Құрастырғандар


Гендерлік және жас айырмашылығы теңсіздіктерін



бет20/79
Дата13.12.2021
өлшемі1,54 Mb.
#100268
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   79
Байланысты:
kniga sociologiya (1)

11. Гендерлік және жас айырмашылығы теңсіздіктерін

зерттеу әлеуметтануы
Адамның табиғи, дене ерекшеліктеріне байланысты туындайтын әлеуметтік қарым-қатынастар гендерлік (жыныстық) және жас айырмашылықтары теңсіздіктерін тудырды. Өркениетті қоғамдарда социолог-мамандар осы өзекті мәселелерді зерттеуге үлкен назар аударады. Себебі өркениетті қоғамдарда осы негізде құрылған өте көп ұйымдар, қозғалыстар мен бірлестіктер қоғамның әлеуметтік-экономикалық дамуына үлкен әсер етіп отыр.


  1. Гендерлік теңсіздік

Бұл ұғым әйел адам мен ер адам арасындағы теңсіздікті білдіреді.

Әйел адам мен ер адам арасындағы айырмашылық өте күрделі зерттеу ұғымдарынан тұрады. Социологтар гендерлік теңсіздік жыныстық сәйкестіктің (идентичность) әсерінен болады деп есептейді. Жыныстық сәйкестік төрт компоненттен тұрады.

1. Гендерлік сәйкестік. Адамның шын мәнінде өз жынысын сезінуі. Өз жынысын сезіну кейбір адамдарда биологиялық жынысымен байланыспайды. Мысалы, атақты американ теннисшісі Рени Ричарс ер адам болған. Бірақ өзін ер адам ретінде сезінбегендіктен, күрделі медициналық операция жасатып әйел адамға айналған.

2. Гендерлік үлгі (идеал). Ер не әйел мінез-құлқы туралы мәдени түсінік. Мысалы, көптеген қоғамдарда ер адамдар пікірінше үлгілі (идеал) әйел үй шаруашылығындағы әйел.

3. Еңбек ролі. Еңбек бөлінісіне байланысты туындаған ерлер мен әйелдер құқықтары мен міндеттері. Қоғамда ер адам атқарады деп саналатын қызметтер және сол сияқты әйел адам атқарады деп саналатын қызметтер де бар.

4. Биологиялық компонент. Бұл ер адамдар мен әйел адамдар арасындағы дене, тән айырмашылығы. Мысалы, американдық социолог Э.Форб зерттеуі бойынша 18 жастағы әйел адам күші сол жастағы ер адам күшіне қарағанда 50%-ға төмен.

Адамзат қоғамы әлі күнге дейін күш алдында бас иетін инстинкттен құтыла қойған жоқ. Сол себепті барлық қоғамдарда дерлік ер адамды әйел адаммен салыстырғанда жоғары қояды. XX ғ. II-ші жартысынан бастап осы теңсіздікке жауап ретінде әйелдер эмансипациясы пайда болды. Эмансипация - әйел адамдардың ер адаммен барлық жағынан теңдесуге ұмтылысын білдіретін термин.

Дүниеге келгеннен бастап, әртүрлі жыныстағы балаға әртүрлі көзқарас болады. Негізінен ер бала артықшылыққа ие болады. Мұның бәрі кейінгі мінез-құлықтың қалыптасуына әсерін тигізеді.

Социологтар пікірінше балалардың мінез-құлықтары төмендегі жолдармен қалыптасады:


  1. моделдеу – бұл үлкендер мінез-құлқын қайталау (имитация);

  2. баланың жынысына сәйкес келетін мінез-құлық ережесін марапаттау, ал сәйкес келмейтін мінез-құлқы үшін жазалау;

  3. басқалар тарапынан анағұрлым қолдауға ие болатын мінез-құлық түрлерін көрсету.

1955 жылы американдық социолог Маргерт Мид зерттеулері жалпы қабылданған, - «ерлер мен әйелдер өз табиғатынан белгілі бір ғана әлеуметтік-жыныстық ролде ойнау үшін жаратылған» ұғымына біршама өзгерістер әкелді. М.Мид Жаңа Гвинеяның үш тайпасының (арапеша, мундугумор, тчамбули) әлеуметтік-жыныстық ролдерін зерттейді. Арапеша тайпасында ерлер де, әйелдер де бала тәрбиесіне байланысты ролдерді толығынан игереді. Ал мундугурморлар бір-бірімен, өз балаларына бірдей жаулық сезімде болады. Арапешалар сияқты бұлар да мынау ер адамға тән, мынау әйел адамға тән деп әлеуметтік-жыныстық бөлінбейді. Олардың кез-келгені, кез-келген нәрсені жасай береді.

Ал, тчамбули тайпасында ерлер мен әйелдер ролдері әрқилы. Бірақ ол көптеген қоғамдарда қабылданған ролдерге қарама-қайшы. Үйді оларда «әйел үйі» деп атайды. Әйелдер балық аулап, отбасын асырайды. Ал ерлер сәндік бұйымдар тағып, бала бағады. Осындай зерттеулерден кейін ер мен әйел ролдеріне деген стереотипті көзқарастар әлсіреді.

Сол сияқты соңғы кезеңдерде кең етек алған әйелдер қозғалыстары да, оларға қатысты әлеуметтік теңсіздікті әлсіретті.

Біздің дәуірімізде тұрмысқа шыққан әйелдердің жартысынан көбі жұмыс істейді. Әдетте олар кітапхана, бала бақша, мектеп және т.б. әйел адамға ыңғайлы салаларда жұмыс істейді. Американ зерттеушісі У.Хоннердің пікірінше мұның себебі, егер ер адамдар басым салада қызмет істесе, өзінің әйелдік мінезін жоғалтудан қорқу.

Функционалистер қазіргі отбасында ер мен әйел ролін былай бөледі: жұбайлардың біреуі инструменталды ролде ойнайды, яғни отбасының сыртқы ортамен байланысын қамтамасыз етеді. Ал, екіншісі экспрессивті рол алады, яғни отбасы ішіндегі өзара қарым-қатынастарды реттейді. Бұл теория өкілдерінің пікірінше әйел адамның дүниеге бала әкелуге қабілеттілігі, оның экспрессивті ролін көрсетеді. Ал, ер адам инструменталды ролге ие.

Американдық социолог Коллинздің пікірінше жыныстық теңсіздіктің негізгі себептерінің бірі ерлер мен әйелдер арасындағы отбасылық егес. Бұл әлеуметтік-жыныстық ролдерді бөлісе алмау әсеріне туады. Негізгі себеп, әдетте ер адамдар әйел жұмысын істегісі келмейді. Ал эмансипацияға ұшыраған феминист-әйел оны істетем деп әлекке түседі.




  1. Жас айырмашылығы теңсіздігі

Жас айырмашылығына байланысты теңсіздік те қоғам үшін үлкен мәселе тудырып отыр.

1969 ж. американдық социолог Баттлер әлеуметтану ғылымына эйджизм түсінігін енгізді. Эйджизм – бір немесе бірнеше жас топтарының басқа жас топтарын қуғындауға (дискриминация) ұшыратуы. Бұл термин әдетте қарт адамдарға байланысты қолданылады. Олар қазіргі қоғамдарда ең төменгі әлеуметтік мәртебеге ие. Себебі қазіргі қоғамдарда әлеуметтік мәртебе ақша табуға, яғни еңбек етуге сай бағаланады. Ал қарт адамдардың жастар сияқты еңбек ете алмайтындығы белгілі.

Демографтар өз назарын қарт адамдар мен тұрғындардың өзге жас категориялары арасындағы сандық қатынасқа салады. Соңғы кезеңдерде қарттар саны пайыздық қатынаста өсіп отыр. Мұның ең басты себебі өркениетті елдерде дүниеге бала әкелудің азаюы. Сол сияқты өмірінің соңғы отыз жылында балаларынсыз тек өздері ғұмыр кешу сияқты мәселе де өркениетті елдер үшін әлеуметтік қиындықтар тудырып отыр. Мұндай жағдай қарттар мен жастар арасындағы түсінбестікті күшейтіп жас мөлшері кесірінен туған әлеуметтік теңсіздік арнасын кеңейтіп отыр. Зейнеткерлер санының өсуі де әлеуметтік қамсыздандыру жүйесінің қиындықтарына тап болуына әкелуде. Жұмыс істеушілердің аз саны өсіп отырған зейнеткерлер санын асыруға мәжбүр болып отыр. Мұның өзі олардың арасында келіспеушілік тудырып әлеуметтік теңсіздікті күшейтуде. Қартайған шақтағы ағзаның күйреу үрдісі олардың жас роліне кері әсерін тигізуде. Осы биологиялық фактор әлеуметтік күтілісті шектеуші факторға айналуда. Ол қарт адамдардың көптеген әрекет түрлерімен айналысуына мүмкіндік бермейді. Формалды жас мөлшері адамдар қай жасында қайсыбір қызмет түрлерімен айналыса алатындығын көрсетеді.

Жас мәртебесі – адамның өз жасына сай қоғамда алатын орнын көрсетеді. Жас ролдері – жас мәртебесіне сай әлеуметтік күтініс.

Жас айырмашылығы әлеуметтік теңсіздігінің пайда болуына сол сияқты қарт адамдарды әлсіз деп санайтын қоғамдық қалыптасқан стереотипті пікірлер де өз әсерін тигізіп отыр. Өздерінің әлсіздігіне әбден сеніп алған қарттар қолдарынан келетін қызметті атқарудан да жалтарады. Сөйтіп жас айырмашылығы теңсіздігін қолдан тудырады.

Жаратылыстық аталатын адам өмірінің кезеңдері де экономикалық және әлеуметтік негіздерге тәуелді. Олар балалық шақ, жастық шақ, орта жас және қарттық.

Герантологияда (қарттық туралы ғылым) - қартаюдың бірнеше теориясы бар. Босаңсу теориясына сәйкес адам қартайған сайын өзара және басқа жас араларынан жатсыну (отчуждение) пайда болады. Сол сияқты қарт адамдар олардың еңбек әрекетіне байланысты туған әлеуметтік ролдерден босатылады.

Белсенділік теориясына сәйкес өзінің бұрынғы әлеуметтік ролін жоғалтқан қарт адамдар өздерін керексіз сезінеді. Осының әсерінен өзін-өзі сыйлау қасиетін жоғалтады.

Жас айырмашылығы теңсіздігін әлсіретудің бір жолы қарт адамдардың осындай құлықтық (мораль) жағдайларда көңіл-күйін көтеру.



Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   16   17   18   19   20   21   22   23   ...   79




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет