Есеп айырысудың аккредитивті схемасы

Есеп айырысудың аккредитивті схемасы

Төлеуші банкі Сатып алушы банкі

2.Сатып алушымен өз банкіне аккредитив ашу туралы өтініш беріледі, онда жабдықтаушымен пайдалану шарты, мерзімі, сомасы көрсетіледі.

3.Төлеуші банкпен төлеушіге аккредитивті ашу туралы есеп айрысу туралы көшірме беріледі.

4.Банк- төлеушімен жабдықтаушы банкіне «Аккредитивті ашу туралы», оның шарттары туралы хабарлама жібереді.

5.Жабдықтаушы банкі жабдықтаушыға «Аккредитивтің» барлық шарттары хабарлайды.

6.Жабдықтаушы хабарлама алғаннан кейін «Аккредитив» шартттары бойынша тауардың жөнелтілуі жүзеге асырылады.

7.Жабдықтаушы тауар жөнелткеннен кейін өз банкіне «Аккредитив» есебімен төлемге төлем және басқа құжаттар көрсетеді.

8.Сатып алушы банкі барлық алынған құжаттар негізінде аккредитивті орындайды және жояды.

9.Жабдықтаушы- банкімен жабдықтаушыға төлемнің қабылдануы туралы есеп айырысу шотына көшірме жібереді.

10.Төлеуші банк сатып алушыға ашылған «Аккредитивті» пайдалану туралы «Аккредитив» шотынан көшірме жібереді.

4. Пластикалық карточкалармен есеп айырысулар есебі.

Пластикалық карталар атаулы төлем құжаттары болып табылады, ол банктермен шығарылады және клиент карточка иесі шотындағы қаржылармен қамтамасыз етілген.

Қолда бар ақшаны қабыладуда пластикалық карточкамен операцияларды жүзеге асыру үшін келесі жазба жасалады:

Дебет шот 1001 «Кассадағы ақша»

Кредит шот 2860 «Басқа кредиторлар»

Коммерциялық банктерде пластикалық карточкалармен операциялар клиенттердің депозиттік шоттарынан жүзеге асырылса, келесідей жазба беріледі:

Дебет шот 2211-2221 «Клиент депозиттері»

Кредит шот 2860 «Басқа кредиторлар»

Одан кейін түскен сомалар клиенттердің карточкалық шотына жіберіледі.

Өз кезегінде клиенттердің карточкалық шоты қаржылары банкке бармай-ақ кез келген сәтте ақшалай қаржыны алу үшін және әртүрлі қызметті, тауарларды төлеу үшін қолданылады.

Қазақстан Республикасы территориясында пластикалық карточкалар коммерциялық банктерден айырбастау бөлімдерінен және барлық бөлімшелерінен қолма-қол ақшаны және АҚШ долларын алу үшін, банктік операцияны іске асыруға өкілетті ұйымдарды тауар мен қызметті төлеу үшін қолданылуы мүмкін.

Карточка бойынша әрбір операция слип көшірмесі жолымен толтырылады.

Слип – бұл карточка бойынша есеп айырысу үшін тағайындалған фирманың арнайы чегі, ол үш данада өзі қайталанады. Онда карточка иесінің аты-жөні, карточканың қызмет мерзімі, карточканы қабылдаған сауда орнының аты, операция жасалған күн көрсетіледі. Бұл мәліметтер карточкадан арнайы аппараттың көмегімен жазылады. Әрі қарай ұйым жұмысшысы қаламмен анық толтырады:

-валюта түрін көрсетумен операция сомасын;

-авторизация кодын.

Клиент толтырылған слипке карточканы қабылдаған адамның қатысуында қол қоюы керек. Мерзімі өткен карточка қайшымен магнитті жолақтан екіге қиылады. Сонымен қатар карточканы жою туралы екі данада акт жасалады.

Жұмыс күнінің соңында ұйым қызметкері жиынтық журнал толтырады, онда пластикалық карточкалар бойынша жүргізілген операциялардың барлық сомалары көрсетіледі.
5. Электронды есеп айырысуда есепті ұйымдастыру.
Қазіргі кезде төлем тапсырмаларымен есеп айырысу қолма-қол ақшасыз есеп айырысудың негізгі формасы болып табылады, дегенмен де ол жетілдірілмеген. Басты кемшілігі төлеушіден алушыға дейін құжаттардың ұзақ жеткізілуі. Есеп айырысулар Ұлттық Банк арқылы төлем тапсырмаларын өңдеу бойынша тікелей электронды құралдарды қолданумен күнбе күн жүргізілуі мүмкін.

Электронды есеп айырысулар қағаз құжаттар ағымын қысқартуға және төлемдердің жылдамдығын қамтамасыз етеді.

Электронды есеп айырысуды жүргізудің шарттары келесідей болып табылады:

- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкінің бағдарламалық қамтамасыз етілуінің болуы;

-банк-жөнелтушінің корреспонденттік шотында қаржының қалдығымен төлем сомасын қамтамасыз ету;

- Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен банк –жіберушіге оның шотындағы қалдық туралы күнделікті хабарлама;

-стандарттарға сәйкес есеп айырысу құжаттарды пайдалану;

-нақты уақыт тәртібінде төлемді жүзеге асыру.

Банкаралық электронды есеп айырысуларды жүзеге бойынша өзара арақатынас тәртібі келісіммен реттеледі.

Электронды есеп айырысуларды жүзеге асыру үшін негіз барлық реквизиттері толтырылған жаңа бейнедегі төлем тапсырмасы болып табылады.

Электронды есеп айырысуларды жүзеге асыру тәртібі келесідей: банк-жөнелтуші өз корреспонденттік шотынан ақшаны банк алушы шотына есептеу үшін төлем тапсырманы электрон жүйесі арқылы жібереді.

Электронды есеп айырысулардың ерекшелігі төлем тапсырманы банк-алушы алғаннан кейін және сол күні ақшаларды баланста бейнеленгенін банк жіберушіге Қазақстан Республикасы Ұлттық Банкімен бекітілуі міндетті болып табылады.

Электронды есеп айырысулар телекоммуникация жүйелері арқылы жүзеге асырылады.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1. Қолма-қол ақшасыз есеп айырысулардың қандай түрлері бар?

2. Төлем тапсырмасымен есеп айырыслардың ерекшелігі қандай?

3. Пластикалық карточкалармен есеп айырысулардың қажеттілігі туралы не айтасыз?

4. Слип деген не?

1. Банкаралық есеп айырысулар мәні және маңызы.

2. ҚР Ұлттық Банкінде корреспонденттік шотты ашу тәртібі және осы шот бойынша есеп айырысуларын жүргізу.

3. Екінші деңгейлі банктердің корреспонденттік қатынастарын ұйымдастыру негізі.

4. “Лоро” шоты және “Ностро” шоты.
1. Банкаралық есеп айырысулар мәні және маңызы.
Көптеген коммерциялық банктердің және оның филиалдарының құрылуына байланысты еліміздің экономикасын әрі қарай дамыту мақсатында корреспондентік қатынастар жүйесі арқылы таралатын олардың арасындағы өзара байланысты орнату қажет.

Корреспондентік қатынастармен өзара банкті қызметтің үлкен жиынмен қарастырылады. Банкаралық есеп айырысулар банктер арасындағы қатынастардың бір түрі, ол басқа банктерде ашылған шоттарға ақшалай қаржыны аудару бойынша банк клиенттерінің тапсырмаларын орындаумен байланысты, сонымен қатар банктің меншікті операцияларын орындаумен байланысты.

Банк ісінде меншік формаларының өзгеруі – акционерлік және пайлық банктерді құру банктер арасында есеп айырысу сферасында және меншіктің шектеулерін талап етті. Ұлттық Банктің мекемелерінде және оның филиалдарынан ашылған коммерциялық банктердің корреспонденттік шоттары арқылы төлемдерді жүзеге асыруға негізделеді.

Ұлттық Банктің филиалдарының негізгі функциясы банктердің корреспонденттік шоттарын ашумен банкаралық есеп айырысулар жүргізу, сонымен қатар эмиссиондық – кассалық операцияларды жүргізу болып табылады. Әрбір филиалға номер беріледі.

Ұлттық Банк филиалы және коммерциялық банк арасындағы корреспонденттік қатынас корреспонденттік келісіммен рәсімделеді. Коммерциялық банктердің есеп айырысу қызметтеріне төлем салынбайды.

Ұлттық Банк филиалында корреспонденттік шоттағы қаржы қалдығына пайыз есептелмейді.

Ұлттық Банк филиалында коммерциялық банктердің корреспонденттік шоты 1051 “Ұлттық Банктің корреспонденттік банк шоты ” баланстық шотында ашылады.

Әрбір коммерциялық банкке және филиалға шартты номер берілді, ол сегіз разрядтан тұрады.

1-5 разрядтар – банкке немесе оның филиалы қызмет ететін Ұлттық Банк филиалының 1-5 разряд номеріне сәйкес келеді;

6-8 разрядтар – банктің немесе оның филиалының шартты номері, мұндағы 6-разряд банк белгісі.

