Программа «история и культура великой степи»

113
Шыңғыс хан ұрпағының жаугершілік дәуіріндегі Ұлы даланың әскери өнері
іздеген хайуандардың азығына айналар еді. Ол мыңнан аса атты әскерінен айырылды. Оны Тілек 
ибн Самғар қоршап алған еді. Айналасына жасағы топтасқанда ғана оны әрең дегенде қайта 
атқа қондырды. Ол атқа мінген сәтте шегіну туралы бұйрық берді де жақтастары оның соңынан 
ерді»
41
. Бұл мысалдан көретініз, жасақтар, қолбасшысын қауіп-қатерде қалдырмау арқылы ретсіз 
және жөнсіз шашырамай ұйымдасқан түрде шегінген. 
Кейінгі қырым татарлары да, егер қарсыласы олардың қатарына соқтыққан жағдайда жан-
жаққа қарай шашырап, шегіне шауып бара садақтарымен соңынан қуғандарды 60-тан 100 қа
-
дамға дейін дәлдеп атып, мұрттай ұшыратын еді. Бірнеше шақырым қашықтыққа кері шегінген 
соң татарлар қайта жұмыла қалатын да кезекті шабуылды бастайтын; егер сәтті шабуылдай ал
-
маса, қайта шегініп алдыңғы маневрді жалғастыратын. Бұл комбинациялар қарсыласты шаршат
-
тыратыны соншалық, олар шегінуге мәжбүр болатын
42
.
Бетпе-бет, қарама-қарсы қақтығыс барысында көшпелілер, қарсыласты қоршап алу мақса
-
тында «тереңге тарту» әдісін қолданып отырған, жауын қансыратып, шабуылына тойтарыс беру 
үшін, білетініміздей жаулап алған халықтардан құралған бірінші шепті құрбандыққа шала оты
-
рып
43
, жаудың алғы шепті топтарын «іркілту» арқылы әлсіретіп алып, екі қанаттағы сауыт құр
-
санған әскер екі жақтан жойқын соққы беретін. 
Екпінді шабуыл арқылы қарсыластың жауынгерлік шебін сәтті бұзып өту әрқашан түбегейлі 
тактикалық жетістік кепілі бола алмаған. 1387 (1388) жылдың күзінде, Жошы Ұлысының әскері
-
не тойтарыс бере отырып, Темірдің наменгері және үлкен ұлы Омар-шейх біріккен күшпен қар
-
сылас дұшпанына қарсы аттанды. Олардың шайқасы Отырар қаласынан шығысқа қарай 5 фар
-
сақ қашықтықта өтті. «Өздерінің әскери шебін белгілеп, оң және сол қанатқа бөлінген соң олар 
бір-біріне қарсы шығып, соғысты бастады. Соғыс өрті тұтанып, қанды қасап түнге дейін созыл
-
ды. Соғыстың өрт лапылы мен шабыс түнге дейін созылды. Омар-шейх мырза (сол) заманының 
ержүрегі әрі жаужүрегі еді, ол найзағайдай жарқырап, дауылдай үріп, шайқастың ортасына кіріп 
кетті де дұшпанның (қарсы жақтың) арасын жарып өтіп өз әскерінен алшақтап қалды. Жауынгер
-
лер одан көз жазып қалды да асып-сасып, жеңіліп, жан-жаққа қаша жөнелді»
44
. Осылайша екі автор 
да, Омар-шейх соғыс барысында жоғалып кетіп әскер қолбасшысыз қалғанын, ал оның жауынгер
-
лері соғыс даласын тастап қашуға мәжбүр болғанын айтады. Яғни бұл, қарсылыстың жауынгерлік 
шебіне орталық күшпен (шабуыл сынасы) ешбір қосымша күшсіз тереңдей еніп кету сәтсіздікке 
апаратынын, өйткені мұндай шабуылда қанаттардың қорғанысы неғұрлым әлсірейтінін көрсетеді. 
Дала қолбасшыларының тактикалық өнерінде әскердің қосымша күшіне ерекше мән беріл
-
ген. Тактикалық қосымша күшті сақтау және оны шайқасқа араластыру шайқас жағдайын күрт 
өзгерте алатын еді. Бұл жағдайда алтынордалық қолбасшылар өздерінің қосымша әскери жа
-
сағын ең қажет сәтке («Х» сәті) дейін сақтап отыратын. Ворскла өзені маңындағы 1399 жыл
-
дың тамыз айындағы шайқаста Витовтың польшалық-литвалық әскері Едігенің ордалықтарын 
марқайып жеңіп қалған еді, алайда аяқ асты тылдан шыға келген Темір-Құтлықтың қосымша 
жасағының шабуылы астында қалып, оның одақтас әскері күйрей жеңілді
45
.
Алтынордалық қолбасшылар қанаттардың бірімен де кездейсоқ соққы беруді қолданды. 
«Шыңғыс-намада», Орыс хан және Тоқтамыс-оғланның саяси мүддесін қолдаған бүлікшіл тай
-
41
История Казахстана в арабских источниках. Извлечения из сочинений ХII–ХVI веков. С. 99–100.
42

жүктеу/скачать 289,74 Kb.

Достарыңызбен бөлісу: