көшпелі империяларды солтүстік түркілердің мемлекеті жэне батыс түркілердің мемлекеті деп атаған. 581 жылы сол кезде кытай дянастиясының билігін колына алған Суйдың ықпалымен екі империяның арасы біржолата бөлінді. Келесі ғасырда екі империя да қытайдың Тань династиясына бағынышты болып, кытай басшылығын мойывдауларына тура келді. Солтүстік түркілер 830 жылдың, батыс түркілер 659 жылдың шамасында елу жылдай жат жүрттықтардың билеп-төстеуінде болғаннан кейін, солтүстік түркілер 682 жылы өздерінің тэуелсіздігі мен куаттылығын қалпына келтіруге мумкіндік алды. 682 — 744 жылдар арасывда өмір сүрген бүл жаңа мемлекетке түркі тілінің көне ескерткіші Орхон жазбалары тән. Жазбада 699 және 711 жылдары олар батыс түркілерді өзіне тэуелді ету мүмкіндігі туғаньш, бірак мүңцай билеп-төстеушілік үзаққа созылмағаны айтылған. Батыс түркі тайпаларының арасында түргеш тайпасы ілгері шығьш, VII ғасырдың соңында хандык билікті толық қолына алады. Түргеш мемлекетін 739 жылы арабтар элсіретгі. Көне түркі тайпалары, олардың басшылары, батыстағы жэне шығыстағы көшпелі халықтар туралы эр түрлі пікірлер айтылады. Батыс ғалымдары түркілер сақтарға туыс немесе осы халықтың бір бөлігі деп жорамалдады. Курцийда (үлы Александр тарихында) Яксарттың сыртында түратын скифтердің патшасының ағасы Картазис аталды. Қытайлар түркілерді суюннулардың (хундар) үрпактары деп есептейді. Цяньханьшуда, Қытай императоры мен хундардың әміршісі арасында б. з. б. 47 жылы жасалған одақ туралы эңгіме "хундардың салтанатты семсері" мағынасындағы (қытай транскрипциясында цзин-лу, ежелгі айтылуы — цзин-лук) хун сөзі аталады. "Кынгырак" (екі жүзді семсер) сезін (Радлов1 сөздігі) телеуіттің жөне Шығыс Түркістанның "кынгырак — үлкен семсер" дегеніне жақындатады. Хундардың шығыс көршісі ретінде қытай ескерткіш-терінде б. з. I ғасырының соңында Монғолиядан хундарды ығыстырып шығарган сөнбилер аталады. Осыдан сэл кейін сэнбилер хундар сияқты қытайда бірнеше династияның негізін қалаған; сэнбилер династиясының ішінде Солтүстік Бэй династиясы (386—534 ж.) ерекше көзге түсті. Әдетте сәнбилер тунгус халқы ретінде карастырылады. Бірақ, белгілі француз ғалымы Пеллио" 1925 жылы күзде Ленинградта окыган өзінің бір лекциясында қытай эдебиеттерінде сәнбилердің түркі тідді халык екендігін аңғаруға болатын сэнбилер сөздігі сақталғандығын хабарлайды. Бүл сөздік туралы баспада ешнәрсе жарияланбаған; мүндай ескерткіш табылса, бүл халықтардың шыгу тегі, пайда болуы туралы мэселе ез шешімін табар еді. Егерде хундар, сэнбилер түркілер болғандығы дәлелденген болса, онда бүдан мынадай, корытынды келіп шығады: өте ерте уақыттарда түркілер монғолдардың шығысын мекен еткен. Сөнби халкы Византия сездігі мен Армян ескерткіштерінде бірінші рет 463 жылы, соңғы рет 558 жылы кездеседі. Алайда сэнбилердің батысқа коныс аударуы туралы еш мэлімет жоқ. Соңғы жылдары лингвистикалық зерттеу негізінде түркілердің шығу тегі, көне тарихы туралы мэселе карастырылуда. Алтай ата тілінің бар екендігі растадды, оған түркі ата тілі, монғол тілі, тунгус ата тілі барып тіреледі (барлығы да алтай тіліне кіреді). Орхон жазбаларының тілі дамудың кандай сатысында түрса, түркі ата тілі дамудың сондай сатысында түр. Түркі халқының шығуы туралы ешқандай айғақты деректер болмағанымен, Хун империясы ежелгі түркі мемлекеті болып саналады. Орыс ғалымы Н. А. Аристовтың1 айтуынша б. з. б. III ғасырда хундар түркіше сөйлеген. Хун замандастарына канғойлар, үйсіндер және Жетісу бойынан ығыстырылған сактар (кытайша сэ) жатады. Сол кездегі Енисейде тұрган қырғыздар қытай деректеріндегі хундар дэуірін (б. з. б. 201 жыл) еске түсіреді. Ежелгі кытай транскрипциясында "қырғыз" деген сөз — гяныунь. VII ғасырдағы қырғыздарды тану үшін қытай транскрипциясы "хягас" қолданылды, түркі тектес халыктардыц бір түрі кейін хакас деген атка ие болды. Шығыстағы түркі қағандығынан басқа, қытайлардың айтуынша, солтүстікте тағы бір түркі кағандыгы бізше — батыстағы түргеш қағандығы болган. Онда Невакет қаласы аталады. Оның орналаскан жері Қытай ескерткіштері бойынша Шу өзенінде болғанын білеміз. Оның халкы рудың саны бойынша "он оқ" деп аталган. Тағы бір үшінші түркі қағандығы — Енисейдегі қырғыздардың қағандығы болған. Орхон жазбаларында хан кырғыз князіне каган лауазымын өзі бергендігі айтылады. Батыс түркілерінің шығысындағы, Алтай мен Ертістің жоғарғы ағысының аралығында сөзсіз түркі тегінен шыккан қарлүк халкы өмір сүрді. 766 жылдары олардыц кол астына батыс түркілер орналасқан аумақ көшті; олардың князі Сырдариядағы оғыздардың князі сияқты орхон жазбаларында патша лауазымы тэрізді аталатын ябғу лауазымын иеленді. Монғолиядан түркі-оғыздарды, содан кейін үйғырларды ығыстыру Шығыс Түркістанда түркі элементгерінің кобеюіне экеліп соқты. Кейінгі уакытқа жататын түркі халықтары туралы мәліметтердің үлкен бөлігі мүсылман қолжазбаларында бар. Тіпті ерте уқыттардағы түркі жазбалары және қытай шежірелері туралы мәліметтерді батыс колжазбалары жай ғана толықтырып отырады. Византия жазба ескерткіші материалдарынан біз 576 жылы түркілер тавриялық Босфорды жаулап алғандығын білеміз. 581 жылы олар Херсонес қабырғасында болды, алайда олардың Таврия түбегінде билік жүргізуі үзаққа бармады, 590 жылға карай онда Византия билігі калпына келді. Жекелеген түркі халықтары мен олардың тіршілік еткен жері туралы толығырақ мэліметті біз түңғыш рет IX жэне X ғасырдағы араб географиясынан табамыз. Осы географиялық эдебиетте "түркі" деген сөз халықтар тобы мен тілдерінің аты ретінде айтылады. Орхон жазулары мен қытай шежірелерінде "түркі" сөзі бір халықтың немесе мемлекеттің аты ретінде қодданылмайды. Истахрида1 бір тілде сөйлейтін жэне бірін-бірі түсіне алатын бес халық ерекше аталады. Олар: тогузгуздар, хирхиздар (қырғыздар), имектер, кыпшақтар яғни оғыздар, харлуктар яғни карлүктар. Қазіргі кездегі сияқты Енисейдің жоғарғы ағысындағы аймақ түркілер мекендеген шеткі солтүстік-шығыс шекараға айналды жэне сонымен бірге арабтарға белгілі элемнің де шекарасы болды. Олардың түсінігі бойынша қырғыздар мекендейтін аймак ол кезде солтүстік Қиыр - Шығыстағы түркі халықтарының шекарасы мүхитқа дейін созылыпты. Орта Азиядағы мүсылман аймактарының тікелей көршілері оғыздар мен қарлүқтар болды. Оғыздар елі батысында Журжаннан бастап, шығыста Фараб пен Исфиджабқа дейін (қазіргі Шымкент маңындағы Сайрам) шектесті. Одан эрі қарай шығыста қарлүқтар өмір сүрді. Қарлүқтар мен оғыздар елі арқылы Қытайға жол кететін: Фергананың шығыс шекарасынан қарлүқтар елі арқылы тоғыз-оғыздар елінің шекарасына дейін отыз күннен астам, одан тоғыз-оғүздар елі жэне қытай арқылы мүхит жағалауына дейін екі айға жуық жол жүрілетін (Ибн Хауками мэліметтерінен). Ибн Хордадбек тағы да екі халықты айтады: қарлүқтардың қыстауына жақын жердегі Тараздың шығысында (қазіргі Жамбыл каласы маңында) халаджалардың кыстауы болған. Мүнда бүл халыктың тек оңтүстік бүтағы, яғни Персияға қоныс аударған халаджалар туралы ғана мәліметтер Ірі тарихи оқиғалар мен мемлекеттік бірлестіктердің күралуы — эр түрлі түркі тілдершің бекіп, тағы да кеңірек таралуына тікелей себепкер болды. Мысалы, алғашкы Түркі қағандығы күрылғанда қарлүк тіддері, Алтын Орда заманында қыпшак тілдері, Түран эмірлігі кезеңінде шағатай тідцері, ал Осман империясы шарықтағанда селжук тілдері гүлденіп, өркендеді. Кейін ислам діні тараған кезде араб тілі, бертінірек отарлау басталғанда орыс тілі оларды катты ығыстырды. Дін жағынан алып қарайтын болсақ, түркілердің көбі — мүсылмандар, негізінде суниттер (тек әзірбайжандар жэне Иран түркілері ғана — шеийттер). Ал ислам дінінің аяғы жете алмаған солтүстік-шығыста ғана түркілердің ежелгі шамандык діні сақталған. Түркілердің ішінде ішінара ғана лама (туғалықтар) мен иуда дінін (караимдар мен бүхаралықтар) түтынушылар кездеседі. Чуваш, сақа, гагауыз, алтай т. б. жүрттар бертівде шокындырылып, христиан дініне көшірілгені белгілі.
Татарлар мен монғолдар туралы деректер Шыңғыс хан мұрагерлері кезіндегі түркілері. I-VIII ғ. ¥лы Қытай қорғанынан Байқалға дейінгі, монғол жерінің солтүстік жағындагы халықты қытайлар ақ татарлар деп атаған. Бқал көлінің айналасын мекендеген солтүстік монғолдарды қидандар немесе орман қара татарлары деп атаған. Татарлар халықтың аты, эр кезеңде эр түрлі мэнде қолданылған Оғыз татар жэне Тоғыз татар деген татарлардың бірлескен екі тайпасы б.з.УІП ғ. Орхон жазбаларында кездеседі. Сол кезде осы атпен түркілердің немесе монғолдардың бір бөлігін атаған. УІІ-УІП ғ. монғол шапқыншылығы жайындағы эңгімелерді Қытайда, мүсылман элемінде русте, батыс еуропада татарлар деп атаған. Арабтар Сирия мен Мысырда түркі халықтарын татарлар деп атаған. Монғол тілінде сөйлейтін монғол тегінен шыққан халықтар да өздерін татарлар дейтін. Шыңғыс ханнан кейін татар атауын монғол атуы ығыстырып шығарылды. Мүсылман жазбаларына монғол не болмаса моғул сөзі сақталса, Ауғанстанда өз тілдерін сақтап қалған монғол үрпақтары моғол деп атайды. Бірақ Корпини Рубрук сөзіне қарағанда бүл сөз ресми түрде енгізілген. Алтын Орда ыдырағанда Қырым хандығында, ондағы түркілер татарлар деп атала бастады. Қазан татарлары Сібір татарлары. Монголдар туралы алғашқы мэліметтер бізге Цзинь мемлекеті тарихынан белгілі. Шыңғыс хан кезіндегі татар-монғолдар, керей, найман, меркіт, қоңырат, жалайыр туралы мәліметті 1240 ж. жазылған «асыл үрпақтары» ғана оқитын Қүпия шежіреден белгілі. (Монғолдың қүпия шежіресі. 1866 жылы орыс тілінде, 1941 жылы қайта шығарады. 1913 жылы французша, 1908 жылы қытай латын эрпінде шығарады). Қытай тарихында Шыңғысхан дэуірін Юань дэуірі дейді. Қытай тілінде осы дэуірдің 16 томдық тарихы бар. 2.1155 жылы ақпанда Онона өзенінің жағасында, Делигюн-Болдок шатқалында дүниеге келді. Әкесі Есукей батыр. Рашид ад-Диннің айтуы бойынша Бержіген жэне Нирун руының басшысы. Әкесі Бартон баһадүр, оның экесі Кабулхан болатын. Шыңғыстың он екінші атасы Бөрте-гопо (көк-қасқыр), оның эйелі Гоомарал (эдемі марал). Юань-ши жазбасында Есукей батыр татар тайпаларына қарсы жорықта жеңісіне жетіп, Темучинді қолға түсіреді. Осы кезде оның эйелі босанады. Оның қолында үйып қалған қан болыпты. Жеңістің қүрметіне татар батыры Тимучиннің есімін қояды. 1231 ж. Үгідей мен Толы басқаруымен Солт. Қытайға жорық жасайды. Чигученн34 астанасы Биянді қоршап, бір-бірлеп жойып, 1234 ж. Солт. Қытайды Чжужы мемлекетін жойды. 1241 ж. Үгідей қайтыс болып, таққа талас басталып, Толының баласы Мөнке отырды. Ағаларының біраз жерін иеленіп, хулагуды Иран, Хұбылайды Қытайдың қолған жерін иеленуге жіберді. 1258 ж. Сун империясының эскерін шегіндіре бастады. 1259 ж. Мөңке қайтыс болып, соғыс уақытша тоқталды. Билікке Хұбылай мен Мөңкенің інісі Арық Бұғы таласы. 1260 ж. Екеуі де хан сайланды, 4 жыл бір-бірімен соғысып, Хұбылай жеңеді. Қытайдың солтүстік шығысында одан оңтүстігіне жылжиды. 1276 ж. астана Хан-Чжоу қаласын басып алады. 1279 ж. Қытайды толық бағындырып, Хубулай Чжунду (қазіргі Пекин) астана етіп жариялады. 1260-1368 ж. Хұбылайдың құрған мемлекеті Юань империясы, оған түркі ұйғыр, найман, қыпшақ, керей, жалайыр, қаңлылар ат салысты. Бүкіл билік құралы осы тайпа, семуге берілді. Сонымен жүз жылдан астам уақыт ішінде (1260-1368) монғолдың басшылығымен, түркілердің күшімен үш мемлекет Цзинь, Сун, Тангут-Юань бір мемлекетіне біріктірді. Юань империясына Тайван аралын, Вьетнамның Солтүстігін қосып, қазіргі Жапонияға жеріне жорық жасады. Юань империясы кезінде түркілер 1 млн., Монғолдар 1 млн., қытай, солт. Қытайланған қидандар 70 млн. Болды. 1337 ж. көтеріліс жиілеп, 1368 жылы Пекин қаласынан Тогонтемірді қуып шығып Юань династиясын құлатты. 2.1258 ж. Хулагу Бағдат халифатын, Иранды толығымен өздеріне қаратты. 1259 ж. Мөңке өлімінен кейін Хулагу өз мемлекетін құрды. Оның мұрагерлері ильхан титулын қабылдады. Ауған, Әзірбайжан, Ирак, Бағдат, күрдістан, Жоғарғы Қосөзен, Рум сұлтанаты, Трапезундг- грек патшалығы, Армения, Кипр корольдігі салық төлеп тұрды. Бұл мемлекеттік саяси өмірінде Жалайыр, найман, керей, ұйгыр тайпалары маңызды рөл атқарды.
Ирандағы монғол мемлекетіне қызмет істеген түркілер қыпшақ Хорезмдік Сұлтанчук, басқақ Армен-н салық жинаған, жалайыр Бұқа-Әмір, арғын Қажы Қасым. Хулагудың ең ірі қолбасшыларының бірі Кербұқа Найман. Пошта қызметінде 1000 ұйғыр қызмет атқарды.
Қытайдағы түркілер. Үйғырлар- ең ірі топты құрайды, 60 % провинция, 20% астанада мемлекеттік қызметте болды.Наймандар- эскербасшылары болды.Юелимассу, Сун империясын талқ-а қатыс-н, Жапонияда соғыста мерт болды. Үлы Құдықас, Күшліктің немересі Шаос, баласы Беде дарубасы болатын. Үлыбұқа жүз басы. №10-11. Тақырыбы:Темір және Орта Азия түркілері. Жоспар. І.ӘмірТемір және оның жорықтары. 2.Орта Азия түркілері. (1336-1405).
Хорезм шеберлері Шахрисаб қаласына Темірге арнап Ақсарай деп аталатын сарай соғып берді. Оның қабырғаларына парсы тілінде көптеген елеңцер жазылған. Темір 1387 жылы түркі мүддесіне, ислам дініне адалдыгын білдіріп, түркі мүсылмандарының әулиесі Ахмет Иасауи бейітінің басына 1387—1403 жылдары алып кесене түрғызып берді, Сол бір өсем ғимарат, қабырғадағы жазулар біздің дәуірімізге дейін сол күйінде жеткен. 5. Темір және оньщ мүрагерлері түсындағы Орта Азия түркілерінің экономикалық және мәдени дамуы Өрине, Темір өз империясын қүрарда негізінен түркілердің түп мақсатын кездеген жоқ. Темірдің мақсаты оз билігінің астына мүмкіндігінше дүние жүзінің көптеген елдерін бағындыру бодды. Оның тарихшылары Ирандағы Буһдтар династиясының шахы — X ғасырда емір сүрген Абуд әд-Дуланың: "Бүкіл өлем екі патша үстау үшін жаралмаган" деген сөзін Темірге де таңған. Темір өзінің басшылық саясатьшың аяқталуын Қытайды жаулап алумен бітеді деп түсінді. Өзіне дейінгі Хорезм шаһы Мухаммед және өзінен кейінгі Нәдір шаһ сияқты Темір өз мақсатын іске асыру үшін көп оскер топтайды. Бірақ бүл мақсаты орындалмады. Темір жене одан кейінгі тақ иелері түсында Самарқан өте үлкен сауда орталығы болды. Мүнда қытай затгары сатылды. Сонымен қатар Темірдің жаулап алушылық саясатының мақсаты Иранды үлкен мөдениет орталығына айналдыру еді. Тарихи себептермен түркі аймағы болған Хорезм өзінің мәдени дамуьшда Ираннан кем болған жоқ. Хорезмнен Самарқанға көптеген ғалымдар мен суретшілер өкеліп, ғылым мен мәдениетті дамытты. Шахрисабс қаласында Темірге арнап соққан Ақсарай атгы "ғимарат оның Самарқаңцағы сарайьшан да сәнді болып шықты. Темір жүргізген соғыстардан Хорезм басқа қалаларға қарағанда көп қирады. Хорезмді 1379 жылы шағатайлар жаулап алғаннан кейін онда бірнеше рет көтерілістер болды. Темір мен Алтын Орда ханы Тоқтамыс екеуінің арасындағы күресте Хорезм бірнеше рет Тоқтамыс жағына етті, онын есімі жазылған теңгелер шықты. Сондықтан Хорезм, өсіресе оның астанасы — Үргеніш ауыр шапқьшшылыққа үшырады. Темір Үргенішті жермен-жексен етіп, орнына арпа екті. Тек үш жылдан кейін қаланы бір коше аумагында ғана қалпына келтіруге рүқсат етті. Темір өзі бір кездегі шағатай сарбазынан шыққанын ес-керсек, оған ирандык тәжіктерге қарағанда түркі шағатай-лары жақын еді. Сондықтан да ол түркілердін, оскери қабілетін мойыңцады. Темір сауатсыз болса да, мәдениетке жақын болды, шахматты жақсы ойнаган. Белгілі галымдармен үнемі таласқа түсіп, бірнеше ғылым саласынан өз бетінше білім алған. Өзінің тарихты жақсы білуімен үлы араб тарихшысы Ибн Халдунды таң қалдырады. Далаларда қорган салып, қала өмірі мен жер игеруді қайта қалпына келтіруге қамқорлық жасады. Темір ез үлдары мен немерелерінің бақыт қызығын Шыңғыс хан сияқты еркін көре алмады. Темір өлген соң, оның мүрагерлері көп кешікпей Түркістан мен Иранның шығыс облыстарынан басқа барлық иеліктерінен айырылды. Империяның басты қаласы енді Самарқан емес, Герат болды. Гератта орналасқан оның үлы кеп қьфқысуларды бастан кешіріп барып Темір династиясына билік жүргізу мүмкіндігіне ие болды. Самарқан бүрынғы-сынша көркем қала болып қала берді. 1409—1449 жылдары қаланы басқарған Шахрухтың үлкен үлы Үлықбек қалаға атасьшьщ салдырған қүлпытастарынан асып тусетін уйлер мен сарайлар түрғызды. Қалада мешіттер мен медреселерден басқа жалпы халыққа кажетті керуен сарай, монша т.б. қурылыстар салынды. Бірақ оның ішінде Темір саддырған улттық маңызы бар Ахмет Иасауи мавзолейіне тең келетін қурылыс болған жоқ. Мавзолей ішіндегі үлкен қазан жергілікті халық пен келген қонақтарды тамақтандыру ушін пайдаланылды. Бүл түркі халықтарының түсінігі бойынша қудайдың адамдарын басшылардың міндетгі түрде тағаммен сыйлап, қамқорлық көрсету керектігінен туған қүбылыс. Темір династиясы түсында түркі әдебиеті кеңінен дамыды. Олардың ішінде Кабул шаһы Әмір-Сеиф Аудин, Секкакин Луптфи, Сиди Ахмет-Миран шаһ ерекше аталады. ХҮ ғасырдың соңы мен XVI ғасырдың басыңда Миран шаһтың ұрпағы Бабур өз еңбектерін туркі тілінде жазды. Басқа шағатай ақындарынан Әлішер Новаидың еңбектері көптеген елдерге белгілі болды. Ол өзінің бір еңбегінде оған дейін Орта Азиядағы түркі жазушыларының бірде-бір батып айта алмаған пікірді айта алды. Ол түркі тілінің парсы тілінен артықшылығы көп деп, оны дөлелдеуге үмтылды. Туркі ақындары ез жырларын негізінен түрғындардың көпшілігі төжіктер болған Самарқаңд пен Герат қаласыңда жазды. Темірге қарағаңда Үлықбек өз өкесі түсында Алдыңғы Азияғажорықтар жасай алмады. Оның өскери саясатындағы улкен жорық деп есептелетін 1425 жылғы жорығы да нетижесіз аяқталды. Үлықбектің иеліктері өз билігінің соңында біршама қысқарды. Монғолдар Сайрамнан шығысқа тартылған аймақты алса, езбектер Сырдарияның Түркістаннан теменгі жатқан белігін тартып алды. Өзбектердің қуаты Әбілхайыр ханның түсында күшейді. Оның балалары мен немерелері кейін Темірдің мемлекетін таратты. Әбілхайыр (1431—1451 ж.) Хорезмнің солтүстік жағын Үргеніш қаласымен қоса жаулап алды. 1447—1449 жылдары Үлықбек Самарқанда атасының есімімен ақша шығара бастады. Ақшаға туркі тіліндегі жазулар түсті. Үлықбек Темір сияқты ғалымдармен жай өңгімелесіл қойған жоқ, езі де ғылыммен, өсіресе астрономиямен айналысты. Үлықбектің астрономиялық еңбектерінің мусылман астрономия ғылымында шоқтығы өте биік. Темірге жақын ғалымдардың ішінде түркі екілдері де болды. Үлықбек өзі ғалым болып қана қойған жоқ, сонымен бірге түркілердің ішінен езіне шөкірттер тартты. Соның бірі — Әли-Кутші астрономиямен айналысып, Самарқандағы Үлықбек обсер-ваториясьшың қүрылысына әз улесін қосты. Әли-Кутш Үлықбек өлгеннен кейін де ғылымды тастамай, Констан-тинополь қаласында жалғастырып, 1474 жылы қайтыс бшщы. Әли-Күтші мен Үлыкбек өз еңбектерін парсы жөнө араб тілдерінде жазды. Тарихшы Ибн Араб шаһтың еңбектері бо-йынша Темірдің үлкен бақ, сарайлары Самарқанның барлық түрғындарына бірдей тиесілі бодды. Астанада хан отбасы жыл сайын тархан деп аталатын дәстүрлі мерекелер еткізіп түрды. Бүл мереке кезіңце халық салық пен күнәларынан арылды. Тархан дөстүрі: орыс Паштасы Александр П-нің уақытына дейін жалғасты. Осыңдай үстемдік астана халқын басқа қала түрғындарынан артықща жағдайда болуына алып келді. Барлық түркілерге Ахмет Иасауи үлттың мақтанышы болды. Ахмет Иасауи жерленген қала Түркістан деп атадды. Қаланың осылай аталуы түркілерге Ахмет Иасауидің маңызының зор екенін көрсетсе, қазақтар мен озбектерге түркі үлттық идеясының маңызы қандай екенін айқын керсетті. Ахмет Иасауи мавзолейінде қазақ-өзбек хандарының көпшілігінің бейіті жатыр. Түркістанның мәдени дамуында парсы тілі біршама рөл атқарды. XVI ғасырдың ортасыңда парсы тілінде Мүхамед Қайдардың тарихи еңбегі жазыдды. XVI ғасырдан бастап одеби тіл ретінде тек түркі тілі қалыптасты. Ал Шығыс Түркістан Қытай иелігінде қалды. Шығыс Түркістан интеллигенциясы өз халқын үйғырлар деп атады. Бірақ тарихта үйғырлардың иелігі еш уакытта Қашқарияның батыс жағына жеткен емес, керісінше, олардың аумағы шығысқа қарай — Қытай аумағының ішіңде болды. Оңда әлі күнге дейін будда дінін берік үстайтын үйғырлар да, мүсылман түркілері де, XV ғасырда үмытқан үйғыр жазуын қодданатын үйғырлар да түрады1. Қорыта келгенде, Монғол империясының қүрылуы дүние-жүзілік тарихтағы ең алғашқы оқиғалардың бірі болды. Ол Қытай және Орта Азия, Еуропа аумағының коп жерін жаулап алды. Монғол халқына өзгенің жерін жаулап алу мүлде керек емес болатын. Монғодцардың үлкен бөлігі Монғолияға қайтып орадцы, өйткені олар жаулап алған жерлерінде оздерінің үлттық сипатын тез жоғалтып адды. Монғол шапқыншылығы монғоддардың өзіне қарағанда түркілерге, орыстарға көп әсер етті. Монғолиядан батысқа қарай бет түзеген білімді монгоддардың мемлекеттік тілі бара-бара түркі тілі болып кетті. Шыңғыс хан мүрагерлерінің қол астында терт үлы мемлекет болды. Олар: Қытай, Орта Азия, Онтустік Ресей, Персия. Монғол аты басқа жерлерге қарағаңца Орта Азияда қатты сақталды, бүл Шыңғыс ханның екінші үлы Шағатайдың билік қүрған жері болатын. Өйткені түркі мемлекеті үстем болған Орта Азияда әдеби тіл түркі тілі болды. Қазақ жерін де өзбектердегі сияқты Шыңғыс хан әулетінен шыққан хандар биледі. Орта Азияда түркі элементтерінің жеңісі ислам мәдение-тінің жеңісімен бірге жүрді. XIV ғасырда ислам монғоддардың бүкілжаулап алған жерлеріңде (Оңтүстік Ресей, Монгол, Қытай шекаралары) мемлекетгік дін бодды. Туркілердің ішіңде ислам дінін чуваштар мен якутгар, Алтай халықтары мен Енисей бассейіні ғана кабылдамай қалды. Ислам монғолдардың арасына 1416 жылы дүние салған Мүхамед ханның түсында енді. Бүл хан езіне бағынышты адамдардың басына сәлдені зорлықпен кидірген, тьшдамағандардьщ басьша шеге қаққан. Сонымен, монғол жаулап алушылығы соншалықты кең ауқымды болғанымен, жабайы жауынгерлердің қатыгез жорығы болмағаны толық дәлелденіп отыр. Монғол әскерлері өз жолындағы коп санды мәдени халықтардың өскерлерін талқандай отырып, белгілі стратегиялық жоспармен алға жылжи берді. Әр түрлі элементтерден қүралған империя бірлігін сақтау қиынға түсті. Шындығында мүндай күрделі қүрам ешбір халықта бүрын-соңцы болмаған жөне монғолдар үшін тіпті сыйымсыз еді. Алайда империя бірлігі Шыңғыс хан түсында ғана емес, оньщ немересі түсында да сақталды. Империя қулағаннан кейін монғол мүрагерлерін иелену бірнеше үрпаққа созыдды. Мүндай ерекше жегістікті немен түсіндіруге болады? Ол Шыңғыс ханның аса дарынды әскери қолбасшы екеңдігінде жөне оның мәдени кеңесшілерінің салауатты кеңестеріне көп көңіл бөлуінде еді.Темір, Темірлан, Ақсақ Темір, Әмір Темір. Ол түркінің барлас тайпасынан шыққан Тарағай бектің баласы 1336 жылы Мауренахрда дүниеге келді. 1361 жылдан бастап Мауренахрда қоңырат руынан шыққан эмір Хүсайынға, Моғолстан ханы Тоғылық Темірге, оның баласы Ілияс қожаға , Барлас Қожамен билік үшін күрес жүргізді. Хүсайынның аппасы ¥лжан Түрханға үйленіп, билік биігіне бірте-бірте көтеріле берді. 1370 жылы Мауренахрда өз қолына алды. Оның қолбасшылық дарыны ашылып, атақ-даңқы жер жүзіне тарады.
1372-88 Хорезм мемлекетін, 1376 Шығыс Түркістан 1381 Герат, Хоросан -1383 Қандағар 1384 Оңт. Әзірбайжан, Тебриз, Иран мен Ауғанстан толық бағындырылды. 1370-90 ж.ж. Тоқтамыс хан мен Едіге эмірдің арасындағы алауыздығы пайдаланып, Алтын Орда мен Моғолстанға 10-нан астам жорық жасады. 90 ж. Әзірбайжан, Дағыстан, Грузия, Ирак жері қосылды. 1398 ж. Үндістан басып алынды. Сирия мен Палестина мэмлүктері бағындырылды. Қос өзен мемлекеті бағындырылды. 1402 ж. Осман империясының негізгі эскерін Анкарада талқандап, Түрік сүлтаны Ілдірім Баязитті түтқындайды. Өзінің айтуы бойынша 24 мемлекетіне патша болды. Оның империясының территориясы 14 млн. Км жетті. 1405 ж. Қытайға жорыққа шыққанда жолда Отырарда қайтыс болды. Сүйегі Самарқандағы Гүр-Әмір кесенесіне жерленді. № 12-13. Тақырыбы: ІХ-ХІ ғасырлардағы Русь және түркі халықтары жүктеу/скачать 0,52 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|