ПОӘК «Топырақтану» пәнінеіне арналған оқу-әдістемелік материалдар

жоғалтпай, көлемін өзгерту жəне əсерден кейін құрылымын қалпына келтіру

кабілетін айтады. Бұл қабілет топырақтың лай фракциясына жəне

ылғалдылығына тəуелді. құрғақ топырақта созылғыштық жоқ болады, артық

ылғалды топырақ болмайды. Аттербергше топырақтың ылғалдылығына қарай,

мынандай созылғыштық константасын (шегін) анықтайды:

Созылғыштықтың жоғары ағу шегінде-салмақты ылғалды топыраққа

стандартты конус (үшбұрыш) өз массасымен (76 г) 10 см тереңдікке енеді;

Созылғыштықтың төменгі илену шегінде-салмақты ылғалды топырақ

үлгісін диаметрі 3 мм-лік үзілмейтін бауға иелеуге болады; Созылғыштық саны деп, жоғарғы жəне төменгі созылғыштық көрсеткіштер

арасындағы айырмашылықты айтады. Ең жоғарғы созылғыштық сан (17-ден артық) балшық, жоғарғы - 7-17 құмбалшық, аз > 7-құмайт топырақта болады, ал құмда жалпы созылғыштық

болмайды - ол 0-ге тең. Лайлық түйірлер фракциясының (тобының) сапалы құрамы (түйірлері) созылғыштыққа тікелей əсерін тигізеді. SіО 2 мен R2О3арасалмағы аз болса, топырақ лайында созылғыштық артады: құрамында алмаспалы натрий катионы басым топырақтың созылғыштығы өседі де, кальций мен магний катиондарына қанған жəне гумусы көп топырақтарда созылғыштық қасиет тіпті болмайды.

Физикалық ңшісуң топырақтың механикалық құрамына, алмаспалы

катиондар мен гумус мөлшеріне байланысты. Көктемде жыртуға алдымен құм

жəне құмбалшық топырақтар жетіледі, сондай-ақ бірқалыптағы

гранулометриялық құрамды жəне гумусы көп топырақтар бұрын ңпіседің.

Физикалықтан басқа топырақтың биологиялық «пісуін» ажыратады, ол

топырақтың тіршілікке қолайлы жылу жағдайын, яғни оның температурлық

тəртібін сипаттайды. Бұндай жағдайда биологиялық процестер (кішіжандылар тіршілігі) жанданып жəне тұқым себу кезі келеді. Тəуелсіз мемлекеттер достастығы (ТМД) территориясының Азия бөлігінде

топырақтың биологиялық ңпісуің, физикалық күйіне карағанда, біраз

кешіккені, ал Еуропа бөлігінің топырақтарында аталған жетілудің екі түрі бір мезгілде өтетіні байқалады.

(монтмориллонит) жəне кебір (Nа* катионына қанған) топырақтарға тəн. Ісіну - топырақтың колайсыз қасиеті, ол топырақ агрегаттары ыдырауынан туады. Ісіну көрсеткіші топырақтың жалпы көлемінен шығарылған көлемдік салмақ (процент) пен сипатталады.

