Реферат тақырыбы: «Түркілердің мәдени мұрасы»

Қазақ халқы сакралды сөзін есті­мей тұрып-ақ дінді ғана емес, жа­рық дүниенің тылсым таңға­жай­ыптарын, бүкіл қор­шаған ортаны қастерлеудің класси­ка­лық қағи­даларын қалыптастыра алды. Адам­дар­дың күнделікті өміріне қа­тыс­ты тыйым­дарымыздың өзі мән-ма­ғы­на­сы жағынан қоғамдық санадағы, дү­ние­танымдағы сакралдылық жайлы тұ­­жы­рымдарымыздың биік деңгейін бей­нелейді. Мәселен, табалдырықта тұруға, босағаны керуге, малды ұруға, молаға қарай жүгіруге тыйым­дары ша­ңырақты, мал-жанды, аруақтарды – екі дүниені де ерекше құр­меттегеніміздің дәлелі. Сакралды географияның пайда болуы себебі  мен философиясының түп­көздегені де – осы. Ол төл тари­хымыздың қай дәуіріне болсын тән ізгілік, биік рух, болашаққа сенім тәріз­ді қасиеттермен үндесіп жатыр.

Елбасы мақаласы жарияланғаннан беріде Қазақстанның сакралды нысандарын анықтауға, әлеуетін зерделеу мен насихаттауға аз күш жұмсалған жоқ. Дегенмен, мақаланың «Кіріспесіндегі»: Мақсатқа жету үшін біздің санамыз ісіміз­ден озып жүруі, яғни одан бұрын жаң­ғырып отыруы тиіс» деген пайымға ерекше назар аудару қажет  деп білемін. Әңгіменің түйіні – сакралды гео­гра­фияға нені жатқызатынымызды, пәні мен нысанын анықтағанда қандай өлшемдерді басшылыққа алатынымызды біліктілікпен дәйектеуде. Мұнсыз уақыт та, қаражат та бекерге зая кетуі бек мүмкін.

Менің ойымша, сакралды география корпусын тізімдеуден ғылыми талдауын түзгенге дейін оның дүниеге келуіне әу бастан түрткі болған дін мен діни ұғым-түсінікке басымдық берген жөн. Түп­теп келгенде, екеуі де, біріншіден, бәрінен ұлық түпжаратушыға, екін­шіден, тылсым сырлы ерекше құдіретке адамдардың көзқарасын, құрметін біл­діреді. Дәстүрлі қазақ қоғамында түп­жаратушы ретінде Құдай мен Тәңірі қабылдана берген. «Таңғы ас тәңіріден», «Тазының иесі болса, түлкінің тәңірісі бар» деген халықпыз.

Қазақтың сакралды әлемге сәйкес тілдік қоры да қалыптасқан. Солардың ішін­де үш сөздің этимологиясы мен танымдық әлеуеті айрықша көзге тү­седі. Ол сөздер – әулиелі, киелі, қасиетті.

«Әулие» – қазақ тіліне арабтан енген сөз. Түпжаратушының сүйген құлы, адамды дұрыс жолдан адастырмаушы дегенге саяды. Ұлы даламызда құдай жолынан қылаудай ауытқымаған, ақылымен де, қолымен де қалтқысыз қызмет еткені үшін әулие санатына көтерілгендер бар ғой. Ендеше, сак-

«Киелі» сөзінің мән-мағынасы өте  күрделі. Халқымыз осы ұғыммен зор­лық-зомбылыққа, әділетсіздікке қар­сылығын, адамның, табиғаттың, қоғамның арасындағы жарасымдылық пен үйлесімді сақтауға құштарлығын білдірген. Жүгірген аңның, ұшқан құстың, жер мен судың, ерекше қасиетке ие адамның киесі ұрады деуімен қоғамдық-саяси, рухани, экологиялық, әлеуметтік тұрақтылықты, ынтымақ пен ықпалдастықты бәрінен жоғары қоя алған. Батыс тарихнамасында әлі күнге дейін өмір сүріп келе жатқан қате тұжырымды – көшпелілер өркениеттен тыс қалған, олар соғысқұмар, отырық­шы­ларға тыныштық бермеген тәрізді пайымдарды жоққа шығара алғанын да білуіміз керек.

Киелі сакралды географияның тұң­ғышы Қазығұрт тауы десек, еш қате­лес­пейміз. Өйткені таудың басында Нұқ пайғамбардың кемесі қалғаны туралы аңызды білмейтін қазақ жоқ, оған тәу етушілер күні бүгінге дейін үзіл­ген емес. Түркілердің Отаны Алтай­дағы Берелді қалайша сакралды гео­графияға жатқызбаймыз. Сакралды ны­сандардың осынау тобы исламға дейінгі дүниетанымды айшықтайды, көбінесе нақты киемен қосарлана аталады. Айталық, Абылай ханның киесі қызыл түлкі, Райымбек батырдың киесі ақ түйе, Жамбылдың киесі қызыл шұбар жолбарыс, Кемпірбайдың киесі көкала үйрек екен. Наурыз мейрамымен бірге айтылатын Қыдыр ата да халқымыздың кие құдіретіне бас игені.

Қысқасы, киелі сакралды география хронологиясы бойынша да, мазмұны жағынан да ауқымды әрі бай.

Сакралды географияның үшін­ші құрамдас бөлігін халықтың, мем­ле­кеттің  тағдыры мен тарихында бет­бұ­рысты миссия атқарған оқиғалар орны және тұлғаларға байланысты жерлер құрауы керек. Тап осы мәселеде қоғамдық  санадағы мәртебесімен есептескен жөн. Мәселен, XVIII ғасырдың батыры Райымбектің зиратына түнеп, аруақтан бала сұрау, тілек тілеу ертеден үзілмеген дәстүр. Осынысымен-ақ батыр зираты сакралды нысанға айналды. Ал батырлығы бір мысқал кем емес талай ерлердің есімі естен шықпаса да, зираттары қайда екенін білмейтініміз рас қой. Есесіне өмір жолы ауызша тарих мәліметтерімен ғана сипатталған жанның басындағы белгісі сакралды географияға айналғанына куәміз.

«Әулиелі», «Киелі», «Қасиетті» ұғым-түсінігінен  туындайтын қазақ әлемінің, оның ішінде тарихының да гуманистік және жасампаз әлеуетін өзімізге де, өзгеге де түсіндірудің маңызы зор. Бодандықтағы үш ғасырға жуық уақыт ішінде әулиелі, киелі жерлеріміз аз бүлдірілген жоқ. Елбасымыз Н.Ә.Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: руха­ни жаңғыру» мақаласындағы «Біз жат идеологиялардың әсері туралы айтқанда, олардың артында басқа халықтардың белгілі бір құндылықтары мен мәдени символдары тұрғанын есте ұстауымыз керек.

Тиісінше, оларға өзіміздің ұлттық құндылықтарымыз арқылы ғана төтеп бере аламыз. Қазақстанның қасиетті жер­лерінің мәдени-географиялық бел­деуі – неше ғасыр өтсе де бізді кез кел­ген рухани жұтаңдықтан сақтап, аман алып шығатын символдық қалқанымыз әрі ұлттық мақтанышымыздың қай­нар бұлағы», деген ой-түйіндер, бірін­ші­ден, ұлттық кодымыздың тыны­сын кеңейтуді көздейді, екіншіден, мәде­ни, ғылыми, ономастикалық, т.б. міндеттерімізді тиянақтап тұр, үшін­­шіден, ең бастысы – қазақ қазақ қал­пын­да ғана жаһандық бәсекеге төтеп бере алатынын еш бүкпесіз жайып салды. Турасын айтқанда, тәуелсіздіктің ғұ­мырын ұзартып, Мәңгілік Елге айналу үшін, жаңғыру үшін бізге қазақ болып қалғаннан басқа жол жоқ.

Қазақстандағы тарихи-мәдени ескерткіштердің бәрі бірдей сакралды болуы мүмкін емес. Әулиелі, ки­елі, қасиетті нысандар, әдетте, көп бо­ла бермейді. Негізінде алдымен халық­тың ұстанған діні мен діни ұғым-түсініктері жатқандықтан, сонан соң мемлекеттілігі мен азаттығы бірінші орынға шыққандықтан олар,  тарихи генезисі бойынша үш дәуірді бастан кешті: біріншісі – Ұлы далада homo sapiens пайда болғаннан әлемдік дін ислам тарағанға  дейінгі дәуір. Бақсылық, тотемизм, тасаттық, Диқан баба, Қамбар ата, т.б. сенім-нанымдар осы дәуірдің сакралды географиясына әсерін тигізді.

Екіншісі – ислам діні Ұлы далаға келгеннен беріде  бой көтерген әулиелі нысандар. Бұл орайда орта ғасырлардан белгілілері мен кейбір пысықайлардың өз пайдасы үшін аяқ астынан ойлап тапқан нысандарды шатастырмау керек. Еуропа мен Азияның тоғысында орналасқандықтан Қазақстан діндер мен мәдениеттердің, түрлі өркениеттердің ықпалдастығын бастан өткерді. Біз үшін екі рухани құндылықтың парқы мен нарқы алабөтен. Олар – тәңіршілдік пен ислам. Осы екеуіне қатысты жерлердің, нысандардың, ескерткіштердің болмыс-бітімін анықтап, сакралдыға кіретін-кірмейтінін ғылыми бекемдейтін сәт келді. Отар өлкеге айналғанға дейінгі дәуірлерден жеткен жат діндер мен қазіргі қатерлі діни ағымдар мұрасын сакралды география мәртебесімен тану­дың реті жоқ.

