ПӘннін оқУ-Әдістемелік кешені «Мәдени-суықтыру қызметін ұйымдастыру және сахна мәдениеті» Мамандық үшін 5В010600 «Музыкалық білім»


Ежелгі грек өнері. Зевстің алтың мүсіні



бет2/7
Дата26.06.2018
өлшемі0,55 Mb.
#45166
1   2   3   4   5   6   7

Ежелгі грек өнері. Зевстің алтың мүсіні.


Зевстің алтын мүсіні – кезінде Ежелгі Грекиядағы Олимп тауында Зевс құдайға орнатылған ескерткіш, “әлемнің жеті кереметінің” бірі. Б.з.б. 5 ғ-да өмір сүрген белгілі афиналық мүсінші Фидий сомдаған. Ежелгі гректер құдайлардың құдайы деп сенген Зевске арнап ақ мәрмәрдан зәулім сарай тұрғызған болатын. Фидий өзінің мүсінін осы сарай ішіне сомдаған. Тақта отырған құдай мүсінінің биіктігі 17 м болған, ол сарай төбесіне сәл-ақ тимей тұрған. Зевс отырған тақ түгелдей алтын және піл сүйегінен жасалған. Негізгі ағаштан істелген құдай мүсінінің беті, қолы, аяғы және ашық төсі өте нәзік зергерлікпен өңделген піл сүйегімен түгелдей қапталған. Мүсіннің белден төм. бөлігі гүлдермен, жұлдыздармен, әр түрлі хайуанаттар бейнесімен көркемделген алтын жамылғымен жабылған. Мүсінші Зевстің бір қолына ұстатқан жеңімпаздық құдайы Ника бейнесі де, екінші қолындағы қыран қонған тұғыр да алтын мен піл сүйегінен жасалған еді. Ал Зевстің басына таза алтыннан өрілген тәж кигізілген болатын. Ежелгі гректер ең үлкен бақытсыздық – Зевс құдайдың алтын мүсінін көрместен бұрын өліп кету деп есептеген. Сондықтан да ес білген әр адамға бұл бейнені көру арман болған. Б.з. 5 ғ-нда Зевс мүсінін Грекиядан Константинопольге (қазіргі Стамбұлға) көшірген. Мүсін сонда өртте қалып жоқ болды. Бірақ оны көрген адамдардың жан-жақты суреттеп, сипаттап қалдырған көптеген қолжазбалары арқылы Зевстің алтын мүсінінің қандай болғанын көзге елестетуге болады.

Ежелгі грек театры. Эпидаврдағы театр


Театрдың даму кезеңдерінің бірі — көне замандағы театр мәдениеті. Ертедегі грек драмасы мен театры — жүзім мен шарап жасау Құдайы Дионистің құрметіне ауылдык жерде мереке өткізу негізінде пайда болды. Бұл мерекелерде маскалы адамдар, теке терісін кигендер (теке — Дионистің қасиет тұтатын жануары) өнер көрсетті. Маскалылар хорының би аралас әндерінде диалог элементтері мен сахналық қимыл- әрекет басым жатты. Эллинистік дәуірге дейін хор грек драмасындағы басты элемент болып келді. Феспид бірінші болып б.з.д. 534 жылдың көктемінде Ұлы Дионис мерекесінде, өзінің трагедиясын көрсетіп, бас жүлдеге ие болды. Сондықтан да б.з.д. 534 жыл әлем театрының туған жылы деп саналады. Ақын Феспид хордан ерекше орындаушыны — актерді бөліп шығарды. Сөйтіп, дүниеге бірінші актер — протагонист келді. Хор басшысы — к

рифей бастаған хор 12, кейіннен 15 адамнан құралды. Грек драмасы өзінің даму процесінде діни әдет-ғұрыптардан бірте-бірте алшақтай берді. Сонымен бірге драма грек мифтеріндегі материалды молынан пайдаланды.


ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 11/ 62

Қазір біз қолданатын "трагедия" және "комедия" сөздері Ежелгі Грекияда өткен мерекелерден шыққан. "Трагедия" сөзі гректің екі сөзінен алынған: "трагос" — теке және "одэ" — өлең, ән, яғни "текелер әні" деген ұғымды береді. Бұл ат бізді Дионистің серіктері — сатирлерге әкеледі. Сатирлер адам мен текенің қосындысынан тұрады: денесі адамдікі болғанымен, текенің мүйізі, сақалы, тұяқтары, құйрығы, жүні, т.б. белгілерін жапсырып алған.


Комедия.


"Комедия" сөзі "комос" — Диониске арналған мейрамдағы көшеде қыдырып жүрген қызу әрі көңілді халық және "одэ" — өлең, ән деген ұғымдардан шығып, қыдырып жүрген халықтың әні деп аударылады. Гректің ақындары —Эсхил, Софокл, Еврипид, Аристофанның шығармалары грек халқының қоғамдық-саяси және рухани өмірін жан-жакты көрсетті. Театр ойындары ашық далада өткізілді. Театр ғимараты орхестрен (дөңгелек алаң), театрыннан (көрермендер орны) және скенадан (алғашқы актерлердің киініп, сахнаға шығуына прпалған жай палатка) кұралды. Ежелгі Грекия театрларына көп көрермен сыятын.

Мысалы, Дионистің Афиныдағы театры 17 мың пдамға арналса, Эпидаврдағы театрға 10 мыңдай адам бара алатын. Көрермендерге — бүкіл Афины азаматтарына театр ойын-сауықтарына бару үшін мерекелік ақша берілетін, ал олар сол ақшаға отыратын орындары көрсетілген арнаулы темір жетондарды сатып алатын. Қойылымдар таңертең басталып үш күнге созылатындықтан, көрермендер тамағы мен сусындарын өздерімен арқалап әкелетін.


Спектакль. Спектакльдер көрсетілген кезде барлық, жұмыстар тоқтатылып, соттар жабылып, түрмедегі адамдар босатылатын. Театрға ерлер, әйелдер, балалар, тіпті үй құлдарына дейін — бәрі баратын. Театралогия немесе жеке драма жазған драматург мейрамды ұйымдастырушы архонттан хор сұрайды. Архонт оны бай азаматтардан таңдалып алынған мемлекеттік міндет ретінде хор жинау, оны үйрету, мейрамнан кейінгі асты ұйымдастыру жүктелген хорегке тапсырады. 10 антикалық филдерден қазылар алқасы құрылады. Үш күндік байқаудан кейін жеребе бойынша таңдалып алынған 5 қазы соңғы шешімді шығарады. Үш жеңімпаз ақшалай марапатталған, бірақ шырмауық ағашының жапырақтарынан тоқылған тәжді тек бас жүлдеге ие болған драматургке кигізген. Бұл театр байқауында үшінші орын алу жеңілумен тең болды. Байқауға тек жаңа шығармалар қатысатын, ал егер де біреу бұрын қойылған ескі шығармасын ұсынса, ол байқаудан тыс көрсетілген. Актер-протагонист үлкен кұрметке ие болып, тіпті мемлекеттік тапсырмаларды да орындаған. Екінші және үшінші актерлер тікелей бірінші актерге міндетті болып, одан акы алып тұрған. Ақындар, хорегтер ,және басты рөл ойнаған актер-

протагонистердің есімі арнайы актілерге жазылып, мемлекеттік архивте сақталған.

ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 12/ 62


Б.з.д. IV ғасырдан бастап же4ім- паз-драматургтердің есімі дидаскалийлерге — мәрмәр тақталарға жазыла бастады. Театрларда әйел рөлдерін ерлер орындады. Актерлердің бәрі де маска, әдемі костюмдер, бойларын ұзын қылып көрсететін табаны биік аяқ киім — котурныларды (20—ЗОсм) және биік бас киім киіп ойнады. Үлкен театрда маскалар көрермендердің актерлерді алыстан көруі њшін ыңғайлы болды және актерлер де маскаларды ауыстыру арқылы екі-үш рөлдерді бір-ақ орындады. Маскалар ағаштан не кенептен жасалды (кенеп каркасқа тартылып, гипспен жабылып, боялған). Маска тек бетті ғана емес, бүкіл басты жапқан, сондықтан парикті гректер тікелей маскаға орнықтырған. Грек актерлері би, қимыл-қозғалыс өнерін шебер меңгеруі керек болды. Маска киіп мимикадан айырылғандықтан қимыл-қозғалысқа, пантомимаға үлкен көңіл бөлінді. Көрініс кезінде Құдайлар пайда болу үшін сахнада көтерме машиналар қолданылды. Сонымен қатар спектакльде найзағайдың, күнніћ күркіреген дыбыстарын шығаратын және көрермендерге көрсету эффектісін тудыратын көптеген машиналар болды.




3 тақырып

Мәдениет (латын. Cultura - өңдеу, егу деген сөзінен шыққан) – табиғат объектісіндегі адамның әрекеті арқылы жасалатын өзгерістер. Бұл сөзде адам еңбегінің ерекшелігі, оның адамның іс-әрекетімен байланыстылығы, адамның және оның қызметінің бірлігі негізделген. Кейіннен «мәдениет» деген сөз жалпылық маңыз алды, адам жасағанның бәрін де «мәдениет» деп атады. Осы ұғымда мәдениеттің мазмұнды белгілері, түсінігі көрсетілді. Мәдениет – адам жасаған «екінші табиғат». Мәдениет – жеке адамның өмір сүру мақсаты мен құндылық жүйесі, адамның өмір сүрген ортамен қарым-қатынасы. Өркениет (лат. сіvіlіs – азаматтық) – қоғамның материалдық және рухани жетістіктерінің жиынтығы. Ежелгі римдіктер бұл ұғымды варварлықтар деп өздері атаған басқа халықтар мен мемлекеттерден айырмашылықтарын көрсету мақсатында қолданған. Олардың түсініктері бойынша Өркениет азаматтық қоғам, қалалық мәдениет, заңға негізделген басқару тәртібі қалыптасқан рим империясының даму дәрежесін білдірген. Өркениет мәдениет ұғымымен тығыз байланысты Материалдық және рухани мәдениет Адам, оның қызметімен өзара қатынасы бар жерде мәдениет бар. Бірақ материалдық және рухани мәдениетті бір-бірінен ажырата білу қажет. Мәдениет материалдық және рухани: бірі-материалдық өндірістің, екіншісі-рухани өндірістің өнімі деп қаралады. Себебі материалдық және рухани мәдениеттің өнімдері – еңбек құралдары және көркем шығырмалар әр түрлі мақсатта пайдаланылады. Олай болса материалдық және рухани мәдениеттің

