Ежелгі Рим театры Грек театр мәдениеті дәстүрлі жаңа қоғамдық өмірдің ерекшелігіне орай, Ежелгі Рим театрында өзінің жаңа даму жолын тапты. Алғаш театр өнерінің пайда болуы — өнім жинап алу мейрамдары кезіндегі ойын-сауықтарға байланысты. Одан кейінгі театр элементтері ән, музыка, бидің басын қосқан тұрмыстық күлдіргі сахна — сатирлерде өрбіді. Б.з.д. 300 жылдар шамасында ұлттық ателлана комедиясы дүниеге келді. Ателланада маска киген тұрақты 4 кейіпкер болған: Макк, Буккон, Папп және Доссен. Осы кейіпкерлерді ойнайтын әуесқой актерлердің пьесасы, мәтіні болған емес, сондықтан олардың импровизацияжасауына кең жол ашылды. Ателлананы бертін келе кәсіби шебер актерлер ойнайтын болды.
Б.з.д. III ғасырдың аяғында халық сауығының бір түрі — мим кең етек алды. Рим театрытарихының жаңа кезеңі тұңғыш драма қойған грек Ливий Андроник есімімен байланысты. Б.з.д. 240 жылы бірінші Пуникалық соғыстың жеңіспен аяқталуына байланысты драмалық қойылым көрсету ұйғарылды. Спектакль б.з.д. 272 жылы әскери тұтқын ретінде Римге келген грек Ливий Андроникке қоюға берілді. Ливий Андрониктің нашар жазылған 14 трагедиясы мен 3 комедиясы бар. Бірақ тарихта ол Рим драматургиясының негізін қалаушы әрі театр репертуарын бірінші құрушы болып қалды. Осы кезеңдетрагедия (претекста) мен комедияның (паллиата) жаңа түрлері пайда болды. Рим трагедияларында хордың рөлі грек трагедияларына қарағанда төмендеді. Грек трагедиясы секілді Рим трагедиясы да өлеңмен жазылды. Театр сауықтары мен спектакльдер жыл сайын мемлекеттік мейрамдар кезінде, сондай-ақ жеңіс шерулері мен қаза жораларында, жоғары қызметке сайлау кездерінде көрсетіліп отырды. Рим мейрамдарында сахналық қойылымдармен бірге цирк ойындары, гладиаторларсоғыстары, қол күресі, т.б. көрсетілетін. Алғашында ойын-сауықтар ғибадатханалар жанында қойылды. Римде тұрақты театр ғимараты б.з.д. I ғасырға дейін болған жоқ.
Қойылымдар үшін далада ағаштан сахна тұрғызылатын. Трагедиядағы көрініс сарай алдында өтсе, комедияға арналған декорацияда бір-екі үйдің қасбеті салынған қала көшесі бейнеленген. Көрермендер сахна алдындағы орындықтарда отыратын. Барлық кұрылыстар спектакль аяқталғаннан кейін бұзылатын. Комедия мен трагедияларда ателланада сияқты әуесқойлар емес, актер-мамандар ойын көрсете басталды. Оларды актерлер (актер латынның actor—"орындаушы" сөзінен шықкан) немесе гистриондар деп атаған. Актерлер труппа иесі — антрепренер басқарған труппаларда біріғіп жұмыс істеді. Антрепренер билік ұстаған адамдармен келісіп театр қойылымын ұйымдастырған, кеіде өзі басты рөлдерді ойнаған. Труппада әйелдер болмады,
олардың рөлін ерлер орындады. Тұңғыш театр ғимаратын б.з.д. 55—52-жылдары сәулетші ұлы Гней Помпей тастан тұрғызды. Оған 17580 қөрермен сыятын. Шамамен б.з.д. I ғасырда масканың пайда болуы актерлік өнерлік дамуына кең жол ашты. Өмірге трагедия актері Эзоп пен комедия актері Росций келді. Эзоп пен Росцийга дейінгі трагедия мен комедияның маман актерлері б.з.д. Ill—II ғасырларда маскасыз ойнаған. Масканы бұл жанрларда тек б.з.д. 130 жылдан бастап қол-дана бастады. Сондықтанда гректерге карағанда римляндықтар актерлердің мимикасына да назар аударатын. Ал масканы тек ақсүйектерге жататын әуесқой актерлер киген.