Коммерциялық банктер бір-бірінен корреспонденттік шотын аша алады. Басқа коммерциялық банкке шот ашу үшін құрылтайшылық келісім, жарғы көшірмесін, тіркеу туралы куәлік көшірмесі, банктік лицензия көшірмесі, қолдар мен мөрлер бейнесі бар карточка, салық инспекциясынан анықтама көрсетеді және корреспонденттік шарт жасайды, сонымен қатар тарифтік келісім жасайды. Банктер арасында тура корреспонденттік қатынастар бойынша операциялар есебі 1052 “Басқа банктегі корреспонденттік шот” – “ностро” (активті) баланстағы шотта жүзеге асырылады.

“Ностро” шоты - өзара төлемдер бейнеленетін банк- корреспонденте несиелік мекемелер шоты. “Ностро” шотын жүргізу шарты корреспонденттік қатынастар белгілеуде қолданылады, көбіне шот қандай валютамен жүргізілуі керек, төлемдер шоттағы сомалар шегінде жүргізілуі керек пе немесе овердрафт тәртібінде жүргізілетіндігін қарастырады.

Овердрафт – қысқа мерзімді несие формасы, нәтижесіндедебеттік сальдо пайда болатын банк клиентінің шоты бойынша қаражаттарды есептен шығару (шоттағы қалдықтан артық мөлшерде) арқылы беріледі. Овердрафт кезінде клиенттің ағымдағы шотына түскен барлық сомалар қарызды қайтаруға жіберіледі, сондықтан несие көлемі қаражаттың түсуіне байланысты өзгеріп отырады.

“Лоро” 2013 “Басқа банктегі банктің корреспонденттік шоты” баланстық шотында ашылуы мүмкін, банк тапсырмасы бойынша алынған немесе берілген барлық сомалар енгізіледі.
3. Екінші деңгейлі банктердің корреспонденттік қатынастарын ұйымдастыру негізі.

Банкаралық есеп айырысуларды басқарудың екідеңгейлі жүйесіне көшумен байланысты бас банктің деңгейінде біріңғай корреспонденттік шот бойынша жүргізіледі.

Біріңғай корреспонденттік шот жұмысы Ұлттық Банк филиалы және бас банк арасындағы корреспонденттік қатынас туралы келісіммен регламенттеледі. Біріңғай корреспонденттік шот бойынша төлемдерді жүргізуді коммерциялық банктің есеп айырысу орталығы қамтамасыз етеді.

Біріңғай корреспонденттік шотқа көшуге байланысты коммерциялық банктің барлық филиалдары Алматы қаласындағы клирингтік палатаның ассоцирленген қатысушылары болып табылады, ол банкаралық есеп айырысулардың Қазақстандық орталығының құрамына кіреді.

Алғашқы төлем құжаттарды толтыру “Қазақстан Республикасы банктер анықтамасына” сәйкес екінші деңгейлі банктер кодын көрсетумен Қазақстан Республикасы банктер жүйесінің әрекет ететін ережелеріне сәйкес жүзеге асырылады.

Төлем құжаттары негізінде филиалдарда бекітілген форматқа сәйкес құжаттардың электронды файлы қалыптасады және төлем белгісі бойынша келесі жөнелтулермен жазбаларды жасау үшін есеп айырысу орталығында байланыс каналдары бойынша рейстермен шифрланған түрде жіберілдеі.

Филиал ішінде жүргізілетін төлемдер филиалдың ішкі және сыртқы корреспонденттік шотында бейнеленеді. Солнымен келесідей жазбалар жасалады:

Филиалдан шығатын төлемдер бойынша;

Дебет – клиенттің есеп айырысу немесе басқа шоты, ішкі корреспонденттік шот

Кредит – 1352 (885) субкорреспонденттік шот.

Келесі күні филиал есеп айырысу орталығынан субкорреспонденттік шот бойынша көшірмені, бастапқы және жауап төлемдер ведомостын, электронды құжаттар бойынша қосымшаны қосатын соңғы формалар жиынын алады, оның негізінде келесі күнге баланс мәліметтері жүргізіледі. Бұған келесідей жазба жасалады:

Дебет 1352 (885) - субкорреспонденттік шот

Кредит – түскен төлемдердің белгіленуі бойынша сәйкес шот

Жауапты электронды құжаттар қосымшаларын алмаған жағдайда сыртқы корреспонденттік шотқа 2152 (886) жазылған қаржылар келесі жазбамен бейнеленеді:

Дебет 1352 (885) жергілікті филиалмен есеп айырысулар

Кредит 2870 (902) тұрақты транзиттік шот.

Қосымшаларды алғаннан кейін:

Дебет 2870 (902) мықты транзиттік шот

Кредит – қосымшаға сәйкес шот.
4. “Лоро” шоты және “Ностро” шоты.
Банк корреспонденттегі банктік шот арқылы төлем тапсырмаларымен есеп айырысу құжат айналымының схемасы келесідей:
Төлеуші банкі Алушы банкі
Төлеуші-сатып алушы Алушы-жабдықтаушы

1.Тауарды көрсету немесе қызмет көрсету туралы шарт жасау

2.Тауарды жеткізу немесе қызмет көрсету жүзеге асырылады.

3.Төлеуші банк-корреспондентке өзінің есеп айырысу шотының орны бойынша 4 данада толтырылған төлем тапсырмасын көрсетеді. Төлеуші банкінде келесідей жазба жасалады:

Дебет 2203 “Клиенттің ағымдағы шоты”

Кредит 2023 “Басқа банктердің корреспонденттік шоты”

4.Төлем тапсырмасының 2,3- данасы жауапты орындаушыға жіберіледі. 4-данасы операцияны жүзеге асыруды бекітуге төлеушіге беріледі.

5.Барлық алынған құжаттар негізінде орындаушы корреспонденттік шот бойынша операциялар үшін құжаттар тізімі және жиынтық тапсырма жасалады.

6.Алушы шотына қаржыларды аудару үшін барлық мәліметтерді байланыс бойынша шартқа сәйкес жібереді.

7.Банк – респондент барлық қажетті құжаттарды алады, одан кейін төлем тапсырмасы клиенттің банктік шотын жүргізетін есеп-операционды жұмысшыға беріледі.

8.Келесідей шоттар корреспонденциясы құрылады:

Дебет шот 1052 “Басқа банктегі банктің корреспонденттік шоты”

Кредит шот 2203 “Клиенттің ағымдағы шоты”.

“Ностро” корреспонденттік шоты арқылы төлем тапсырмасымен есеп айырысу схемасы:

Төлеуші банкі Алушы банкі
Сатып алушы-төлеуші Алушы- жабдықтаушы
1.Жабдықтаушы немесе сатып алушы арасында шарт жасалады

2.Тауарды жеткізу немесе қызмет көрсетуді шарт негізінде жүзеге асырады.

3.Төлеуші- сатып алушы толтырылған төлем тапсырмасын банкке 4 данада әкеледі.

4.Төлем құжаттарын тексеріп, оған күнімен банк мөрін қояды. 1-дана негізінде жазба жасалады:

Дебет 2203 “Клиенттің ағымдағы шоты ”

Кредит 1052 “Басқа банктегі банктің корреспонденттік шоты”

1-дана қалады, 4-дана төлеушіге қайтарылады.

5.2,3- даналар корреспонденттік шотты жүргізушіге беріледі.

6.Алынған төлем құжаттарына электрноды қолмен шифрленеді, салыстырылады, содан кейін клиенттің банктік шотын жүргізетін есеп-операционды жұмысшыға беріледі.

7.Көрсетілген құжаттар негізінде алушы банкінде жазба жасалады:

Дебет 2023 “Басқа банктердің корреспонденттік шоты”

Кредит 2203 “Клиенттің ағымдағы шоты”

8.Төлем тапсырмасының 3-данасы есеп айырысу шотынан көшірмеге тігіледі және клиент ақша алушыға жіберіледі.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1.Корреспонденттік шот ашу үшін қандай құжаттар қажет?

2. «Ностро» шоты қандай шот?

3.Овердрафт деген не?

4. «Лоро» шоты туралы не білесіз?

5.Банк-корреспонденттегі банктік шот арқылы төлем тапсырмаымен есеп айырысудың құжат айналымы қандай ?
Әдебиеттер: (1) 213-237 бет, (2) 74-83 бет

Тақырып 7. Кассалық операциялардың есебі

Дәріс сұрақтары:

1. Банк кассасымен нақты қолда бар ақшаны қабылдау және кассалық операциялар есебі.

2. Банк кассасымен нақты қолда бар ақшаны беру.

3. Инкассацияланған нақты қолда бар ақшалар.

4. Айырбастау бөліміндегі ақшалар.

1. Банк кассасымен нақты қолда бар ақшаны қабылдау және кассалық операциялар есебі

Екінші деңгейдегі банктердің кассалық операцияларды жетілдіру тәртібі «қазақстан Республикасының екінші деңгейдегі банктерінің кассалық операцияларын жүргізу» ережелеріне сәйкес жүргізеді. Олар бойынша келесілер қарастырылған:

• 
  кассалық операцияларды жүргізудің жалпы тәртібі;
  
• 
  ақшаны жеткізу және сақтау тәртібі;
  
• 
  ақшаның төлем қабілеттілігін анықтау тәртібі;
  
• 
  зақымданған банкноттар мен ақаулы тиындарды айырбастау және жою тәртібі.
  

“Қолда бар ақша жарнасына хабарлама” құжатында келесідей реквизиттер көрсетіледі:

-ақша қабылданған банк аты;

-номері және күні;

-өткізілген банкноттар, саны және сомасы;

-банкноттың жалпы сомасы және тиын сомасы (санмен және жазбаша);

-шаруашылық субъектінің аты және лицевой шотының номері.

Құжат клиентпен толтырылып, операцияларды басқару менеджерлеріне беріледі, ол құжаттағы барлық реквизиттердің дұрыс толтырылғандығын тексеруі керек және кіріс бойынша журналға тіркеу жүргізіледі. Одан кейін “Қолда бар ақша жарнасына хабарлама” кассаға ақшаны қабылдау үшін беріледі.

Қабылданған құжаттар негізінде кассир “Қабылданған ақшалар сомасы туралы кіріс кассаның кассир анықтамасын” толтырады , онда қабылданған сомалар анықтамсын айналымын көрсетеді. Анықтама кассирмен бекітіледі және онда көрсетілген кассалық айналымдар менеджердің кассалық журналындағы жазбалармен салыстырылады.

Кассалық құжаттар келесі жұмыс күніне кешіктірілмей әрбір күнге жеке папкаларда жүргізілуі керек. Тігілген құжаттардың сомалық мәліметтері есептеледі, жұмысшымен қол қойылған табыс бойынша есептеу лентасы папкаға құжаттардың алдына салынады.

Банкнот және тиындар касса банкісіне клиенттермен салынғанда келесідей жазба жасалады:

Дебет шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

Кредит шот 2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары».

Депозиторлардан ақша қаражаттарын салымның сәйкес шотына кірістеуде келесі байланыс жасалады:

Дебет шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

Кредит шот 2211-2223 «Клиенттердің салымдары».

Чек кітапшалардың құнын қолма-қол ақшамен төлеу кезінде келесі жазба беріледі:

Дебет шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

Кредит шот 4920 «Басқа да кірістер».

Қолма-қол ақша түрінде касса арқылы банк қызметінен комиссиялық табыс түскен кезде:

Дебет шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

Кредит шот 4600 «Комиссиялық кірістер».

-клиент шотындағы ақша;

-банктегі ақшаны беруге рұқсат ететін қызмет тұлғаларының қолдары;

-мөрі;

-паспорты мәліметтері.

Шығыс операцияларын жүргізу үшін касса меңгерушісі (қолхатпен) кітапта “Касса кассирінің қабылданған және берілген есебі кітабы” кассирге шығыс кассадан ақшалай қаржыны беруге бұйрық береді.

Шығыс кассаның кассирі оперативті күннің соңында қабылданған есепті сомаларды шығыс құжаттар сомасымен және ақша қалдығымен салыстырады және есепті анықтама жасайды.

Касса жинағынан кейін меңгерушісі кассалық құжаттарды кассаның бір жұмысшысына тігу үшін береді. Кассалық құжаттар күнделікті жүргізіліп, жеке пакаларда сақталуы керек.

Берілген банкноттар мен тиындар есебі үшін кассир журналдар, ведомосттар жүргізуі керек, онда банкноттар мен тиындар категориялары, сомалары мәні көрсетіледі.

Кассадан қолма-қол ақшаны беру және жұмсау үшін келесі бухгалтерлік жазбалар жасалады:

- клиент заңды тұлғаларға ақша қаражаттарын беру::

Дебет шот 2203 «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары».

Кредит шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

- банк қызметкерлеріне еңбек ақы төлеу кезінде:

Дебет шот 2854 «Банк қызметкерлерімен есеп айырысу»

Кредит шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

- несиені қолма-қол ақша түрінде касса арқылы бергенде:

Дебет шот – 1411,1417 «Клиенттерге қысқа және ұзақ мерзімге берілген қарыздар»

Кредит шот 1001 «Кассадағы қолма-қол ақша»

Ақшалай түсім кәсіпорындар, ұйымдар мен мекемелердің келісім- шарты бойынша инкассаланады. Инкассалау шарты жасалған әрбір ұйымға түсім көлеміне байланысты реттік номері бар сөмкелер беріледі. Келісілген уақытта банк инкассаторлары ұйымдарды аралап шығады.

Оперативті күн аяқталғаннан кейін шаруашылық субъектілерден ақшалай қаржыларды қабылдауды кешкі кассалар жүзеге асырады.

Кассадан оперциялық басқарумен алуда сумкаларға накладнойларды қайта есептеуде шаруашылық субъектілердің шотына ақшалай қаржыларды алдын ала қабылдауда опись жасалады.

Оны келесідей жазбамен бейнелейді:

Дебет шот 1870 (729) “Басқа транзиттік шоттар”

Кредит шот 2203«Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары».

Кассадан операциялық басқаруға қолда бар ақшаларды санағаннан кейін кассалық кіріс журналға есептеу нәтижелерін жазу үшін сумкаларға накладнойлар беріледі және келесідей жазба жаслады:

Дебет шот 1001 (031) Кассадағы ақша

Кредит шот 2870 (729) “Басқа транзиттік шоттар”.

Ұлттық Банк және екінші деңгейдегі банктер арасындағы келісім шартта банктегі корреспонденттік шотынан инкассацияланған ақшалай қаржылардың жетіспейтін сомаларын қажетсіздендіру туралы шарттар көрсетілуі керек.

Жетіспеушілік сомалары келесідей жазбамен орындалады:

Дебет шот «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары».

Кредит шот 2870 “Басқа транзиттік шоттар”.

Инкассацияланған нақты қолда бар ақшалай қаржыларды есептеуде артықшылық анықталса, келесідей жазба жасалады:

Дебет шот 1871 “Басқа транзиттік шоттар”

Кредит шот «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары»..

Касса кассирі ұлтттық валютадағы саналған және сақталған банкноттар, тиындардың есебі үшін ведомоста күнделікті тіркеу жүргізіледі.

Инкассацияланған ақшалай қаржылардың орнын толтырылған шығындар сомаларына келесідей жазба жасалады:

Дебет шот «Клиенттердің ағымдағы есеп шоттары»

Кредит шот 4608 “Банктің басқа комиссиондық табыстары”.
4. Айырбастау бөліміндегі ақшалар.
Айырбас бөлімдері арқылы лперацияларды жүргізу үшін өкілетті банк банк жетекшісінің жазбаша бұйрығымен айырбас бөлімдерінде валютаны сату және сатып алу курсын белгілейді. Бір жұмыс күнінде курсты өзгертуге болмайды. Бұйрыққа айырбас бөлімдері жұмысшылары қол қояды және оның көшірмелерімен қамтылады.

Айырбас бөлімдері арқылы операцияны жүргізуде өкілетті банк шетел валютасы және теңгеде оларды аванспен қамтамасыз етеді. Аванстар шығыс кассалық және шығыс валюталық ордерлер негізінде беріледі, жазба келесідей түрде болады:

Дебет шот 1003 (063) “Айырбас бөліміндегі ақша”

Кредит шот 1001 (060) “Кассадағы ақша”

Дебет шот 1858 (091) “Банктің қысқа валюталық позициясы”;

- банкке қайтарылған және есепті сомаларға берілген сомалар арасындағы айырмашылыққа:

Кредит шот 1003 (063) “Айырбас бөліміндегі ақша”- берілген аванс сомасына;

-артық сомаға:

Дебет шот 1001 (031) “Пункттегі ақша”

Кредит шот 2859 (917) “Шете валютасының теңгедегі контро құны”

Кредит шот 1003 (919) “Айырбас бөліміндегі ақша”;

-есепті сомаға берілген соманың қайтарылған сомадан артуында:

Дебет шот 1001 (031) “Кассадағы ақша”- айырбас бөлімімен қайтарылған теңге сомасына

Дебет шот 1859 (917)

Кредит шот 1003 (919) - берілген аванс сомасына;

-кесте бойынша есептелген айырбас операцияларынан табыс сомасына:

Дебет шот 1859 (917)

Кредит шот 4530 (960) “Сату- сатып алу және шетел валютасын қайта бағалаудан табыс”.

Айырбас бөлімінің касасы қалдықтарын қабылдауда оның жұмысшысы аванстық есеп жасайды. Есеп регистрлері негізінде екі данада ордерлер толтырылады: валюталық және кіріс кассалық ордерлер. 1 данасы аванстық есеппен бірге және реестрмен бірге жеке делоға тігіледі.
Өзіндік тексеруге арналған сұрақтар.

Тақырыпты қаншалықты меңгергеніңізді білу үшін келесідей сұрақтарға жауап беріңіз.

1.Касса жұмысы қалай ұйымдастырылады?

2.Банк кассасына ақшаны қабылдау қалай жүргізіледі?

3.Кассадан ақшаны беру қалай жүзеге асырылады?

4.Кассадан ақшаның жіберілуінде қандай жазбалар жасалады?

5.Айырбас бөлімдерінде қандай операциялар орындалады және қандай жазбалармен рәсімделеді?

Әдебиеттер: (1) 115-126 бет, (2) 84-148 бет

Тақырып 8. Ақша ағымдарын дисконттау, Болашақтағы және ағымдағы құн
Дәріс сұрақтары:

1. Келтірілген құн тұжырымдамасы. Болашақ және ағымдағы құнды есептеу

2. Аннуитет. Аннуитеттің болашақтағы және ағымдағы құны.

1. Таза келтірілген құн.

2. Өзін-өзі ақтау

3. Активтердің баланстық құнына есептелген орташа пайда

4. Табыстылықтың ішкі нормасы

5. Пайдалылық коэффициенті

Ақша қаражаты ағымы дисконтталуының негізгі екі себебі бар: біріншіден, бүгінгі теңге ертеңгі күнге қарағанда қымбаттырақ, ал екіншіден, сенімді теңгеге қарағанда тәуекелдік теңгенің құны аздау. Ағымдық құн инфляцияға байланысты емес, себебі инфляция көрсеткіші 0-ге тең болған жағдайдың өзінде, ақшаның уақыт шеңберінде құны болады. Келтірілген құнның және таза келтірілген құнның формулалары бұл идеяны сандық тілде бейнелейді.

Р. Брейли және С. Майерстің «Корпоативті қаржы қағидалары» атты еңбегіндегі келтірілген құн тұжырымдамасын толықырақ түсінуге мүмкіндік беретін мысал келтірілген.

Мысал. Сіздің көппәтерлі үйіңіз жанып кетіп, сіз тек 50 мың доллар тұратын жер мен қолыңыздағы сақтандыру компаниясының 200 мың доллар сомасына жазылған чекпен ғана қалдыңыз делік. Сіз үйді қайта қалпына келтіруді ойладыңыз, ал сіздің жылжымайтын мүлік мәселелері жөніндегі кеңесшіңіз ескі үйдің орнына жаңа кеңселік үй салуды ұсынды. Құрылысқа кететін шығын 300 мың доллар болуы мүмкін және де жеріңізді 50 мың долларға сата алатыныңызды ескеру өажет. Сонымен бірге сіздің кеңесшіңіз болашақта кеңселік бөлмелердің сұранысы жоғарылап, бір жылдан кейін жаңа үйді сату 400 мың доллар әкелуі болжайды, яғни бүгінгі күні 350 мың доллар инвестициялау нәтижесінде, сіз алдағы жылы 400 мың доллар әкелуін күтесіз. Егер күтілген табыстың келтірілген құны 350 мың доллар инвестиция сомасынан асатын болса, онда бұл ұсынысты қабылдауыңыз қажет. Яғни сіздің алдыңыздағы тұрған мәселе – 400 мың доллардың бір жылдан кейінгі келтірілген құны қанша болады және оның келтірілген құны 350 мың доллардан аса ма деген мәселені ойлану.

Келтірілген құнды табу қиын емес. Табыстылықтың шекті нормасы немесе балама шығындар деп аталатын мөлшерлеме бойынша ақша қаражатының болашақ ағымын дисконттау ғана қажет.

Дисконт мөлшерлемесі капитал нарығындағы басым табыстылық нормалармен анықталады. Егерде ақша қаражатының болашақ ағымы сенімді болған жағдайда, дисконт мөлшерлемесі Үкіметтің борыштық міндеттемелері секілді бағалы қағаздар мөлшерлемесіне тең болады. Ақша қаражатының болашақ ағымының көлемі белгісіз болған жағдайда, күтілетін ақша қаражатының ағымын сәйкес тәуекелділігі бар бағалы қағаздардың табыстылығының нормасы бойынша дисконттау қажет.

Ағымдық және болашақ құнды есептеуде күрделі пайыз қағидаты қолданылады.

Жай пайыздар – алғашқы ақша сомасына қолданылатын пайыздар.

Күрделі пайыздар – қайта қаржыландырылатын пайызға алынатын пайыз, яғни несие немесе қаржы салымы бойынша төленетін пайыз, негізгі сомаға қосылады және нәтижесінде пайыз негізгі сомамен қатар алынған пайызға да төленеді.

Болашақ құн – қазіргі таңда инвестицияланған ақша қаражатының болашақтағы құны, яғни күрделі пайыз рәсімін пайдалану нәтижесінде бірнеше жылдан кейінгі инвестицияның құны.

Болашақ құнды есептеуде келесі формула қолданылады:

FV – инвестицияның болашақ құны;

PV – ағымдағы құн;

r - ағымдағы пайыздық мөлшерлеме;

n – пайыздарды есептеу жиілігі.

Мысал. Біздің жылдық 10 пайызбен ақша салуымызға мүмкіндігіміз бар деп қарастырайық. Бүгінгі салған 1 теңгенің 3 жылдан кейінгі құнын есептейік:

Үшінші жылдың соңында : 1* (1+0,1) *3=1,33 теңге болады.

Егер де бүгін 250 теңгені жылдық 10 пайызбен 8 жылға салатын болсақ, онда бұл салым 250*(1,1)*8=535,90 теңге алып келеді.

Ағымдағы құн – болашақ ақша ағымының дисконтталған құны. Дисконттау әдісін қолдана отырып, біз болашақ ақша ағымының ағымдағы құнын біле аламыз, яғни болашақта белгілі бір мөлшерлеме бойынша белгілі бір соманы алу үшін қазір қанша қаражат салу керектігін біле аламыз.

Ағымдағы келтірілген құнды есептеу үшін келесі формула қолданылады:

FV – инвестицияның болашақ құны;

PV – ағымдағы құн;

r - ағымдағы пайыздық мөлшерлеме;

n – пайыздарды есептеу жиілігі.

Мысал. 5 жылдан кейін 1 теңге алу үшін жылдық 10 пайызбен салатын қазіргі сомамызды анықтау керек, сонда / (1.10) = 1 / 1,61051 = 0,62092.

Алынған нәтиже 5 жылдан кейін 1 теңге алуымыз үшін, біз 0.62092 теңгені жылдық 10 пайызбен салуымыз керектігін көрсетіп тұр. Егер 1000 теңге алғымыз келсе (1000) * (0,62092) = 620,92 теңге салуымыз керек.

Таза келтірілген құн келтірілген құн мен мерзімі жақын ақша қаражаты ағымының қосындысына тең.

Со – мерзімі жақын ақша қаражаты ағымы;

Активтер құнын анықтаудың қалған төрт әдісі таза келтірілген құнының бәсекелестері болып табылады. Әрқайсысые жеке қарастырамыз.

Өзін- өзі ақтау әдісі.

Кейбір компаниялар инвестициялық шешім жасағанда, белгілі бір мерзім ішінде алғашқы инвестициялар өзінің құнын қайтаратын жобалармен ғана жұмыс істейді. Өзінің құнын қайтару (өзін-өзі ақтау) әдісі тар мақсатты болып табылады. Бұл әдісте өзін-өзі ақтау кезеңінде ақшалай қаражаттың қалыптасу тәртібі есепке алынбайды және де болашақ ақша ағымдары тіптен қарастырылмайды. Яғни бұл әдіс балама шығындарды қарастырмайды.

Мысал. Инвестициялаудың негізгі екі көзі бар: А және Б. Әрбір жоба 20 млн. теңге мөлшерінде алғашқы инвестицияны талап етеді және де әрбіреуі бірінші жылдан ақшалай қаражат ағымын бере бастайды. А жобасы үшін ақшалай қаражат ағымы 6,5 млн. теңгені құрайды және де бұл жоба 4 жылға жалғасады. Б жобасының ақшалай қаражаты 6 млн. теңгені құрайды, бірақ оның мерзімі 8 жыл. Менеджерлер әдетте А жобасын таңдайды, себебі бұл жоба тез арада өзін-өзі ақтайды, дегенмен де егер таза келтірілген құн әдісін қолданатын болсақ, Б жобасы А жобасына қарағанда тиімдірек.

Активтердің баланстық құнына есептелген орташа пайда. Кейбір фирмалар инвестициялық жобаларды пайдалылықтың бухгалтерлік пайдасы нормасы көмегімен бағалайды. Оны анықтау үшін жобадан болжанған орташа пайданы (амортизация мен салықтарды шегеріп) инвестициялардың орташа баланстық құнына бөлу қажет. Одан кейін бұл коэффициентті фирманың пайдалылығының бухгалтерлік нормасымен және тағы басқа сыртқы өлшемдермен салыстырады..

Табыстылықтың ішкі нормасы немесе дисконтталған ақша қаражаты ағымдарының табыстылық нормасы. Таза келтірілген құн табыстылық нормасы арқылы да көрініс табуы мүмкін, бұдан келесідей ереже шығаруға болады: «Табыстылық нормасы балама шығындардан жоғары барлық инвестициялық мүмкіндікті іске асыру». Бұл тұжырымдаманың мәні дұрыс. Дегенмен ұзақ мерзімді инвестициялық жобаға қатысты мәселе қиындай түседі, себебі ұзақ мерзімді активтердің нақты табыстылық нормасын табудың толық қанағатты әдісі жоқ. Келтірілген құн әдісіне ұқсас, бұл әдіс те ақша қаражатын дисконттауға негізделеді. Сондықтан да оны дұрыс пайдаланғанда тиімді нәтиже береді. Мәселе оның дұрыс қолданылмау мүмкіндігінде.

Пайдалылық коэффициенті немесе тиімділік- шығын коэффициенті. Бұл әдіс болжанған ақша қаражаты ағымының келтірілген құнының алғашқы инвестицияға қатынасымен анықталады.

Пайдалылық коэффициенті = PV / - Co

Бұл әдіс жобаны дисконтталған болашақ ақша ағымдарының инвестицияға қатынасы бірден үлкен болған жағдайда қабылдау қажет. Яғни компаниялар оң мәнді таза келтірілген құны бар жобаларды қабылдауы қажет. Бұл коэффициенттің жалғыз кемшілігі – келтірілген құн секілді қасиеті жоқтығында. Сондықтан да жобаны қабылдау барысында аса мұқият болу қажет.