т.б. жатады. Топырақтағы қарашірінді мөлшерін көбейту оның физикалық жəне физика-механикалық қасиеттерін жақсартуға жəне мəдениленуіне себептеседі. Қышқыл топырақтарды əктеу, сілтілілерін ғаныштау, сіңірілген негіздер құрамын өзгерту арқылы олардың жалпы физикалық жəне физика-механикалық қасиеттерін жақсартады. Физикалық қасиеттер ішінде тығыздылықты, қуыстылықты, үлестік салмақты қалыптастыруда ауылшаруашылық, əсіресе ауыр техникасының топыраққа тигізетін əсері зор. Ауыр тракторлар (К-700) мен комбайындар тың өлкесі топырақтарын 50-80 см тереңдікке дейін тығыздайтыны анықталды. Сондықтан, машина-трактор паркін сараптауға қатал талап қою, яғни оның топырақ нығыздалуына əкелмейтініне, топырақтың физикалық жəне физика-механикалық қасиеттерін жақсартуға бағытталғаны қажет.өсімдіктер талабына сай өніп-өсуіне ең жоғары технологияны талдау үшін жоғарыда аталған қасиеттер параметріне баға бере, факторлар ролінде көрсету керек. Егіншілікте топырақтың гранулометриялық жəне минералдық құрамы көп өзгермейтіндіктен, оның физикалық жəне физика-механикалық қасиеттерін реттеу үшін тиімді əдістерді талғап қолдану керек. Айталық, əр гранулометриялық құрамды топырақтарды жыртқанда ылғалдығын ескеру, ауыр топырақтардың астыңғы қабаттарын қопсыту жəне т.б. Топырақтың физикалық жəне физика-механикалық қасиеттеріне кешенді жағдайлар жан-жақты, яғни оның ылғалдылығы, түйіртпектілігі, қарашірінді мөлшері жəне алмаспалы катиондар құрамы, əсер етеді. Тиімді агрошараларға көп жылдық шөп пен сидераттар егу, жыртуды азайту, органикалық тыңайтқыш беру жəне т.б. жатады. Топырақтағы қарашірінді мөлшерін көбейту оның физикалық жəне физика-механикалық қасиеттерін жақсартуға жəне мəдениленуіне себептеседі. Қышқыл топырақтарды əктеу, сілтілілерін ғаныштау, сіңірілген негіздер құрамын өзгерту арқылы олардың жалпы физикалық жəне физика-механикалық қасиеттерін жақсартады. Физикалық қасиеттер ішінде тығыздылықты, қуыстылықты, үлестік салмақты қалыптастыруда ауылшаруашылық, əсіресе ауыр техникасының топыраққа тигізетін əсері зор. Ауыр тракторлар (К-700) мен комбайындар тың өлкесі топырақтарын 50-80 см тереңдікке дейін тығыздайтыны анықталды. Сондықтан, машина-трактор паркін сараптауға қатал талап қою, яғни оның топырақ нығыздалуына əкелмейтініне, топырақтың физикалық жəне физика-механикалық қасиеттерін жақсартуға бағытталғаны қажет.

1. 
   Топырақтың гранулометриялық құрамы дегеніміз не?
   
2. 
   Гранулометриялық құрамында қандай фракциялар ажыратылады?
   
3. 
   Түйіртпектердің агрономиялық маңызы?
   
4. 
   Түйіртпектер құрамы қандай болады?
   
5. 
   Түйіртпектер мөлшеріне қарай қандай типтерге бөлінеді?
   
6. 
   Түйіртпектердің ыдырауы жəне қайта құру жолдары қандай?
   

1. 
   Топырақтың сулық қасиеттері және құбылымы
   
2. 
   Сусіңіру - топырақтың жоғары қабаттан төмен қарай су өткізу қабілеті.
   
3. 
   Судың топырақтағы құбылымы (режимі) жəне оны реттеу.
   

Химиялық деп - ион күйінде, екіншілік балшықты минералдар немесе металдардың сулы тотықтары құрамындағы конституциялық (қаңқалы) суды айтады. Мұндай суларды топырақты 150-300С-та қыздырғанда ғана болып шығаруға болады. Ал минералдар құрамында-кристалдар торындағыны кристалды су деп атайды, яғни ол минералдар құрамына жаралған көзінде кірген. Оны топырақты 105-3000С -та қыздырғанда кетіруге болады. Химиялық байланған су молекулалық күшпен ұсталатындықтан өсімдікке тиімсіз. Су буы - топырақ бөлшектері мен түйірлері аралығындағы ауа құрамына кіреді. Əдеттегіде топырақ ауасы су буына қаныққан. Сондықтан, бұл ылғал күйі топырақтың жылы жерінен суық қабатына қарай жылжып барып, қоюланады-конденсацияланады, яғни бу суға айналады. Бұл құбылыс топырақ беті салқындаған кезде байқалады, мысалы, түнде шөлді аймақтың күз маусымында кұмдар бетінде бу коюланып, кескін бойы жоғарғыдан төмен жылжиды. Осылай конденсацияланған судың өсімдіктерге тиімділігі шамалы болса да, пайдасы бар.