қызметтік ерекшеліктері бар екен. Сонымен қатар бұл екеуі – материалдық және рухани мәдениет тұтастыққа ие. Материалдық мәдениетті мәдениетке айналдырған адамның идеясы мен білімі, ал рухани мәдениеттің өнімі материалдық нысанда болады, соның нәтижемінде ол объектіге айналуы мүмкін және қоғамдық өмірдің факторы болып қалады. Сондықтан мәдениетті материалдық және рухани демей-ақ, тұтас бірлікте алып қарауға да болады. Мәселе бұларды ажыратуда емес, бүкіл қоғамның дамуына сәйкес, органикалық бірлігін мойындауда

ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 13/ 62












.

4 ТАҚЫРЫП Актердің ішкі жан дүниесін көрерменге паш етер құралының маңыздысы – тіл туралы болмақ.

Тіл – қоғам өмірін ұйымдастырушы басты күш болуымен бірге, әлеуметтік және экономикалық өрлеу мен дамудың, халық пен қоғам өміріндегі өзгерістер мен жаңалықтардың айнасы.

Қоғамдағы өзгерістерге байланысты республикамызда жалпы білім беру жүйесін қайта құру, ұлттық мектептерде білім сапасын арттыру мәселесі қолға алына бастады. Білім беру жүйесінде енгізіліп отырған өзгерістерге сай оқу процесінде тәрбие тәсілдерін ұлттық психологияға бейімдеу, кәсіби бағдар беру, студенттердің қабілетін, талап-талғамын ескере отырып, жеке пәндерді теориялық әрі практикалық жағынан тереңдетіп оқыту іске асырыла бастады,

Тілден тиянақты білім беру мұғалімінің шеберлігіне байланысты десекте, талапқа сай жазылған тұрақты оқулық болмайынша, соншалықты жауапты міндеттің ойдағыдай орындалуы мүмкін емес.

XVIII ғасырда өмір сүрген шведтің табиғат зерттеушісі Карл Линнейдің: «Егер сен сөздерді тілді білмесең, заттарды зерттеуің мүмкін емес» - деген пікірі бар. Сөзді зеттеу, оның мағынасын, астарын, мәнін аша отырып, түпкі төркінін тапжылтпай тану оңай емес.

Сондықтан да Асан Қайғының:

Қазаққа сөз дарыған, бір сөз үшін семіріп, бір сөз үшін арыған,- деуі тегін емес еді.

«Таза, терең, өткір, күшті, кең тілім» - деп Мағжан жырлаған ана тілімізді құрал ретінде қолданып, қадірлеу – перзенттік парызымыз. Актер мамандығы бұл бір жағынан ұстаздық мамандықты қоса алып жүреді. Өйткені, әр сахна төрінде айтылған сөзің белгілі бір мақсатпен көкейкесті ойыңды, халыққа деген назың болсын, төгер қаһарыңды болсын білдіреді. Сонымен әр сөзің арқылы көрермендік психологиясына әсер етіп, белгілі бір дәрежеде тәрбиелейді. Сондықтан да біз актерлер тілімізді жүз құбылтып қолдануға келетін икемділігін, дыбыс жүйесінің әсем сазды әуезін, тартымдылықпен өзгелер емес, алдымен өзіміз сезінуіміз қажет. Сонда ғана жүректен шыққан сөз, жүректерге жетеді.


ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 14/ 62
Қазақ тілі – дүние жүзіндегі ең бай, бедерлі де бейнелі тілдердің бірі. Қарап отырса, ана тіліміздің халықтың көшпелі тұрмысынан туған төрт түлік малға, аңға, құсқа тағы да басқа табиғат құбылыстарына байланысты бейнелей теңеу, эпитет-метафораға, мақал мен мәтелдерге байланысты атауларына басқа тілдерден балама табу қиын. Бір кезде ұлы Абайдың өзі: «қазақтың өзгелерден сөзі ұзын» немесе «өткірдің жүзі, кедейдің бізі өрнегін сендей сала алмас» - деп, өз ана тіліне таңырқап, тағзын еткені белгілі.

Тіл қоғамдық болғанмен, сөйлеу процесінде жеке адамдардың сөзі, сөйлеу түрінде көрінеді. Сөйлеу процесінде жеке адамдар өзіндік ерекшеліктерін қоспай тұра алмайды. Әр адамның өз сөйлеу мәнері, сөз саптау ерекшелігі болады.