ПОӘК 042-18.1.32/03-2015
|
Баспа. № 1 27.08.2015 ж.
|
Бет 6/ 62
|
Империя дәуірінде театр өнері мен сауықтары көңіл көтеру, қызықтау құралына айналды. Ойын-сауыққа атты әскер, тұтқындар, кей сәттерде жыртқыш аңдар да қатыстырылды. Б.з. I—II ғасырларда трагедияларды қоюда, ең алдымен, актердің әншілік қабілеті ескеріліп отырды. Көрермендер, әсіресе драманың жеке биі — пантомиманы және мим өнерін жоғары бағалады. Цирк ойындары, ежелгі амфитеатрлар мен Колизейде қойылған гладиаторлар сайысы, аңшының кауіпті аңмен айкасын көрсету өріс алды. "Нан мен ойын-сауыкты" талап еткен римдік тобырға кеңінен танылуға тырысып, императорлар гладиаторлар шайқасы үшін орасан зор амфитеатрлар салғызды.
Колизей Орта ғасырлардың 75—80-жылдарында Римде салынған театрлардың әң ірісі — Колизей ("колоссеум"' — алып деген латын сөзіне байланысты осылай аталған). Ол жоспары бойынша аумақты сопақ құрылыс (188x156 м), оның биіктігі 50 м, қабырғасы ірі серектас (травертин) блоктарынан қаланған. Колизей ортасында гладиаторлар шайқасына арналған, аңдар куып шығарылатын алаң бар. Оның ағаш еденіне кұм төселетіндіктен, алаң — латынша "арена" (құм) сөзімен аталып кеткен. Арена астында аңдарға арналған тор, жараланған не өлген гладиаторлар үшін бөлмелер мен су құбырлары болатын. Құбыр арқылы аренаға су толтырылып, теңіз шайқастары көрсетілетін. Арена аумағы бірден үш мың жұп гладиатор кіргізуге мүмкіндік беретін. Аренаның үстінде сенаторларға арналған мәрмәр төселген кең алаң — подиум тұратын, арнайы ложада император отыратын. Одан әрі беті мәрмәрмен көмкерілген тас орындықтардың үш ярусы тұр. Бұдан жоғарырақта қаз-катар ағаш орындықтар мен көрермендер түрегеп тұратын галерея орналасқан. Колизейге елу мыңдай адам сыятын. Рим ақыны Марциал оны әлемнің ғаламаты деп атады. Б.з.д. I ғасырда Римде тастан қаланған тағы екі театр ғимараты тұрғызылды: Бальба және Марцелла театрлары. Көркем драманың құлдырауы, қанды сайыс ойындарына ден кою, актердің бас бостандығының қиын жағдайда болуы империя дәуірінде театр өнерінің тоқырауына әкеліп соктырды. Ежелгі Рим театры, ең әуелі драматургиясы, дүниежүзілік театр өнерінің дамуында үлкен рөл атқарды. Қайта өркендеу дәуірінен бастап ұлы драматургтердің қай-қайсысы болмасын Рим драмасына, оның көне дәуірдегі гуманистік дәстүріне сүйенді. Сондай-ақ Ежелгі Рим театрының театр сәулетіне де үлкен әсері болды.
ПОӘК 042-18.1.32/03-2015
|
Баспа. № 1 27.08.2015 ж.
|
Бет 7/ 62
|
№ 2 тақырып Ежелгі Грекия немесе Эллада гр. Ελλάδα — б.з.б. III мыңжылдықтан б.з.б. I ғасырына дейін болған ежелгі грек мемлекеттері жерінің жалпы аты; Балкан түбегінің оңтүстігін, Эгей теңіздегі аралдарды, Фракия жағалауын, Кіші Азияның батыс өңірін ала орналасқан.
Грек отаршылдығы дәуірінде (б.з.б. 8-6 ғ. бұл мемлекеттер өз ықпалын Италия, Шығыс Сицилия, Оңтүстік Франция жеріне, Африканың солтүстік жағалауына (Киренаикаға), Қара теңіз бен Азов Теңізінің бұғаздары мен жағалауларына дейін таратып, сол жерлерде грек отарлары ашылған.
Тарихшылардың көбісі Ежелгі Грекияны батыс өркениетінің негізін салушысы ретінде қарастырады. Ежелгі Грекия өркениеті әлемдік демократияның отаны ретінде, батыс философияның, архитектураның, мүсіндеменің, поэзияның, театрдың және ғылымдардың негізгі принциптерінің негіздеуші, Олимпиады ойындардың бастаушысы болып есептеледі. Грек мәдениеті Рим империясының мәдениетінің дамуына, яғни жалпы еуропалық мәдениетінің дамуына үлкен әсер еткен.
Ежелгі Грекияның аймақтары Солтүстік-батыс жағында Ежелгі Грекия Иллириямен, солтүстік-шығысында Ежелгі Македониямен, батысында Ион (Сицилия) теңізімен, шығысында - Эгей және Фракий теңіздерінің суларымен жуылған.
Негізгі үш аймаққа бөлінген:- Солтүстік Грекия, Орта Грекия, Пелопоннес.
Солтүстік Грекия Пинд тау жотасымен екіге бөлінген: батыс жағында Эпир және шығыс жағында - Фессалияға. Орта Грекия Солтүстік Грекиядан Тимфрест және Эта тауларымен бөлініп, 10 аймақтан құралған: Акарнания, Этолия, Локрида Озольская, Дорида, Фокида, Локрида Эпикнемид, Локрида Опунт, Беотия, Мегарида және Аттика. Пелопоннес қалған Грекиямен енсіз (6 км) Коринфқылтасыменбайланысқан. Пелопоннестың орталығы Аркадия болған.
Ежелгі Грекияда үш үлкен архипелагқа ( Киклада, Спорада және Ион аралдары) құралған бірнеше жүз аралдар болған, ең ірілері —Крит және Эвбея.
Балкан жартыаралындағы Грекия көбіне таулы жер, көптеген шығанақтарымен жағалауы кесінділенген ел болған
Археологиялық қазба деректеріне қарағанда, Македониядан Элидаға дейінгі Ежелгі Грекия жерін адам орта палеолит дәуірінде (100-40 мыңыншы ж.ш.) мекендей бастаған. Неолит дәуірінде (7 мыңжылдықтың орта кез шамасы - 2800 ж.ш.) Грекияның халқы егіншілікті игеріп, мал шаруашылығымен айналысқан, отырықшы өмір сүрген. Орта палеолит дәуірінде қалыптасқан ру құрылысы неолит дәуірінде әбден кемеліне келді. Грекияның солтүстігінде Сескло, Димини және Лариса мәдениеті дамыды. 5-4 мың жылдықтарды құрлықтағы Грекияда Эгей теңізінің аралдарында, әсіресе Критте неолит мәдениетінің жергілікті нұсқалары қалыптаса бастады.
Ежелгі Грекия тарихында тарихшылар келесі кезеңдерді белгілейді::Эгей мәдениеті (б.з.б. III мыңжылдықтың соңы — II мыңжылдық).
ПОӘК 042-18.1.32/03-2015
|
Баспа. № 1 27.08.2015 ж.
|
Бет 8 62
|
Миной өркениеті (Крит):
Ерте миной кезеңі (б.з.б. XXX—XXIII ғғ.).
Орта неминой кезеңі (б.з.б. XXII—XVIII ғғ.).
Кейінгі миной кезеңі (б.з.б. XVII—XII ғғ.).
Эллада өркениеті (Балкан Грекиясы):
Ерте эллада кезеңі ( б.з.б. XXX—XXI ғғ.).
Орта эллада кезеңі (б.з.б. XX—XVII ғғ.).
Кейінгі эллада кезеңі (б.з.б. XVI—XII ғғ.) немесе Микен өркениеті.
Полистер кезеңі (б.з.б. XI—IV ғғ.).
Гомер кезеңі немесе «қараңғы ғасырлар» (б.з.б. XI—IX ғғ.).
Көне Грекия (б.з.б. VIII—VI ғғ.).
Эллинистік Грекия (б.з.б. IV—I ғғэ.).
Бірінші эллинистік кезені (б.з.б. 334—281 ж.).
Екінші эллинистік кезені (б.з.б. 281—150 ж.).
Үшінші эллинистік кезені (б.з.б.150—30 ж.).
Полис - қала-мемлекеті.[өңдеу]
Полис — қала-мемлекет, Ежелгі Грекия мен Римге тән қоғамның әлеуметтік-экономикалық, саяси ұйымдарының ерекше түрі. Полис жері қала аумағынан, оның айналасындағы халқы егіншілікпен шұғылданатын мекендерден құралды. Мемлекеттік аппараты халық жиналысынан, кеңестен және сайланып қойылатын түрлі қызмет адамдарынан (магистраттардан) тұрды. Халық жиналысы билеушінің мемлекетті басқару құқын қамтамасыз етіп отырды. Полистер олигарх. (мыс., Спарта) немесе демократиялық (мыс., Афины) түрінде болды. Спарта егіншілік Полиске, Коринф сауда-қолөнері Полисіне жатты. П. Грекияда б.з.б. 4 ғасырдың басында, Римде б.з.б. 3 — 1 ғасырларда дағдарысқа ұшырап, жойылды.
Ежелгі Спарта.
Спа́рта (көне грекше: Σπάρτη, лат. Sparta) немесе Лакедемон (көне грекше: Λακεδαίμων, лат. Lacedaemon) – ежелгі грек қала-мемлекеті (полис), алғашында Эврот өзенінің алабында (Лаконика аймағы) орналасқан, кейін б.з.б. 6 – 1 ғасырларда Пелопоннестің оңтүстік бөлігін қамтыған. Гомердің “Илиада” шығармасына қарағанда, Спарта Лакониканың ахейялық 12 қауымының бірі. Б.з.б. 12 ғасыр шамасында дорийліктер Пелопоннеске басып кіріп, Спарта қоныстарын қиратты. Археологиялыұ мәліметтер бойынша жаңа дорий қонысы Спарта деген атпен б.з.б. 10 – 9 ғасырларда басқа жерде – Эврот өзеннің жағасында пайда болған. Б.з.б. 8 – 6 ғасырларда Спарта көрші аймақтар: батыста Мессанияны, шығыста Клаурияны жаулап алды. Спартаның барлық жері мемлекеттік меншігіне алынды. Бұл жерлер Спартаның толық құқылы
азаматтары – спарталықтарға мұра ретінде пайдалануға берілді. Жерді басыбайлы құлдар – илоттар өң- деді.
ПОӘК 042-18.1.32/03-2015
|
Баспа. № 1 27.08.2015 ж.
|
Бет 9/ 62
|
Ал Спартаның бұрынғы жергілікті халқы – периэктер (жеке басы ерікті, бірақ саяси құқы жоқ) қолөнермен және саудамен айналысты.
Спарталықтардың өздері жеті жасынан әскери қызметке тартылды. Спартаның саяси құрылысы рулық-тайпалық сипатта болды. Халық жиналысы (апелла) жоғарғы орган саналды. Мемлекетті екі әулеттен (Еврипоний және Ашад) шыққан екі патша басқарды. Олар әскери жасақтарға жетекшілік етіп, бірқатар діни міндеттерді жүзеге асырып отырды, ал ішкі және сыртқы саясаттың аса маңызды мәселелерін ақсақалдар кеңесі (герусия) шешті.
Экономикаалық жағынан Спарта қолөнер мен саудасы нашар дамыған, рулық қатынастар сақталған аграрлық қауым болды. Сәулет өнері мен өнерге мән берілмеді. Заңдар өте қатал болып, тәуелді халықты аяусыз қанады. Б.з.б. 6 ғасырдың аяғында Спарта Пелопоннес одағын басқарып, бүкіл Грекияда билік жүргізу үшін Афинымен Пелопоннес соғысын (б.з.б. 431 – 404) жүргізді. Спарта жеңіске жетіп, біраз уақыт Грекияда үстемдік құрды. Бірақ билеушілердің ішкі дағдарысы Спартаның соғыс күшін әлсіретті. Ол б.з.б. 371 – 362 жылы болған соғыстарда өз қарсыластарынан күйрей жеңілді. Б.з.б. 338 жылы Спарта Македонияға, ал 146 жылы Римге бағынып, мемлекет ретінде жойылып кетті.
Афина қаласы ежелгі өркениет орталықтарының бірі, Грекияның астанасы. Эгей теңізінің жағасында, Аттика түбегіндегі төбелі жазықта орналасқан. Ол өзімен іргелес жатқан ең ірі теңіз порты — Пиреймен қосылып, үлкен Афинаны құрайды (аумағы 433,28 км²). Афина — Жерорта теңізінің жағалауындағы ең ірі қалалардың бірі. Тұрғыны 3,4 млн. адам (1994). Климаты жерортатеңіздік (жазы — ыстық, қуаң, қысы — жылы, жаңбырлы), қаңтар айының орташа температурасы 90С, шілде айының орташа температурасы 270С. Ежелгі Грекия тарихында Спартамен қатар жетекші рөл атқарған қала-мемлекет. Қала әйел құдай Афина Палладаның (Зевстің қызы) есімімен аталған. Қала-мемлекеттің қалыптасу тарихын баяндайтын негізгі еңбек — Аристотельдің “Афина политиясы”. Афиналықтар шежіресі бойынша, қала Афина акрополінің төңірегінде (бұл жерде микен дәуірінің кезінде-ақ бекініс тәрізді елді мекендер мен б.з.б. 16 — 13 ғасырларда салынған сарайлар болған) таңдаулы рулық қауымдарды біріктірудің нәтижесінде пайда болған. Б.з.б. 5 ғасырдың 2-жартысында бұған дейін бірнеше әлеуметтік-саяси реформаларды басынан өткерген Афина мәдени гүлденудің (“Периклдің алтын ғасыры” деп аталатын) ең биік деңгейіне жетті. Афинада көрнекті ғалымдар, суретшілер мен ақындар: тарихшы Геродот, философ Анаксагор, мүсінші Фидий, ақындар Эсхил, Софокл, Еврипид, комедияшы Аристофан өмір сүрді. Афиналық жазушылардың тілі — аттика диалектикасы бүкіл эллиннің әдеби тіліне айналды. Әсем үйлер салынды. Гипподам жобасы бойынша салынған тұтас бекіністің Акрополь ансамблін құрайтын негізгі ғимараттары — әлемдік сәулет өнерінің озық үлгілерінің бірі
Парфенон храмы (б.з.б. 438 — 447 жылдары салынған), Фидийдің мүсіндері, т.б. бейнелеу өнерінің туындылары кейінгі ғасырлар суретшілері үшін шеберлік мектебі іспеттес болды. Алайда, “алтын ғасыр” ұзаққа созылған жоқ.
ПОӘК 042-18.1.32/03-2015
|
Баспа. № 1 27.08.2015 ж.
|
Бет 10/ 62
|
Адамзат өркениеті ошағының бірі болған Афина ішкі жанжалдардың, алауыздықтың салдарынан, 176 жылы Римнің қол астына өтті. Рим үстемдігіне қарсы бас көтерген Афинаны Корнелий Сулланың әскерлері жаулап, қалаларын қиратты. Б.з. 3 ғасырында сыртқы жаулардың шапқыншылығынан Афина біржола дербестігін жоғалтты. Қазіргі Афинада ежелгі грек, рим заманы мен орта ғасырлардың сәулет ескерткіштері жақсы сақталған.
|