Үшіншісі – қазақ хандығы шаңырақ көтергеннен кейінгі дәуір. Бұл дәуірдегі сакралды нысандарда ұлттық пішін мен мазмұн басым түседі. Тұтастай алғанда, сакралды нысандар адамдарды ұлтына, жынысына, руына, тайпасына қарай алаламай, баршаны адам қалпынан шықпауға үйретеді, оларды жақсылыққа шақырады, алдағы күнге сенімін арттырады.

Сакралды география «ақтаңдақ­тар­дан» ада емес. Соларды жою – ұлттық тарихты қалың көп­ші­лікке жеткізудің пәрменді тетігі. Әзір­ге Қызылорда облысындағы Бегім ана мұнарасын, Оңтүстік Қазақстан облы­сындағы Ақсүмбені, Қостанай облы­сындағы Мұғалім көлін рухани құндылық ретінде әркім мойындай бермейді. Тарихи тұлға Бегім ана, шыққан тегі жайлы әр жылдары Ә.Марғұлан, Ә.Кекілбай, А.Сейдімбек, Ә.Жәмішев, И.Жақанов, т.б. азаматтар зерт­теулерін жариялады, аңыз-әңгі­ме­лер жинады, құнды-құнды ұсы­ныс­та­рын алға тартты. Жалпы­ұлттық мән берілмегендіктен, өкінішке қарай осы сакралды нысан көпшілікке танымал емес.

Жасампаз әлеуеті рухани жаңғыру үдерісіне толық жегілмеген сакралды нысандар бар. Соның бірі – Шиелі ауданы аумағындағы Оқшы ата кешені. Дерек бойынша, мұнда Асан ата, Есабыз, Қыш ата, Ғайып ата, XIX ғасыр тұлғалары – Бала би, Досбол датқа сүйектері жатыр. Жергілікті әкімшілік пен ғалымдар қолға алса, әулиелі – киелі кешенді осы заманға сай абаттандырып, туризм, білім, тәрбие ошағына айналдыруға болар еді. Жалпы, Қызылорда облысының мекендері Сырды, темір жол бойын қуалай орналасқандықтан сакралды географияны ұлықтауға, кәдеге жаратуға сұранып тұр. 

Сакралды география – жалпы­адам­зат­тық құндылықтармен біте қайнасқан әрі оны әрлендірген ұлттық құбылыс. Демек, Елбасымыздың мақаласындағы: «та­рихта тұтас ұлттардың ешқашан орын­далмайтын елес идеологияларға шырмалып, ақыры су түбіне кеткені туралы мысалдар аз емес. Өткен ғасырдың басты үш идеологиясы – коммунизм, фашизм және либерализм біздің көз алдымызда күйреді» деген қағиданы басшылыққа алумен коммунистік елестен біржолата қол үзгеніміз жөн. Тәуелсіздігімізді әлем мойындаған шақта рухани жаңғырудағы, қоғамдық санадағы, ономастикадағы ұлттық, мемлекеттік мүддемізді басымдықпен алға шығарып, сакралды жерлерімізді әліппеде ұлықтаудан заң күшімен қорғауға дейін қисынды жүйелей алсақ, ешкім қазақты ұлтшылдықпен айыптай алмайды.

Сакралды нысандардың біршамасы елді мекендерден жырақ жатыр. Ертең соларға апаратын жол, жол бойына әлеуметтік инфрақұрылым түсері сөзсіз. Салынатын жол мен инфрақұрылымға жоба шағынан дұрыс ономастикалық атау беруді қадағаламасақ, мысалы, Нысанбай жыраудың басына, Ақтау бекінісіне, Астанадағы пантеонға апаратын жол немесе нысан «Новый Абай», «Семь бочек», «Синема Сити» аталып шыға келу қаупі бар. 

Сакралды нысандардың мекенжайы көп мәселеден хабар береді. Ойымыз түсінікті болу үшін бір ғана мысал келтірейік. Алматыда «Ғылым ордасы» бар. Ол – кешегі Ғылым академиясының бас ғимараты. Мұнда кезінде Қ.Сәтбаев, М.Әуезов, Ә.Марғұлан, А.Жұбанов, т.б. тұлғалар еңбек еткен. Сөз жоқ, сакрал­ды, қасиетті мекен. Бірақ ол Шев­чен­ко көшесінің бойында тұр. Есесіне Марғұлан көшесі қаланың шет жағына ығысып кеткен. Керісінше болуы керек еді. Қысқасы, сакралды нысанды қорша­ған елді мекендер атауы, жер-су ономас­ти­касы – бәрі ұлттық-тарихи реңкпен ерек­шеленгені абзал.