Ақыл-ой тәрбиесінің негізі – сөз өнері. Жас ұрпақтың тіл байлығын молайтып, сөйлеу шеберлігін арттыру үшін, халықтың тілдің телегей теңіз, бай қазынасын, халық ауыз әдебиетінен мүмкіндігінше терең игертіп, оның қилы-қиын кезеңдері мен қызық құбылыстарын жете түсіндіріп, әр сөздің мәні мен мағынасындағы ұлан-ғайыр өзгерулер мен өңдеулерді, ауысулар мен алмасуларды, құбылулар мен құлпыруларды дәл аңғарта білу – актер үшін маңызды.
4 ТАҚЫРЫП Сөйлеу өнерін үйретуде айрықша ескеретін жағдай – біріншіден, студентке текстегі сөйлем синтаксистік құрылымдағы фраза болатындығын, оның сөз таптары аталып, ол сөз мағыналарына, сөйлемдегі ойдың бір сөзге орайласа айтылуына қарай топтастырылғандықтан, оны фразеологиямен шатастырмау керектігі; екіншіден, сөйлемнің логикалық жағына көңіл бөлу. Логика – сөйлемдегі сөздердің нысанаға дәл жетуінің бірден-бір басты шарты.

Бұл жоғарыда айтылған дүниенің барлығын студент бірінші курста өзінің ең алғаш қара сөзін, я болмаса балалар өлеңін алғанда есте сақтауы қажет.

Сондықтан да, «сөз қадірін айтқан білер, жол қадірін жортқан білер», «сөз сүйектен өтеді, таяқ еттен өтеді» - дейді халқымыз. «Сөз өнері дертпен тең». Мән-мағынасына көңіл аударсақ сөздің жауапкершілігі мен артар сенім-салмағы жетерлік. Сөзден сыр, ойдан маржан теру үшін ілім біліммен бірге, актерлік шеберлік, тереңдік қажет.

Бейнелеп әсем сөйлей білу – актердің, әсіресе топ алдына шығатын актердің мәдениеттілігінің көрінісі. Өзге де қимыл, іс-әрекетің секілді, сөйлеуің де тыңдаушыңа не ғұрлым күшті әсер етсе, соғұрлым жетіле түседі.

Сөйлеу тілінде қолданылатын фразалық тіркестердің экспрессивті болуы, образдылығы басым да қарапайым болып келеді.

Сахнаға шығып, жұрт алдында сөйлегенде, тілдің ішкі мүмкіндіктерін жақсы біле отырып, ойды ойнақы да ойлы, әсерлі де көркем жеткізудің әдіс-тәсілдеріне көңіл аудару керек.




ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 15/ 62
сәл өзгертіп, келтірімді мағынада жұмсаумен ұштасады. Сөздің келтірімді, ауыспалы мағынасы метафора, эпитет, метанимия, синендоха т.б. бейнелеу тәсілдері арқылы беріледі.

Қазақ тілі қаншалықты бай, сөздік қоры мол, тілдік тәсілдерінің алуан түрлі болғанымен, тәжірибесі аз жас лекторлардың тілімен, баяндау мәнерінен болсын актерлерде өнер адамдарының өзінен кемшіліктер кездеспей қоймайды

Атап айтсақ:

1. Сөздің сыртқы әдемілігіне, әуезділігіне еліктеп, ішкі мағынасының ерекшелігі елеусіз қалады. Тақырыптың мазмұны, тыңдаушының құрамы, мамандық ерекшелігі ескерілмесе, ұранды сөзге ұрылады.

2. Көп сөзділік, бір айтқанды қайталап, қазбалап айту.

3. Ауызекі сөйлеу тілінің элементтерін көп қолдану т.с.с.

Тыңдаушы, көрермен қауым әрбір актерден, не насихатшыдан нағыз шешендік талантты талап етпесе де, тіл заңдылығын сақтауды талап етеді.

Тіл білімінде ойды жеткізудің тілден тыс көмекші құралдарын паралингвистика ғылымы зерттейді, грекше; para – «жанында», «маңында» деген мағына білдіреді. Паралингвистика ғылымы екі саладан тұрады:

1. кинесика

2. фонация

Кинесика ғылымының негізгі зерттейдің объектісі сөйлем кезіндегі ым-ишара, қимыл-қозғалыс болса, фонация саласы сөйлеу кезіндегі интонациялық ерекшеліктерді, ырғағын, паузаны т.б. қарастырады.

Бұл екеуі бір-бірімен тығыз байланысты. Мәселен сахнадағы актердің ым-ишара, қимыл-қозғалыспен сәйкес келуі керек.

Актер шеберлігінде тағы қойылатын бір талап – актердің мимикасы өзіне, жағдайға бағынуы керек.

   Мимика – адамның бет құбылыстарының өзгеруі ішкі жан дүниесінің қандай күйде екендігінің айғағы. Кейде сөзбен айтпайтын нәрсені көңілмен, қимыл-қозғалыспен беруге болады.

   Фонация – мәнерлі сөйлеу мәдениеті, шешеннің, насихатшының, диктордың немесе актердің дауыс ырғағына, интонациясына да байланысты. Өйткені сөйлеу кезіндегі дауыстың құбылуы – адамның сол өзі айтып тұрған мәселесіне қатысып, эмоциясын, сезімін білдіретіні сөзсіз. Мысалы А.П.Чехов әр сөздің айтылуына қарай мың мағынасы бар дегені де бекер емес.

Сөз өнері сурет пен музыка секілді, жалпыға бірдей жететін түсінікті нәрсе еместігін айта кеткім келіп отыр. Сөз өнері – «өнер атаулының ең қиыны және күрделісі»,- деген Бальзак. Қазақ халқының «өнер алды – қызыл тіл» деген білгір тұжырымы да тегіннен тегін тумаған.

Сөз өнері – жайлы ойымды қорыта келгенде: сөйлеген сөздерді дұрыс айта білу, әсіресе сөз ішіндегі және сөз аралықтарында, тіркестерде орфоэпияның негізгі заңдылықтарын сабақтап, әуезді де, мәнерлі сөйлей білу, оған қоса дауыс ырғағын, интонацияны қолдана білу, сонымен бірге әртүрлі бет қимылы мен дене қозғалысы, ым-ишара сәйкес келіп, бірін-бірі толықтыру арқылы тыңдаушыны




ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 16/ 62
қызықтыра түсу – шешен адамдардан бастап, ел алдында жүрген әр адамның өзіне қойылатын талабы мен міндеті.

  • Тіл тазалығы – тілдік қатынастың сапасының бірі – оның тазалығы болып саналады. К.С.Станиславский өз еңбегінде кідірістің – қисынды психологиялық, тыныстық (лифтопауза) деп бөледі.

  •  Қисынды кідіріс – сөзбен сөйлемнің ішкі мағынасын ашатын өлшемдік белгі.

  • Психологиялық кідіріс – сөзбен сөйлемнің айтылып, ойын өмірге әкелетін, яғни сол ой арқылы сөз астарын жеткізетін сахналық құрал.

  • Тыныстық кідіріс кейбір сөздерді бөліп айту кезінде немесе сөз арасында тыныс алу үшін қолданылатын аялдама. Демек, қисынды кідіріссіз сөйлеген сөз сауатсыз, психологиялық кідіріссіз сөйлеген сөзде өмір, тіршілік болмайды. К.С.Станиславский: «Сөзің салмақты, үндемегенің әдемі болсын».

Сонымен ендігі кезекті тыныс жүйесіне берсек;

Тыныс жүйесі – адам өміріне өте қажетті газ алмасу, иіс сезу және дыбыс шығарып сөйлеу қызметтерін атқарады.

Адамның тынысы деп – дем алумен, шығаруды айтады. Адамның тынысы үшін қызмет ететін мүшелерді тыныс жүйесі деп атайды. Тыныс мүшелеріне:

1.  мұрын қуысы

2.  жұтқыншақ

3.   көмекей

4.   кеңірдек

5.   екі бронхы

6.   екі өкпе

Өкпе – тыныс жүйесінің негізгі мүшесі болып табылады. Тыныс жүйесінде газ алмасу тек өкпеде болады. Қалған бөлігі өкпеге ауаны кіргізіп және шығаратын жолы болып есептеледі.

Тыныс алу демекші осы тақырыпқа орай есіме бір оқиға түсіп тұр.

Біздің бірінші курс кезіміз болатын, сахна тілі пәнінің бірінші сабағы басталды. Сахна тілінен дәріс беретін ұстазымыз М.Н.Әбзелбаев ағайымыз барлығымызды сахнаға шығарып, терең дем алуымызды сұрады. Мұндай тапсырма барлығымызға бір түрлі қызық көрінді. «дем алу дегені несі? Былайда демалып тұрған жоқпыз ба?» - деген ойларда басымызға сан кіріп шықты. Не болсада дем алайық деп бар күшімізбен терең тыныстадық. Ағайымыз әрқайсымызға жақындап келіп: «Дұрыс тыныс алып тұрған жоқсындар» - деді. Бұл жауап бізді толғандырмай қоймады. Ол кезде қайдан білейік, барлығымыз тыныстаған осы екен деп, бар күшімізбен екі иығымызды көтеріп, көкірегімізді кере дем алғанбыз. Кейін келе ағайымыз дұрыс тыныс алу қалай жүзеге асатынын айтып, түсіндіріп, көрсетті. Бұл мәңгі есте қалатын студент кездегі оқиғалардың бірі болып жадымда сақталып қалған еді.

ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 17/ 62
Сонымен тыныс алуға келсек, негізінен сөйлеу аппаратына жататындар төменгіде айтылатындар: өкпе, кеңірдек тарамдары, кеңірдек яғни трохея, көмекей, жұтқыншақ, ауыз қуысы және қосымша қуыстары мен мұрын қуысы.

Адамның денесінің ішкі қуысы екі жартыға демді ішке тартудың ең басты бұлшық еттері:

1.   көк ет

2.   бауыр ет

3.   диафрагма

Диафрагманың астында – құрсақ қуысы орын алады. Ол ішкі органдармен асқазан, бауыр, көк бауыр, шектермен толыққан.

Ал диафрагманың жоғарғы жағында кеуде қуысы орналасқан. Ол біздің организмімізді өмірлік қызметпен қамтамас ететін жүрек және өкпемен қамтылған.

Жалпы тыныс түрлеріне тоқталсақ, тыныс алу яғни дем алу дыбыстық қуат күші, күре тамыры болып табылады. Тіл білімінде оның екі түрі бар:

1.физиологиялық – органдардың қызметі және оны реттейтін заңдылық. Үнсіз тұрғанда тыныс алу аппараттары оны оттегімен қамтамас етеді. Дем алғанда ол өкпеге барады, ал шығарғанда кеуде көмірқышқылмен қысымнан босайды. Сонымен, бұл түрін – физиологиялық немесе газ алмасу деп атаймыз.

2. фонациялық – сөйлесу мүшелерінің қызметі нәтижесінде тіл дыбыстарының айтылуы. Әңгіме үстінде дем алмай тұрмаймыз. Дәл осы кезде, дем алудың физиологиялық қызметіне дауыс келіп қосылады. Мұны фонационды немесе тіл дыбысының пайда болуы дейді.

Осыған орай дем алудың үлгілеріне де тоқталғым келліп отыр. Жалпы дем алудың 3 түрі бар:

1. кеудемен – көкірек кере дем алу. Дем алудың бұл түрі кеуденің жоғарғы және орта бөлігінде өтеді. Иықпен жұмыс – ауа жұтып, дауысты әлсірітеді. Жоғарыдағы менің бірінші курстағы оқиғам осының өмірлік айғағы деуге де болады. Бұл «қалай дем алу керек?» - деген сұраққа көрсетілген мысал деп санасаңыз да болады.

2.  Ішпен – тыныс алудың бұл түрі кеуденің төменгі тұсында өтеді. Бауыр еттері төмен түсіп, көтерілуінен дем жеңіл алынады.

3. Аралас диафрагмалық – кеуде бұлшық еттерімен іш қатпары бір мезгілде іске қосылады. Яғни толық дем алғанда кеуде кеңіп, дыбыс жолдары ашылады.

Міне қымбатты құрбым, бұл тыныс алу түрлеріне шолу болатын. Тыныс алу жолдарның құрылысы мен қызметі мен танысып, біз өз дауысымыздың өрісін кеңейтіп, мүмкіндігін жақсартатынымызды ұмытпауымыз қажет.


Дауыс.

Ұлы сахна реформаторы К.С.Станиславский бір кезде Италияның атақты трагигі Т.Сальвиниден: «Трагедияны ойнау үшін не керек?» - деп сұрағанда Сальвини: «Дауыс, дауыс және де дауыс» - деп жауап беріпті.

Сонымен Сальвинидің осы сөзін келесі түсініктермен ұштартыруға болады.


ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 18/ 62
Адам дауысы жүрек тебірентер әсем ойды, қайғы кернеген ашулы көкіректегі зарды, махаббат оятқан кіршіксіз сезімі мен дұшпанға деген қайырымсыз ыза-кегін жеткізетін құрал болып табылады. Кейбір жастардың ішінде ойды тек интонация арқылы іздейтіндері де болады. Бұл дұрыс емес. Бұл қателік – ол артистің әріптес серігіне деген дұрыс қарым-қатынасты таба алмағандығынан, автордың сөзін өз сөзі ете алмағандығынан, кейіпкердің мінез-құлқын терең түсіне және аша алмағандығынан туады.

Сондықтан да артистің дауыс байлығы – ойнайтын кейіпкерінің жан байлығын көрсетеді. Ал сөзді сырттай әшекейлеу артистің ойнап жүрген кейіпкерінің жанын тайыздатып, сұлулығын жояды.

Иә, актерліе шеберлік болса, дауыс табылады деген ұғымда бар. Бірақ, бұлда қате ұғым. Дауыс – оның шығармашылық қаруының ең маңызды бөлігі. Демек, дауыс – алуан түрлі аспаптар оркестрі. Ол жай ғана оркестр емес, құлаққа жағымды, жүрекке жылы, әрі адам жанын баурап әкететін аса нәзік сезім, ол ойды жетектеп, қиял қанатымен самғатар сиқырлы оркестрі болуға тиіс.

Адам үні әрі жеңіл, әрі жарқын күмістей сыңғырлап, саф алтындай мінсіз болуы керек. Актер ырқынан шықпайтын, кез келген ырғаққа түсіп, кез келген әуенмен шырқап, шығатындай икемді, ширақ болғаны жөн. Үннің нақшы мұқамы арқылы адам жанының күрделі иірімдерін ашып, нәзік сезімдерімен ой сілемдерін дәлде анық жеткізуге тиіс.

Жалпы драмалық дауыс күшінің дәрежесін 3 топқа бөлеміз:
1.кеуделік немесе төменгі регистр.

2.бас немесе жоғарғы регистр.

3.аралас яғни орта регистр.

Регистрлердің шектелуі әр түрлі. Олар әрбір адамның өзіндік дауыс ерекшелігіне, дауыс айырмашылығына тікелей байланысты болады. Әлбетте, дауыс мәнері көбіне оның табиғи мүмкіндігінен анықталады. Соған қарамастан жүйелі жаттығу дауысты шынықтырып, оны қалыптастырады. Ол жаттығулармен кітаптың соңында таныс боласыздар. Дауысты мынадай сапалық тұрғыдан айырып, ажыратады. Олар:

1.диапазон.

2.дауыс биіктігі.

3.дауыс ырғағы.

4. дауыстың күші.



Диапазон – сөйлеу барысында дауыс мөлшеріне қарай айқындалады.

Дауыс биіктігі – желбезектің қалыңдығымен ұзындығына, олардың секунд ішінде қанша тербеліс шығару қабілетіне байланысты.

Дауыс ырғағы – көмейдің құрылымына сәйкес, оның көлеміне, бұлщық еттердің қайратына, дауыс желбезегінің көлеміне қарай айқындалады. Осы жерде дауыс желбезегіне де тоқтала кеткім келіп тұр.

Дауыс желбезегі – оның құрылуы өте қиын. Дауыс желбезегінің бұлшық ет құрылысы – адам денесіндегі басқа бұлшық еттерімен салыстырғанда өте


ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 19/ 62
күрделі. Адам көмейіндегі дауыс мүмкіндіктерінің байлығы мен әртүрлілігін осымен түсіндіруге болады. Дауыс желбезегі - өзінің құрылу ерекшелігіне байланысты өзінің бар салмағымен немесе жартылай тербеліске түсе алады. Тербелістің қиындығымен әртүрлігінің негізгі басты себебі – сол арқылы пайда болатын үннің күрделігімен, әр үн жоғарлығы бойынша түрлі үйлесімділік үні санының көп болуымен байланысты.

Бастағы мидан «бұйрық» алған бұлшық ет талщықтары қысқарады және белгі берілген жиілікпен дауыс саңлауы ажыратылады. Дауыстың күші – дауыс желбезегі тербелісінің ауытқу еніне байланысты болады. Созылмалы қабырғаларымен және ауамен толыққан, тұйықталған қуыстар жақсы резонатор болып табылады. Олар өздерімен тыс туындаған тербеліске жауап беріп, қоюландырады. Сөйтіп, үнді күшейте түседі. Құрамы бойынша күрделі үн көлемі мен формасы әртүрлі резонаторлық қуыс жүйесінен өткенде сүзгіден өткендей әсерде болады. Сөйтіп, нәтижесінде біз қабылдайтын үн өз мәнерін, тембірін табады.



Дауыс күші – адамның қай деңгейде айту не болмаса да сөйлеу мүмкіндігін пайымдатады. Және тілдік дауысты жаттықтырудың да бірнеше түрі бар. Олардың ішінде қалыптасқан екі түрлі әдісі бар. Олар:

  • әуезді ән салу

  • көркемсөз оқу жолдарын жетілдіру

Міне, кім осы екі түрлі әдістің қайсысы қолайлы деп есептейді, содан жаттығуын бастағаны жөн.

Актер дауысы зор, икемді, барынша кең диапазонды және сахна мен көрермен залында кез келген жағдайда төзімді болуы керек.



«Дауысты қою» - бұл дегеніміз дауыс актерге ұзақ жылдар бойы қызмет етуі үшін дауыс аппараты жұмысына жағдай туғызу деген сөз.

Бірінші курстан бастап, дикциямен және тыныс алумен жұмыс істеу «дауыс қоюдың» - бастамасы.



  •  Дикцияның өзі латын тілінен алғанда «айту», «ойылу» деген мағынаны береді. Оған көмек етіп, дыбыстайтын мүшелер:

Ерін Көмей Иек Кішкене тіл

Тіс Таңдай Тіл Көмей

Сонымен қатар артикуляциямен және тыныс алумен жұмыс, резонаторды тексеру – бұның барлығы да дауыс қоюға қызмет етеді.

Сонымен қатар жүйелі жаттығу нәтижесінде дауыс үнділігімен алысқа жетіп, тембрі баий түседі. Бас резонатор дауыстың алысқа жетуіне көмектессе, ал кеуде резонаторы оның тембрін қамтамасыз етеді. Бас резонаторына тоқталсақ:

  Бас резонатор – ол көмекейден жоғары орналасқан, күрделі қуыс жүйесінен тұрады. Оның бір бөлігі үнемі өз формасында және сөйлеу процессінде өз көлемін өзгертіп отырады.

Ал көмейден жоғары орналасқан барлық органдар «жалғалмалы труба» - деп аталады. Олар: жұтқыншақ, мұрын қуысы, тіл ауыз қуысымен тістермен, қатты және жұмсақ таңдаймен, төменгі жақ сүйектері жатады. Бұл органдар сөйлеу


ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 20/ 62
процессі барысында артикулярлы резонаторлық, дауысты дайындау функцияларын атқарады.

Міне, әр актер баланың деген студент осыларды білуі қажет деп санаймын. Өз құрылысыңды, күшіңді, мүшелеріңнің, денеңнің қасиет құрылысын білген сайын, оны бір мақсатқа жұмылдырып, еңбек етуің де қарқынды болмақ. Әр адам өзінің жанының «инженері» - деген ұғымы да осыдан болмақ.

Осыған орай мысалға бір аспапты атайық, мысалы – баян, не болмаса домбыра. Сен оның құрылысын жақсы білсең, оның қанша құлағы, ішегі, қатпары, баспасының қанша екенін білген соң ғана барып, оны өз дауысына қарай сай қылып күйлеп, яғни құлағын келтіресің. Ал бұл кәсіпті жаңа бастаған, түк білмейтін адам қалай аспапты күйлейді, яғни оған қанша сағат, қанша қажырлы еңбек керек, ал ол аспаптың қыр-сырын, құрылысын білетін адам қалай күйлейді және қанша минутта, міне осы секілді одан да, өзін жетік білсе өзімен ары қарай қарқынды жұмыс істеуіне де мол мүмкіншілік бар.

Міне бұл жоғарыда айтылғандардың барлығы, біздің келесі үлкен бір бөлімімізге әкеліп тіремек. Ол студенттің текстпен жұмыс істеуі.

Мына менің осы еңбегімді оқыған студент болса, оның өзінің бір артықшылығы бар екенін білсін, өйткені ол «сахна тілін» пәнінің негізгі «қаңқасымен» таныс, яғни өзімен десе де болады.

Енді келесі кезек сол қаңқаны етпен, қанмен, тамырмен тағы да өзгемен толықтыру ғана қалды, яғни оған жан бітіріп, бір жүйеге келтіру қажет.

Студенттің бірінші курс кезінде ең алғаш сөз әрекетін қолданатын тексті – ол балалар өлеңі, сосын қара сөз, монолог, батырлар жыры. Яғни бұл тапсырмалар әр курс сайын қосылып отырады, ең бастамасы балалар өлеңдері болса, екінші сатыда қимыл қосылған өлең, артынан қара сөз тағысын тағы кете бермек. Бұл тақырыпқа менің әлі тоқталып, тұжырымдамаларыммен толықтырарым хақ. Ал қазірше сол текстпен жұмысты бастамас бұрын құрбым, сіздерді келесі түсініктермен таныстырғым келіп тұр, бұларды біле отырып жасаған жұмысыңыз мәнді және мәнерлі болмақ.

Қандай бір кішкене текст болсын, оның паузалы кездері болады. Біз оның ережесін білмей тұра, бір «құдіретпен» - деуге де болады тоқталамыз. Ал оған ғылыми түрде – кідіріс деп ат қойылған. Сонымен:

  Кідіріс – К.С.Станиславский кідірістің қисынды яғни (логическая пауза, психологиялық, тыныстық(лифтопауза)) деп 3 түрге бөлген.

  Қисынды – сөзбен сөйлемнің ішкі мағынасын ашатын өлшемдіе белгі.

  Психологиялық – сөзбен сөйлемнің айтылыр ойын өмірге әкелетін, яғни сол ой арқылы сөз астарын жеткізетін сахналық құрал.

 Тыныстық – кейбір сөздерді бөліп айту кезінде немесе сөз арасында тыныс алу үшін қолданатын аялдама.

Демек, қисынды кідіріссіз сөйленген сөз – сауатсыз, психологиялық кідіріссіз сөйлеген сөзде өмір тіршілік болмайды. Есіме Станиславскийдің: «Сөзің – салмақты, ал үндемегенің әдемі болсын»,- деген қанатты сөздері еріксіз түседі.


ПОӘК 042-18.1.32/03-2015

Баспа. № 1 27.08.2015 ж.

Бет 21/62
Әр студент текстпен жұмыс олардың алдында оның қандай жанрда жазылғанын, әдеби саланың түрлерінің қайсысына жататының алдын ала зерттеп білуі керек.

 

 



Пайдаланған әдебиеттер

 

1.Ю.А.Васильев «Сценическая речь» С-Петербург, 2005



2.Теория и практика сценической речи. Санкт-Петербург, 2005

3.Сценическая речь «ГИТИС». Москва, 2006

4.Искусство речи «ГИТИС». Москва, 2007

5.З.Қабдолов «Сөз өнері» Мектеп, 1976

6.С.А. Қасқабасов»Ел қазынасы ескі сөз» Ғылым, 1994

7.З.Ахметов «Өлең өрнегі» Мектеп, 1976

 



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет