Реферат тақырыбы: Зияты зақымдалған оқушыларды сауат ашу кезеңіне дайындау. Диплом жұмысының көлемі: 60 бет

5В010500 «Дефектология» мамандығы бойынша

1. Зерттеу тақырыбы бойынша зияты зақымдалған балаларды сауат ашуға дайындау ерекшеліктері туралы арнайы әдебиеттерге шолу.

2. Анықтаушы эксперимент барысында зияты зақымдалған оқушылардың фонематикалық есту қабілетінің ерекшеліктерін зерттеу.

3. Мұғалімдерге әдістемелік ұсыныстар беру.

Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері: Арнайы психологиялық және педагогикалық үрдіс теориясы зияты зақымдалған тұлғаның дамуындағы ақыл-ойы мен іс-әрекетінің бірлігі, сауат ашу кезеңі туралы ілімдер және белгілі ғалым-дефектологтардың, әдіскерлердің, өзекті мұғалімдердің көзқарастары.

Зерттеу әдістері: Жалпы және арнайы педагогикалық, психологиялық, методикалық әдебиеттерге талдау; мұғалімдердің іс-тәжірибесін бақылау; педагогикалық эксперимент жүргізу.

Зерттеуден алынған нәтижелер: Зерттеу нәтижесінде оқушылардың қабілеттерінің ерекшеліктерін ескере отырып, қолданылған әдістемелерді, жасалған тұжырымдарды, арнайы психологтар мен педагогтардың, өзекті мұғалімдердің тәжірибелерін қолдануға болады.

«Зияты зақымдалған оқушыларды сауат ашу кезеңіне дайындау.» атты диплом жұмысын орындаудың

КҮНТІЗБЕЛІК КЕСТЕСІ

№	Іс-әрекет түрлері	Мерзімі	Орындауы туралы белгі
1	Зерттеу жұмысының өзектілігін зерттеу	Қыркүйек	15.09.2015
2	Диплом жұмысының тақырыбын бекіту	Қазан	28.10.2015
3	Дерек көздерін жинау және әдебиеттерді іріктеу, оқу, зерделеу өңдеу.	Қараша	22.11.2015
4	Диплом жұмысының ғылыми аппаратын анықтау	Желтоқсан	06.12.2015
5	Диплом жұмысының теориялық бөлімін жазу	Желтоқсан- Қаңтар	10.01.2015
6	Бақылаушы эксперимент жұмысын ұйымдастыру және жүргізу	Қаңтар- Ақпан	14.01.2016
7	Анықтаушы эксперимент жұмысын ұйымдастыру және жүргізіу	Наурыз-Сәуір	02-03.2016
8	Диплом жұмысын алдын ала қорғау	Мамыр	13.05.2016
9	Димлом жұмысын қорғау	Маусым	08.06.2016

Ғылыми жетекшісі:

Студент:
МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ..................................................................................................................5
I. ЖАЛПЫ МЕКТЕПТЕГІ САУАТ АШУ ЖӘНЕ ТІЛ ДАМЫТУ ӘДІСТЕМЕСІ

1. 
   Сауат ашудың мақсаты, міндеттері,мазмұны...........................................9
   
2. 
   Сауат ашу кезеңінің әдіс -тәсілдері...........................................................11
   
3. 
   Әліппенің кезеңдері: дайындық, әліппе кезеңі, әліппеден кейінгі кезең........................................................................................................................12
   

2.1. Дайындық сыныпқа келген балаларды алғашқытексеру............................24

2.2.Оқуға ынталандыру.........................................................................................28

2.3 Ауызша сөйлеу тілін анықтау........................................................................29

2.4. Фонематикалық есту және дыбыстық талдау қабілетін анықтау..............33

2.5. Артикуляциялық аппараты мен қолдың ұсақ бұлшық ет қимылдарын анықтау...................................................................................................................40

2.6. Көру түйсігі мен кеңістікті бағдарлау қабілетін анықтау..........................42

2.7. Анықтаушы экспериментін ұйымдастыру және зерттеу нәтижесін сипаттап, қорытындылау...................................... ...............................................45

Ең алдымен, бірінші сыныпқа келген балалар құрамы біркелкі болмайды. Олар жастарына типологиялық ерекшеліктеріне психологиялық даярлығына қарай бөлінеді. Арнайы мектеп оған дейін-ақ оқушылардың зияты зақымдалғандығы байқалған, бірақ әр түрлі себептермен арнайы бала-бақшада тәрбиеленіп, дайындықтан өтпей, жалпы бала-бақшаға барған балалар да келеді. Яғни арнайы мектептің бірінші сыныбына балалардың бір бөлігі арнайы бала-бақшадан, үйден келетін болса, ал негізгі құрамы жалпы бала-бақшалардан келеді. Бірінші сыныпқа келген мұндай балаларды оқытудың қиыншылығы әліппені оқу-жазу кезеңінде-ақ байқалады. Кейбір жағдайларда мұндай балаларды оқуда үлгермеуіне байланысты диагнозын қойып, қандай мектептің түріне жіберу керектігін анықтау мақсатымен бірден комиссияға (сарапқа) салады. Кейде олар оқу бағдарламасын меңгере алмаған соң, оқуға ешқандай ықыласы болмаса да жалпы мектепте оқи береді. Мұндай балалар негізінде ешнәрсеге қызықпайтын енжар, солғын немесе керісінше сотқар, алаңғасар, елгезек болады.

Арнайы (түзету) мектепке келген балалардың кейбіреулері оқуға ынталанып, шамалы икемді келеді, ал басқа біреулері мүлде құлықсыз келеді. Бірақ олардың барлығын мектепке даярлықсыз келгендердің қатарына біріктіреді. Қазіргі уақытта баланың мектепке психологиялық даярлығы деп оның, оқушыға қойылатын нақтылы талапты игеруі емес, осы талаптар қалыптасуының алғышартын меңгеруін есептейді.

Кейбір зияты зақымдалған оқушылар мектеп ережесін айтарлықтай сақтайды, өздерін сабақта отырғанда тәртіпті ұстайды, бірақ барлығында да танымдық қызметінің бұзылғандығы байқалады, мұндай кезде танымдық қызметінің даму деңгейі балалардың меңгерген білімінің сапасына байланысты болады.

Көптеген зерттеулер бойынша танымдық қызметтің толық жетіспейтіндігі арнайы мектеп оқушыларына тән қасиет екендігі дәлелденген.

Зияты зақымдалған балалардың түсіну, ұғыну және есінде сақтау, ойлау қабілетінің және сөйлеу тілінің бұзылғандығы оларды ақыл-ойы жетілген балалардан айырып тұрады.

Зияты зақымдалған балаларда сөйлеу тілінің бұзылуы өте көп кездеседі. Импрессивтік (түсіну) және экспрессивтік (белсенді) сөйлеу тілі де бұзылады. Сөйлеу тілінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық жақтарының, сондай-ақ диалогпен байланыстырып сөйлеуінің бұзылатындығы байқалады. [1-2]

Сауатын ашу, яғни оқу мен жазуға алғашқы дағдылану үшін ең алдымен фонематикалық есту қабілетін және сөйлеу тілінің айтылу жағының жеткілікті түрде дамуы қажет екені белгілі. Сөзден дыбысты айырып ала білу, оны ұқсас дыбыспен ажырата білу, сөйлеу тілі дыбыстарының айтылуын анықтау, оның сөздерден орнын таба білу, сөздердің құрамына кіретін дыбыстардың жүйелілігін анықтау оқу мен жазуға үйретудің басты міндетті шарты болып табылады.

Көптеген дефектологтардың деректері бойынша дыбыстардың айтылуындағы кемшіліктер сау балаларға қарағанда зияты зақымдалған балаларда жиірек кездеседі. Көпшілігіндегі мұндай кемшіліктер артикуляциялық аппарат соншалықты бұзылмаса да, фонематикалық есту қабілеті нашар дамығандықтан болады деп түсіндіреді.

Оқу мен жазу дағдыларын қалпына келтіруге фонематикалық, есту қабілеті мен сөйлеу тілінің дамуымен қатар, басқада психофизикалық сыңарлары (компоненті), соның ішінде көру түйсігі мен түсінуінің кемістіктері әріптердің бейнелерін, олардың кеңістікте орналасуын анықтауды қиындатады. Сөйлеу тілі дамуының және жалпы фонематикалық есту қабілетінің, көру және кеңістікті түйсінуінің және түсінуінің, қимылының бұзылуы зияты зақымдалған балалардың барлығында да байқалады. [3]

Зияты зақымдалған балаларды сауат ашуға дайындау, ал келешекте оқу мен жазу дағдысын жетілдіру, ауызша және жазбаша сөйлеу тілінің грамматикасын меңгеру үшін әліппені оқытуға дейінгі кезеңде шешетін негізгі мәселелер:

1. 
   Балаларды алғашқы тексеру;
   
2. 
   Оқуға ынтасының өсуі;
   
3. 
   Қарым-қатынаста сөйлеу дағдысын жетілдіру;
   
4. 
   Фонематикалық есту қабілетін жетілдіру;
   
5. 
   Көру және кеңістікті түсінуін (және түйсінуін) қалпына келтіру;
   
6. 
   Қол қимылдарын түзету, жазып үйренуге дайындау.
   

Зерттеу жұмыстарының мақсатына сәйкес мынадай міндеттер қойылды:

1.Зерттеу тақырыбы бойынша зияты зақымдалған балаларды сауат ашуға дайындау ерекшеліктері туралы арнайы әдебиеттерге шолу.

2.Анықтаушы эксперимент барысында зияты зақымдалған оқушылардың фонематикалық есту қабілетінің ерекшеліктерін зерттеу.

3.Мұғалімдерге, логопедтерге және ата - аналарға әдістемелік ұсыныстар беру.
Зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері: Арнайы психологиялық және педагогикалық үрдіс теориясы зияты зақымдалған тұлғаның дамуындағы ақыл-ойы мен іс-әрекетінің бірлігі, сауат ашу кезеңі туралы ілімдер және белгілі дефектологтардың, ғалымдардың әдіскерлердің көзқарастары.

Зерттеу әдістері: Жалпы және арнайы педагогикалық, психологиялық, методикалық әдебиеттерге талдау; мұғалімдердің іс-тәжірибесін бақылау; педагогикалық эксперимент жүргізу.

Зерттеудің базасы: Анықтаушы және бақылау эксперимент №7 мектеп-интернатында жүргізілді. Экспериментке(дайындық сыныптағы) 10 оқушы және 1 сыныптағы 12 оқушы қатысты.

Зерттеудің практикалық маңыздылығы: Зерттеу нәтижесінде оқушылардың қабілеттерінің ерекшеліктерін ескере отырып, қолданылған әдістемелерді,жасалған тұжырымдарды, арнайы психологтар мен педагогтардың, өзекті мұғалімдердің тәжірибелерін қолдануға болады.

Зерттеу кезеңдері:

Бірінші кезеңде (2015 жыл; қыркүйек-желтоқсан) зерттеу тақырыбы анықталып және арнайы психологиялық, педагогикалық және әдістемелік әдебиеттер зерттелініп, талдау жасалынды, ғылыми аппараты анықталды.

Екінші кезеңде (2016 жыл; қаңтар-сәуір) анықтаушы және қалыптастырушы эксперимент жұмысы жүргізілді. Жүргізілген тәжірибе жұмысының нәтижелері жүйеге келтірілді, алынған деректер есептелініп, кестелер талданылды және де қортындыланды. Димломдық жұмыстың әдебиеттері жүйеленді.

Дипломдық жұмыстың құрылымы: Жұмыс кіріспеден, екі тараудан, қорытынды мен пайдаланған әдебиеттер тізімінен тұрады.

Кіріспе: Зерттеу жұмысының өзектілігі, зерттеу нысаны, пәні, мақсаты, міндеттері, ғылыми болжамы, зерттеу жұмысының теориялық және әдіснамалық негіздері, әдістері, базасы, практикалық маңыздылығы, жұмыстың құрылымы көрсетілген.

Бірінші тарауда«Жалпы мектептегі сауат ашу және тіл дамыту әдістемесі».

Екінші тарауда«Зияты зақымдалған балаларды сауаттылыққа дайындау кезеңі» бұл кезеңде сауат ашу кезеңдерінің мазмұны мен әдістері және тәсілдері жүйеленіп, эксперимент барысында дәлелденген.

Қорытындыда зерттеу жұмысының нәтижесіне сүйене отырып, дефектолог-мұғалімдерге бірінші сыныптың оқушыларына жекелеп және топтап оқытуға байланысты әдістемелік және практикалық ұсыныстар жасалып жүйеленді.

Мектептегі оқыту процесінің сауат ашудан басталатыны белгілі. Сауат ашу жұмысының негізгі міндеті – оқу мен жазуды үйрету. Осы сауат ашудан жас ұрпаққа білім негіздерін меңгерту мен адамгершілік тәрбие берудің іргетасы қаланады. Білім берудің негізгі бағыттарына қойылатын талаптардың аса күрделісі – жеті жастағы балаларды сауаттандыру мәселесі болып табылады. Себебі, сауат ашу кезінде оқушылардың оқуға, ой еңбегіне бейімділігі, ынтасы қалыптасуы керек. Алғашқы оқу барысында мынадай ерекшеліктер ескеріледі:

1. 
   оқу жылының бірінші жартысы толығымен сауат ашуға беріледі;
   
2. 
   сабақ үстінде әрбір 10-15 минут сайын қимылды ойын түрінде сергіту минуттары өткізіліп отырады;
   
3. 
   баланың оқуға деген ынтасы мадақтау, мақтау, көңілдендіру сияқты әдіс-тәсілдер арқылы арттырылады;
   
4. 
   үйге тапсырма берілмейді;
   
5. 
   апта ортасындағы бір күн жеңілдетілген сабақтарға арналады;
   

1. Балаларды мектепке сауат ашуға даярлау;

2. Сөйлеу тілінің дыбыстық ерекшеліктерін меңгерту арқылы сөздердегі дыбыстарды айқын естіп, анық айтуға үйрету;

3. Оқушылардың жалпы ой-өрісін дамытып, ойлауға, байқағыштыққа тәрбиелеу;

4. Балалардың сөйлеу тілін жетілдіру, сөздік қорын байыту, сөйлемдерді дұрыс, дәл жеткізе білуге үйрету;

5. Сөзді жеке дыбыстардан құрап, ежіктемей, дұрыс буындап түсініп, оқуға, одан әрі сөзді тұтас оқуға дағдыландыру;

6. Дыбыстарды әріппен дұрыс таңбалауды жете меңгерту арқылы жазудың каллиграфикалық талаптарын сақтап, әріптерді үзбей және сөз ішіндегі байланысу тәсілдері бойынша, сөзді тұтастыра жазуға үйрету; жеке сөздерді, сөйлемдерді кқшіріп және естігенін жаза білуді жетілдіру;

7. Сөйлемдегі сөздердің айтылуы мен жазылу ерекшеліктерін меңгерту;

Сауат ашу кезінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының өзгешелігі – оқыту ісі, талдау және жинақтау процесінің бірлігінен тұратындығында.

Сауат ашудың негізгі мақсаты – оқу дағдыларының негізін қалау, тыңдауға, айтуға, жазуға үйрету, балалардың сөздің дыбыстық құрылысы туралы түсінігін қалыптастыру, әріп таныту, әуелі буындап, содан соң тұтас сөзді, сөйлемді, мәтінді оқуға үйрету, сауатты жазудың негізін қалыптастыру, өз бетінше оқуға, кітапқа қызығушылығын ояту, ауыз екі тілін дамыту. [4]

“Әліппеге” дейінгі кезеңде, негізінен, оқушылардың бұрыннан қалыптасқан сөйлеу дағдыларына сүйеніп, оларға мәтіннен сөйлемді, сөйлемнен сөзді, сөзден дыбысты бөлгізу жұмыстары жүргізіледі. Бұл кезеңде балалардың тілін дамыту сөздерді байланыстырып сөйлету арқылы іске асырылып, оларға сөйлем, сөз, буын, дыбыс туралы түсінік беріледі.

“Әліппеге” дейінгі кезеңде заттарды тегіне, түріне, т.б. белгілері бойынша балалардың сөздік қоры жүйеленеді. Бұл кезеңдегі басты міндет – оқушыларға байланыстырып сөйлеу дағдысы арқылы оларға сөйлемнің, сөздің, дыбыстың ерекшеліктері туралы ұғым беру.

Даярлық кезеңі – сөйлеммен танысу: сөйлеуді – сөйлемдерге, сөйлемді – сөздерге, сөздерді – буындарға, буынды – дыбыстарға бөлуді үйрету, яғни, талдау-жинақтау әдісі арқылы жүргізіледі.

Дыбыстар, олардың рөлі, дыбыстық құрылысы әр түрлі сөздерді талдау, дауысты және дауыссыз дыбыста, олардың естілуі мен айтылуындағы ерекшеліктер, жуан және жіңішке, дауыссыз дыбыстардың, айтылуымен естілуіндегі ерекшеліктер.

Қолды жазуға дағдыландыру: сурет салу, сызықтарды сызу, ою-өрнек, имек жиектер жасау, ирек сызықтар сызу, кіші өрнектердің элементтерін жазу, жазу техникасының ережелерімен танысу, әріп элементтерін сызық бойымен жазу, жазу кезеңінде дұрыс отыру, дәптер бетін бағдарлау, т.б.

“Әліппені” оқу кезеңінде оқушылардың нақтылы дыбыстарды оқытып, таңбасын жазуға үйретуде, сөздік жұмыс бірінші кезекке шығады. Сөздік жұмысын ұйымдастырудың басты принципі – оқушылардың лексикалық материалды меңгеріп, оны сөйлеу тілінде қолдана білу. Сөздік жұмысын жүргізудің ұтымды жағы оқушыларға жаңа сөзді меңгертуде сөзді зат есім, сын есім, есімдік формасындағы сөйлемдерден беру. Мысалы: Бұл – үй. Бұл – үлкен үй. Бұл – қызық кітап, т.б. Сөздік жұмысы сабақта арнайы сабақ болып жүргізіледі. Әліппені оқытқан кезде оқушылардың жалпы ой-өрісін, тілін дамытуға арнайы көңіл бөлінеді. Бұл кездегі тіл дамыту үш түрлі салада жүргізіледі: сөздік жұмысы, сөйлем құрастыру, байланыстарып сөйлеуге үйрету. Сөздік жұмысын жүргізуде екі түрлі мақсат алға қойылады: бірі – оқылған сөздің мағынасын түсіндіру, сол арқылы оқушыларды саналы оқуға баулып, ойлау қабілетін жетілдіру, екіншісі – жаңа сөздер үйрету арқылы оқушылардың сөздік қорын дамыту. Сөйлем құрастыруға үйрету, оқушыларды өз ойын дұрыс құрылған сөйлемдер мен жүйелі айтып немесе жазып баяндауға даярлайды. [5]

Сабақ барысында сауат ашуға байланысты аса қажетті педагогикалық талаптар мұқият орындалуы тиіс. Ондай талаптардың негізгілері мыналар:

1. Мұғалімнің сөзі, оқу материалдары баланың жас ерекшелігіне сай түсінікті болуы тиіс. Оқу материалдарының бәрі де бала үшін өте жеңіл болу керек. Оқыту барысында – балаға шамасы жетпейтін аса қиын тапсырмаларды ұсынбау.

Сауат ашу кезеңіндегі негізгі оқу материалдары: жеке сөздер, сөз тіркестері, шағын сөйлемдер. Сөз балаға таныс және дыбысталу жағынан жеңіл болса, оны оқуда, жазу да қиын болмайды. Оқушыларға сауат ашу кезеңінде нақты ұғымды білдіретін сөздер ұсынылады.

Көрнекі құралдарды тиімді пайдалану – мұғалімнің шеберлігі мен шығармашылық жұмыс жүргізу дәрежесіне байланысты.

Талдауға арналған жеке сөйлемдер мен сөздер білім мен тәрбие беру талаптарына сай болуы керек.

“Әліппе” – көп деңгейлі, дамыта оқытылатын, ұлттық ерекшелігі бар, дәстүрлі мектепке арналған төл оқулық.

Тіл пәнінің жаңа мазмұны мен дамытушы қасиеті сауат ашу кезеңінен басталады. Оқу мазмұны мен бағдарламасы дамыта оқыту мақсатын көздейді. Дамыта оқыту оқушылармен шығармашылық түрде жұмыс жасауға үйретеді, әр оқушыны ізденіске жетелейді.

Дамыта оқытудың түпкі мақсаты – пәнді оқытудың тиімді әдістерін, түрлерін таңдап пайдалануға негізделеді. Осы орайда әліппе, ана тілі, қазақ тілі оқулықтары көп деңгейлі, дамыта оқылатын жаңа білім мазмұны мен ұлттық ерекшелігі бар дәстүрлі мектеп деңгейіне арналған төл оқулықтарымыз жаңа болып табылады.

“Әліппе” оқулығы Ш.Әуелбаевтың жетекшілігімен ғылыми қызметкер Р.Ізғұтынова, Ә.Наурызбаева және А.Құлажановалар жазып, 1997 жылы “Атамұра” корпорациясынан басылып шықты.[6]

“Әліппеде” психология, педагогика, лингвистика ғылымы пәндерін басшылыққа алады.

“Әліппені” оқыту мынандай кезеңдерден тұрады.

1 кезең: “Әліппеге” дейінгі кезең – 2 апта, 14 сағат.

2 кезең: Сауат ашу кезеңі – 98 сағат.

Оқу материалдары осы кезеңдердің ерекшелігіне қарай орналасқан.

“Әліппенің” алғашқы беті Елбасымыз – Қазақстан Республикасының тұңғыш президенті Н.Ә.Назарбаевтың арнау сөзімен ашылған. Сонымен бірге Қазақстан Республикасының рәміздері – Елтаңбамыз, Көкбайрағымыз орын алған. Олар егемендігімізді, ұлттық тәуелсіздігімізді дәріптеп, жеткіншектерді елді сүюге үйретеді.

Бұл рәміздерді әрбір оқушы танып, біліп, қадірлеп, қастерлеуге міндетті.

“Әліппеге” дейінгі кезең – сауат ашуға даярлық кезеңі. Оқушының жақсы сауаттылығы осы кезеңде жүргізілетін жұмыстардың тиімділігіне тікелей байланысты.

Даярлық кезеңге оқу бағдарламасы бойынша 14 сағат бөлінген. Осы аз уақыт ішінде мұғалімге көптеген жұмыс атқаруға тура келеді. Партада дұрыс отырып, дәптерді, қаламды дұрыс ұстап, дұрыс пайдалануға, мектеп ережелері мен күн тәртібін орындап, мұғалімнің айтқанын мұқият тыңдауға, дұрыс сөйлеуге, “сөйлем, сөз, буын, дыбыс” ұғымдарын ұқтыратын, үйрететін кезең. Әліппеге дейінгі кезең жұмысын өткізу – мұғалімнен үлкен кәсіби шеберлік пен ізденісті талап етеді.

“Әліппеге” дейінгі кезеңнің оқу материалдары бала өмірімен байланыстыра ұсынылған. Негізгі тақырыптар: “Мектеп”, “Мектеп мүліктері”, “Оқу-құрал жабдықтары”, “Денсаулық сақтау”, “Көшелерде жүру тәртібі”, “Құстар”, “Жеміс-жидектер”, “Отбасы”, т.б.тақырыптар берілген.

Жеке суреттер балалардың тілін дамытады, сөздік қорын байытады, ауызша байланыстырып сөйлеуге үйретеді.

Оқушылардың “сөйлем”, “сөз”, “дыбыс”, “буын” туралы алғашқы ұғымдары нақты мысалдар арқылы меңгертілуі тиіс.

“Әліппе” кезеңі. Сауат ашудың әліппе кезеңі аса күрделі де, жауапты процесс. Бұл кезеңде сауат ашудың басты мақсаты – оқу мен жазуды үйрету жүзеге асырылады. Сөздерді оқу мен жазу үшін тіліміздегі барлық әріптер мен дыбыстар оқытылады.

Сауат ашу ең оңай дыбыс, буын, сөздерден басталуға тиіс. Оңайдан қиынға қарай принципін жүзеге асырамыз.

Сауат ашудың негізгі мақсаты – оқу дағдысының негізін қалау, тыңдауға, айтуға, оқуға, жазуға үйрету, балаларға сөздің дыбыстық құрылысы туралы түсінік қалыптастыру, әріп таныту, әуелі буындап, содан сөзді тұтас, сөйлемді мағынасын түсініп оқуға үйрету, сауатты жазудың негізін қалыптастыру, өз бетінше оқуға, ауызша диалогтық және монологтық сөйлеуін дамыту, сөзді ауада жазып үйретіп, дыбыстық талдау жасайды. Буындап оқытып буындап жаздырамыз. Сауат ашудың негізгі белгісі – сөз. Сөзбен жүргізілетін жұмыс түрлері сөзді ауызша айту, оқу және жазу. Сабақта сөзге дыбыстық талдау жасалады. Бұл – дыбыстық талдау, жинақтау әдісі арқылы іске асады.

Талдау әдісі: сөйлеуден сөйлетуді, сөйлеммен сөзді, сөзден буынды, буыннан дыбысты бөліп аламыз.

Жинақтау әдісі: дыбыстан буын, буыннан сөз, сөзден сөйлем, сөйлемнен сөйлеу арқылы тұтас әнгіме шығарамыз.

Оқушы сөйлем құрастырады, мәтінді оқиды, көшіріп жазады, сөйлеуге дағдыланады. Талдаудың басты тәсілі – дыбыстық талдау. Мұндау талдауда сөзден буын, буыннан дыбысты табады, орын ретін анықтайды.

Сауат ашудың талдау, жинақтау әдісі бойынша сөз жеке дыбыстарды бөлек-бөлек айту арқылы оқытылмайды, буынға бөліп оқытамыз.

Сауат ашу кезеңінің міндеттері және оған қойылатын негізгі талаптар:

1. Сөзге, буынға дыбыстық талдау жасау. Дыбыстар мен әріптерді таныту мақсатында сөз бен жеке дыбысты бөліп алу үйретіледі. Бөліп алынған дыбыстың орын ретін анықтайды (басында, ортасында, аяғында). Жеке дыбысты анық естіп, дұрыс дыбыстауды меңгерту. Оның дауысты не дауыссыз екенін айқындау.

2. Таныстырылатын дыбысымызды сөзге жинақтау, буынның құрамын ажырату, берілген заттардың суреттері бойынша сөз құрастыру.

3. Таныстырып отырған әрпіміз бойынша жеке сөйлемдер мен қысқа мәтіндерді дұрыс оқуын қалыптастыру, ондағы мазмұнды суреттер бойынша сөйлем, әңгіме құрастыру.

4. Жеке әріптерді жазуға үйрету, жазу үлгісі бойынша жазу. Сауат ашу кезеңінде оқушылар ана тіліміздегі барлық дыбыстармен, олардың әріптерімен танысып, оқуға, жазуға үйренеді. Сондықтан әліппе мына тізбе арқылы өтіледі. Әр тізбеден кейін қайталау жүргізіледі.

1. А, Т, П, Н, Ғ, Р, Л, У.

2. Ш, Й, О, Қ, Д, М, Б, С, Ұ, Ң, Ы.

3. Е, К, І, Ө, И, З, Ә, Ү, Г.

4. Я, Ю, Х, В, Ф, Э, Щ, Ц, Ч, Ь, Ъ.

Бұл әріптер ашық буыннан бастап оқытылады, ашық буынның 2 түрі үйретіледі:

1. Жалғыз (а), мысалы: а-на, а-па, а-ға.

2. На, па, та, мысалы: ша-на, па-па, а-та, та-ныс.

Ашық буын созылып айтылады, буындап оқытуды оңайлатады және ашық буын келесі буынның қосылып айтылуын тілеп тұрады. Одан кейін біртіндеп тұйық, бітеу буынды сөздер оқытылады. Дауысты дыбыс әріптерін бірінші оқытамыз. (А, О, Ы, Ұ, У). Содан кейін жіңішке дауыстылар (Ә, Е, Ө, І, Ү). Себебі сөйлеу тіліміздің басым көпшілігі жуан дауыспен айтылатын сөздер. Ал басқа тілден енген дыбыстарды әліппенің соңына қарай топтастырған. Баланың психологиялық ерекшелігіне сәйкес, дүниені тұтас күйінде қабылдайтынын ескертіп,әр саббаққа белгілі бір тақырып өзек етіп алынады, балалардың зейіні бір арнаға бағытталады,жүйелі білім алуына жағдай жасалады. Мысалы: негізгі тақырып: ”А дыбысы мен әрпі”. Қосымша: “бақ”, “бақша”, “жемістер” тақырыбы берілген. [7]

“Әліппеде” “оқу мен жазу” тұтас бірлікте қарастырылған. Жазу жұмысының өзіндік қиындығы бар. Бала көптеген ережені бір мезгілде орындауға тиісті. Сауат ашу – жазуға төселдіру, үздіксіз жазу жаттығулары арқылы іске асады. Әрбір әріптің жазба нұсқасының бас әрпі мен кіші әрпін таныстыру кезінде әріпті құрайтын элементтердің дұрыс жазылуын басты назарда ұстау керек.

Әріпті жазып үйренудің тәртібі:

1) сөзге дыбыстық талдау жасату, жеке дыбыстау, сөз ішіндегі орнын анықтау;

2) жазба әріптің жазу үлгісін тұтас көрсету (плакаттан, әліппеден);

3) жаңа әріпті тақтаға жазып көрсету;

4) жаңа әріп элементтерін дәптерге түсіру;

5) жаңа әріпті тұтас жазу;

6) жаңа әріпті басқа әріптермен жалғастырып жазу;

7) құрамында жаңа әріп бар буын, сөз жазу;

8) сөйлем жазу;

9) баланың жұмысына талдау жасау.

Жазу әдістемесіне сай әріпті сауатты, көркем жазуға үйретеміз. Әліппе кезеңінде дыбыс және әріпті таныстыру, сөз сөйлем үйрету, өз бетінше жұмыс жасауға төселдіру, мәтінмен жұмыс істеу, оқу дағдыларын қалыптастыру іске асады. Дыбыстың дыбысталуына, артикуляциясына ерекше мән беріп, жаттығу керек. Әрбір сабақта дауысты және дауыссыз дыбыстар туралы хабар береміз, түсін көрсетеміз. Дауысты дыбыс – еркін, әуенмен созылып айтылатын, дауыссыз дыбыс – қысылып, қысқа дауыс кедергіге ұшырап айтылатынын түсіндіреміз. Дауыс пен әріптің өзара біртұтас, бір-бірінен бөлінбейтін бүтін нәрсе екендігі үйретілуге тиіс. Дыбыс айтылған соң оның таңбасы, әріп көрсетіледі. Көрсетілген әріп қайтадан оқытылып, дыбысталады. Әрбір әріптің баспа, жазба, бас және кіші әріптері таныстырылады. Әліппе бағдарындағы сөздер оқу материалының бірі болып табылады. Ондағы сөздер міндетті және мүмкін дейгейде оқу үшін 2 бағанда берілген:

1) буындап оқу;

2) тұтас оқу.

Буындап оқу қара сызықпен және тұтас оқу көк сызықпен берілген. Мұндағы буындап оқу барлық оқушы үшін міндетті болады, ал тұтас сөзбен оқу міндетті емес, тек белгілі бір деңгейде оқу дағдысы бар қабілетті балалардың мүмкіндігін тежемес үшін берілген.

Тұтас оқуға бірте-бірте үзбей жаттығып дағдыланамыз, бағандағы сөздердің берілуінде де ерекшелік бар. Олардың буын жігінің арасы бос қалдырылған, сызықша қойылмайды, буын мен буынды тез қосуға мүмкіндік жасайды.

Буын сандарының жасалуын (бағандағы сөздердің) А.Байтұрсыновтың еңбектері тиімді түрлері қарастырылған. Ол:

1. Сөз соңына әріп қосу: шаш..., монша...

2. Сөздегі бір әріпті өзгерту: мал-мол, баба-бала.

3. Сөзге буын жалғау арқылы: мал-малта, бақ-бақша.

4. Сөздегі әріптердің орнын ауыстыру: мақал-қалам.

Осындай тәсілдер арқылы оқу жеңілдік туғызады, сөздер бір-бірімен ырғақты үндесіп, әуенмен үйлесіп, сөзден сөз туындайды. Бағандағы сөздерді саналы түсініп, оқу мақсаты көзделеді. Сөздің мағынасын бірден түсіну қиын, өйткені, оқу техникасы күрделі. Сондықтан, оқып болған соң сөздерге қосымша мағлұмат беріледі. Бағандағы сөздермен мынадай жұмыс түрлері жүргізіледі:

1. Бағандағы сөзді мұғалім оқиды.

2.Оқушыларды ілестіре отырып оқытады.

3. Оқушылардан сөздің мағынасы сұралып, сосын түсіндіріледі.

4. Оқушылар жекелеп оқиды (үлгі бойынша).

5. Оқушылар өз бетімен күбірлеп оқысын.

6. Барлық оқушыларға немесе парта қатары бойынша бірге дауыстатып оқыту.

7. Бірнеше сөзге талдау жасау.

8. Дауысты дыбыстан басталған немесе аяқталған сөзді тауып оқыту.

9. Сабаққа жаңадан таныстырылған әріпті сөздің ішінен табу.

10. Дауыссыз дыбыстан басталатын немесе аяқталатын сөзді тауып оқыту.

11. Сөздерді әріп соңына қарай тауып оқыту.

12. Сөздерді буын санына қарай оқыту (мал, мата).

13. Сөздерді мағыналық жағынан теріп оқыту.

14. Бағандағы сөздерді тігінен оқыту.

“Әліппе” кезеңіндегі тіл дамыту жұмысы 3 салада жүреді:

1. Сөздік жұмысы.

2. Сөйлем құрастыру.

3. Байланыстырып сөйлеуге үйрету.

1.Сөздік жұмысы – оқылған сөздердің мағынасын түсіндіру, түсініп оқуға баулу, жаңа сөздер үйрету арқылы оқушылардың сөздік қорын дамыту,әр сабақта бағандағы сөздермен,мәтіндегі сөздермен жүргізіледі.

2.Сөйлем құрастыру- сөздерді бір-бірімен байланыстырып,ауызша құрастыру арқылы жүйелі жазып, баяндауға үйретеміз.

Мысалы:шарапат шашу,шаш (етістік),алма-жеміс (зат есім).

3.Сұрақ-жауап үлгілері,диалог сөйлеуге үйрету материалдары берілген.Мұндай материалдар тек қана сауат ашуға байланысты берілген:жер,су,адам аттарының бас әріппен жазылатынын үйрету.Сонымен қатар тілдік грамматикалық түсінік және тәрбие тақырыптары қоса берілген.

Яғни:

1.Сөздерді дұрыс оқу.

3.Әрбір сөздің мағынасын түсіндіру.

4.Сөздерге дыбыстық талдау жасау.

5.Сөздерді буынға бөлу.

6.Әр сөзді қатыстырып,сөйлем құрастыру.

7.Көп нүктенің орнына сөзді қойып,аталған жұмысты жалғастыру.

Сонымен қатар “аз” және “көп” деген ұғымдарды нақты көрнекіліктер арқылы түсіндіру.Заттың атына,қимылына,сынына,санына байланысты сұрақ қойып,жауап беру талап етіледі.Заттың түр-түсі,көлемі,т.б. жөнінде түсінік беретін жұмыстың түрлері жүргізіледі.

Сабақты ойын түрінде жүргізіміз.Тақырыпқа сәйкес қазақтың ұлттық ойындарын сергіту сәтінде жүргізуге болады.Мысалы: “Жазып бер” ойыны. Ойын оқушыларды әдемі әрі қатесіз жазуға төселдіру мақсатында жүргізіледі.

Ойын тәртібі: Оқушыларды қатесіз жазуға жаттықтыруға қажетті әріп, сөздері бар бірнеше карточкалар жасалады.

а) мұғалім үстелінің үстіндегі карточкалардың жазуы бар бетін төмен қаратып жазып қояды да, оқушыларды бір-бірлеп тақтаға шақырады.

Тақтаға шыққан оқушы өзі қалаған бір карточканы алады да, оны оқып шығып тақтаға іліп қояды. Содан кейін шыққан бала егер алған карточкасында әріп болса, оның үлкені мен кішісін, жеке сөз болса оны әдемілеп жазып береді. Басқа оқушылар оны дәптерлеріне жазады. Мұғалім балалардың жақсы жазғандарын мадақтап, нашарларын алдағы уақытта дұрыс жазуға ақыл береді.

б) мұғалім үстел үстінде жатқан бір карточканы алып, оқушыларға көрсетіп, оқытады. Содан кейін ол карточкасын жазуы бар бетін әрі қаратып, іліп қояды. Оқушылар оны (әріп, не сөзді) қатесіз, әдемілеп жатқа жазады. Жазу жұмыстарында “Жазып бер” ойынын ойнатып, оқушылардың қолын тез жазуға, әдемілеп жазуға тәрбиелеу.

“Әліппеде көк сызықпен қоршалған сөздер берілген. Бұл сөздер өнегелі сөздер деп аталады. Әрбір әріпке өнегелі сөздер ұсынылған. Мысалы: “Т” әрпіне “ата”, “Н” әрпіне “нан”, “ана”, “Ғ” әрпіне “аға”, “У” әрпіне “ту”, “Ш” әрпіне “шапағат”, “О” әрпіне “Отан”, “Д” әрпіне “дана”, “Б” әрпіне “баба”, “бала”, “Ы” әрпіне “ырыс”, “ынтымақ”, “Ұ” әрпіне “құран”, “нұр”, “Е” әрпіне “еңбек”, “шешен”, “шебер”, “жер”, “І” әрпіне “іні”, “білім”, “ілім”, “Ә” әрпіне “әке”, “әже”, “И” әрпінебайланысты “иман” атты өнегелі сөздер берілген.

Сабақта бұл сөздердің мағынасы ашылып, түсіндіріледі. Өнегелі сөздерге сөйлем, әңгіме құратқызып, осы сөздерге байланысты өлең оқытып, мазмұнын ашуға болады.[8]

Оқыту процесінде сөз бен іс, теория мен практика өзара байланысты болады. Әр түрлі көрнекілікті қолданудың нәтижесінде сабақ әрі түсінікті, әрі қызықты болып өтеді. Көрнекілік оқушыларға заттың өзін немесе олардың бейнесін тікелей көріп байқауға мүмкіндік береді. Сауат ашу кезінде жеке суреттер, кеспе әріптер, мазмұнды суреттер жеке дидактикалық ойындарды пайдалануға болады. Көрнекілік түсінікті, қарапайым, әсерлі болуы керек.

Әліппеден кейінгі кезең

Бұл кезеңнің негізгі мақсаты – сауат ашу кезеңінде берілген білім негіздерін одан әрі жетілдіріп, оқушыларды екінші жарты жылдықта “Ана тілі” пәнін оқытуға даярлау. Ана тілі пәні құрамына оқу, тіл дамыту, жазу және грамматика мен емле салалары енеді. Грамматика ана тілінің ең күрделі саласы және ол балалардың ақыл-ойын дамытуда өте маңызды қызмет атқарады. Өйткені, оқушыларға тілдің құрылымдық жүйесін меңгерту, оның заңдылықтарын білгізу осы грамматика арқылы жүзеге асады. Бұл кезеңдегі оқу материалдарының басты ерекшелігі – мұнда өзара байланысты мәтіндер беріледі. Байланысты мәтіндермен жүргізілетін жұмыс оқу қарқынын жетілдіруді, мәтін мазмұнын бірден қабылдап түсінуді, әрбір сөйлемді өзіне тән дауыс ырғағымен оқуды талап етеді. Әліппеден кейінгі кезеңде оқытудың мынандай міндеттері қарастырылады.

1.Буындап оқуды жетілдіре отырып, барлық оқушыны сөздерді тұтас оқуға төселдіру. Сауат ашу кезеңінде оқу мен жазу жұмыстары өзара тығыз байланысты. Бір сабақтың өзінде оқу қызметі мен жазу жұмысы бірін-бірі алмастырып және бірін меңгеруге екіншісінің көмегі тиіп отырады.

2. Оқушылардың біліміндегі кемшіліктерді жою арқылы сынып білімін теңестіру; әрбір оқушының өздігінен оқып, жазуын қамтамасыз ету.

3. Оқу техникасын жетілдіру арқылы дұрыс оқу, саналы түрде түсініп оқу, мәнерлеп оқу, жылдам оқу машықтарын қалыптастыру. Оқушыларды сөйлемді және мәтінді оқуға үйрету жұмыстарының бәрі мағынасын түсініп оқу мақсатына бағытталады, осы жолда мәтінді мәнерлеп оқу тәсілінің маңызы зор. Бұл шара тыныс белгілеріне қарай кідіріс жасау, екпін мен интонацияны дұрыс қолдана білу дағдыларын меңгерту мақсатында жүргізіледі. Нүкте, сұрақ, леп белгілері не кідіріс жасау арқылы оқушы сөйлемдердің жігін айыра алатын болады. Нүкте қойылған сөйлемнің аяғында дауыс күшінің бәсеңдейтіні, сұрақ белгісі бар сөйлемде сұрау мәні бар сөздің көтеріңкі екпінмен айтылатыны, ал леп белгісі қойылған сөйлем ерекше сазды әуенмен оқытылатыны мұғалімнің өзі оқып, үлгі өнеге көрсету жолымен меңгертіледі.

4. Біршама көлемді, бірақ қызғылықты да түсінікті мәтіндерді: әңгіме, өлең, ертегілерді сыныпта және сыныптан тыс уақытта үнемі үзбей оқуға жаттықтыру, (қосымша оқуға “Әліппе серігіндегі” материалдар ұсынылады).

5. Оқылған мәтін мазмұнын түсініп, мұғалімнің қойылған сұрақтары мен мағыналық бөліктерге бөлген жоспар бойынша әңгіменің логикалық жүйесін сақтай отырып, өз сөзімен айтып беруге төселдіру.

6. Теріп оқу, рөлге еніп оқу, мәтінге, оның бөліктеріне ат қою, өлең жаттау жұмыстарына арнайы көңіл бөліп отыру.

7. Оқушылардың сауатты, көркем жазуын қалыптастыру; сөздегі әріптердің өзара жалғастық белгілерін меңгерте отырып, біркелкі үзбей жазуға дағдыландыру, шағын сөйлемді көшіру, есте сақтау арқылы жазуға төселдіру.

8. Мазмұнды суреттеу, оқылған мәтіндер және оқушылардың көрген-білгені, серуен, саяхат материалдары, т.б. бойынша шағын көлемді әңгіме жазуға жаттықтыру.

9. Жазылуы мен айтылуы әр түрлі сөздердің емлелік және пунктуациялық нормаларды сақтауға қалыптастыру.

Әліппеден кейінгі кезеңде көптеген ақын-жазушылардың шығармалары енгізілген. Сонымен бірге халық ауыз әдебиеті үлгілері бар. Әліппеден кейінгі кезеңде мәтіндерді оқытудың мынадай әдіс-тәсілдері қолданылады:

1. 
   Мұғалімнің кіріспе әңгімесі.
   
2. 
   Мәтінді мұғалімнің оқуы.
   
3. 
   Сөздік жұмысын жүргізу.
   
4. 
   Мәтінді оқушылардың бөліп-бөліп оқуы (1-2).
   
5. 
   Мәтінді оқығаннан кейін қысқаша әңгіме өткізу.
   
6. 
   Мәтінді бөліктерге бөлу.
   
7. 
   Мәтінді толық оқу.
   
8. 
   Сұрақтарға жауап беру.
   
9. 
   Жауаптарды мәтіннен табу.
   
10. 
    Қорытынды әңгіме (тақырыптардың тәрбиелік мәнін ашу, дамытушылық жұмыстар).
    
11. 
    Мәтінді мәнерлеп оқу.
    
12. 
    Мәтінді рөлге бөліп оқыту.
    
13. 
    Шығармашылық жұмыстар (мақал, ойын, сахналық қойылым, сурет салу, мәнерлеп жатқа айту).
    

1. Алфавиттегі барлық әріптер бойынша кез келген буыннан құралған сөздерді буындап, не тұтас сөзбен оқи алатын болады;

2. Кіші және бас әріптерді дұрыс, біркелкі және өзара байланыстырып, оқыған сөздерін өздігінен жаза алатын болады;

3. Жеке сөздерді, шағын сөйлемді тақтадан не мәтіннен көшіріп, не есту арқылы жазып беретін болады;

4. Өз жазуларын сөздегі дыбыстардың құрамы мен орын ретін айқындау арқылы өз бетінше тексеруді үйренеді;

5. Мұғалім берген сұрақтар негізінде оқыған шағын мәтіндердің мазмұнын айтып беретін болады;

6. Қысқа өлең мәтінін мәнерлеп, жатқа айтып беруге төселеді;

7. Мұғалімнің көмегімен өзара байланысқан, екі-үш шағын сөйлемдерден мазмұндама, шығарма жазуға үйренеді;

8. Кейбір грамматикалық-орфографиялық мағлұматтарды білетін болады;

а) кісі аттары мен үй жануарларына қойылған аттарды және жер-су аттарын үлкен әріппен жазуды үйренеді;

ә) сөйлемнің бірінші сөзін бас әріппен бастап, ондағы әрбір сөзді бөлек жазуды және сөйлем соңына нүкте қоюды білетін болады.

Қазақ бастауыш мектептерінде оқыту ісінің негізін қалаған Ы.Алтынсарин, А.Байтұрсынов ағартушы ғалымдар әдістемелік еңбектерінде оқушылардың сауат ашу кезінде сөздік қоры мен сөйлеу дағдысын қалыптастыруға баса назар аударды.

Сауат ашу кезінде оқушылардың ойлау және сөйлеу қабілеттерін дамыту мәселелері Т.Шонанұлының, Ж.Аймауытовтың, М.Жұмабаевтың еңбектерінде де қозғалды. Кейінірек қазақ тілін оқыту әдістемесін зерттеген Қ.Жұбанов, Г.Бегалдин, С.Жиенбаев, Ш.Сарыбаев, И.Ұйқыбаев секілді ғалымдар осы мәселеге ерекше мән берді.

Тіл дамыту жұмысы сауат ашу кезінде де жүргізіледі.

Сауат ашу кезінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының бастауыш мектептің басқа сыныптарындағы тіл дамыту жұмыстарынан өзгешелігі – оқыту ісіндегі талдау және жинақтау процесінің бірлігінде.

Тіл дамыту үш түрлі салада жүргізіледі: сөздік жұмысы; сөйлем құрастыру; байланыстырып сөйлеуге үйрету. Сөздік жұмысын жүргізуде екі түрлі мақсат алға қойлады: бірі оқылған сөздің мағынасын түсіндіру, сол арқылы оқушыларды саналы оқуға баулу, олардың ойлау қабілетін жетілдіру, екңншісі – жаңа сөздер үйрету барысында, яғни жаңа сөздер үйрету арқылы оқушылардың сөздік қорын дамыту, сөйлем құрастыруға үйрету. Сөйлем құрастырудың мынадай түрлерін пайдалануға болады.

1. Үлгі бойынша сөйлемдер құрастыру. Баяндауыштары зат есімнен, етістіктен, сын есімнен, жіктік жалғаулы сөздерден жасалған екі-үш сөзді сөйлемдер: “Айдос - оқушы”, ”Күн ашық”.

2. Сұраққа толық жауап алу арқылы сөйлемдер құрастыру.

- Бұл не? - Қарға қайда қонды?

- Бұл дәптер. - Қарға сымға қонды.

- Сенің атың кім? - Айдос не істейді?

- Менің атым – Айдос. - Айдос кітап оқиды.

Байланыстырып сөйлеуге үйрету жұмыстары сауат ашу кезінде әрбір сабақ сайын жүзеге асырылып отырылуға тиіс.

Байланыстырып сөйлеу дегеніміз – оқиға мазмұнын жүйелі түрде баяндап шығу, яғни әңгімеге қатысты сөйлемдер арасындағы ой байланысын сақтап, оларды рет-ретімен айтып беру. Байланыстырып сөйлеуді дамыту оқулықтағы суреттер бойынша, сондай-ақ экскурсиядан, күнделікті өмірден көрген білгендері бойынша және ойын, т.б. туралы әңгімелер құрастыру арқылы жүзеге асырылады.

Тіл дамытуға байланысты логикалық жаттығулар жүргізудің мәне зор. Логикалық жаттығулар айналадағы заттар мен құбылыстарды таныту арқылы оқушылардың жалпы ой-өрісін кеңейтіп, тілін дамытады. Мұндай жаттығулар әр топтағы заттар мен жануарлардың атын, сипаты мен қимыл-әрекетін білдіретін сөздерді талдап, жинақтап түсіндіріп, оқушылардың сөздік қорын байытуға мүмкіндік береді.

Мысалы: “құстар: үйрек, қаз, қарға; аңдар: түлкі, қоян, аю”, т.б. сияқты сөйлемдер құрастыру нәтижесінде заттардың тобы, тегі туралы жалпы ұғымдар қалыптастырылып, алуан түрлі жеке сөздер үйретіледі. Одан әрі әр топтың өзіне тән жеке ерекшеліктеріне тоқталу керек. Мысалы: құстың екі қанаты, екі аяғы бар. Ол үшады. Осылайша логикалық жаттығу тақырыптарын әрі қарай жалғастыра беруге болады.

Мысалы: жиһаздарды, ыдыс-аяқ, киім-кешек, өзендер, теңіздер, газет-журналдар, т.б.

Логикалық жаттығулардың басқа бір түрі – хабарламақ ойдың логикалық жүйесін сақтап, әңгімені жоспар бойынша айтуға және жазуға үйрету. Мысалы: “Қоңырау соғылды. Балалар сыныпқа кірді. Мұғалім келді. Сабақ басталды” деген әңгімедегі сөйлемдердің орнын ауыстырып; “Сабақ басталды. Мұғалім келді. Балалар сыныпқа кірді. Қоңырау соғылды” деп құрауға болады.

Сауат ашу сабақтарында сөйлеу мәдениетіне баса назар аударылды. Сабақтағы сөйлеу мәдениетінің талаптары мүлтіксіз орындалып отыруға тиіс. Мұғалімнің сөзі мазмұнды, дәлелді, мәнерлі, бейнелі болуы керек. Өйткені, оқушы сөйлеуді мұғалімнен үйренеді. Оқушыға сөйлеу ортасының да әсері мол. Сондықтан қабырғаға ілінген, тақтаған жазылған жазулар мен көрнекі құралдар – мазмұнды, сауатты әрі көркем болу керек.

Оқушылардың тілін дамыту мақсатында өткізілген сабақтарда олардың үйренген, меңгерген сөздерін үнемі қайталап, еске түсіріп, сол сөздерді кірістіріп, ауызша да жазбаша да сөйлем құратып жаттықтыру тиімді. Сонымен бірге бұл кезеңде тіл дамыту жұмысы оқушылардың ауызекі байланыстырып сөйлеуін жаңа сапаға көтеру арқылы жалғастырылып, олардың жазба тілінің негіздерін қалау міндеті жүзеге асырыла бастайды. Сөз тіркесі және сөйлем туралы ұғымдар да осы кезеңде меңгертіледі.

Дауыс ырғағын, сөйлеу қарқынын тәрбиелеуге байланысты жұмыстарда ұмыт қалмайды.

Әліппеден кейінгі кезеңдегі тіл дамыту жұмыстарында оқушылардың байланыстырып сөйлеуі қайтадан бірінші кезекке шығарылады. Бұл кезеңдегі тіл дамыту – оқушылардың байланыстырып сөйлеуге бағытталған жұмыстар сипаты әліппеге дейінгі кезеңмен салыстырғанда мүлдем өзгеше. Оқушылардың сөз тіркесі мен сөйлемді саналы түрде түсініп, ойларын жүйелі баяндау тәсілдерін меңгерту көзделеді.

Ең бастысы – олардың жазба тілінің негіздері қаланып, өз ойларын баяу болса да баяндап жазу машықтарына жаттығады.
Сауат ашу кезеңінде жүргізілетін тіл дамыту жұмыстарының жүйесі

1. Әліппеге дейінгі кезең

1. Балалардың байланыстырып сөйлеу дағдысын байқау.

2. Сөйлем, сөз, дыбыс туралы түсініктер беру.

3. Сөздік қорларын анықтау.

2. Әліппе кезеңі

1. Жаңа сөздердің мағыналарын түсіндіру, сөздік қорларына енгізу.

2. Оқушылардың жазба тілінің негізін қалыптастыру.

3. Ауызекі байланыстырып сөйлеу дағдыларын жетілдіру.

4. Оқушылардың сөйлеу дағдыларындағы кемшіліктерді (сөйлеу мәнеріндегі, сөз қолданыстарындағы, т.б.) бірте-бірте жою бағытындағы жұмыстар жүргізу.

3. Әліппеден кейінгі кезең

1. Оқушылардың ауызекі және байланыстырып сөйлеу дағдыларын жетілдіру.

2. Шағын сөйлемдерден құралған мазмұндама, шығарма жаза білуге дағдыландыру.

3. Сөздерді орынды қолдана білу дағдыларын қалыптастыру.

4. Сөйлеу мәдениетін жетілдіру жұмыстарын ұйымдастыру.

Оқушылардың сөздік қорын, сөйлеу дағдысын анықтау үшін берілетін тапсырма түрлері

1. Ойыншықтар арқылы ауызша әңгімелесу.

2. Сурет бойынша әңгімелесу.

Оқушылардың сөздік қорын тексеру үшін берілетін тапсырма түрлері.

1. Заттардың дара және жалпы белгілерін анықтау.

2. Мағынасы қарама-қарсы (антоним) сөздерді қолдану деңгейі.

3. Мағыналары ұқсас (синоним) сөздердің қолдану деңгейі.

4. Дыбысталуы бірдей, беретін мағыналары әр басқа (омоним) сөздердің қолдану деңгейі.

Әліппе кезеңі аяқталған соң жүргізілетін тәжірибелік тексеру оқушылардың тек сөздік қорлары мен сөйлеу дағдыларының деңгейі өсіп қоймай, олардың оқу қарқынының, жазу тілінің , жалпы дүние танымының бақылау сыныбындағы құрдастарымен салыстырғанда елеулі түрде ілгерілгенін байқатады. [9-14]

Оқушылардың байланыстырып сөйлеу дағдысына берілетін тапсырма түрлері:

1. Оқылған шығарма мазмұнын әңгімелеу.

2. Тірек суреттер арқылы әңгімені мазмұндау.

3. Бір тақырып төңірегіндегі тірек сөздері арқылы шығарма жазу.

4. “Ұйқасын тауып” ойнау.

5. Сөйлемдерді мәтін шығатындай етіп, ретімен жазу.

6. Орны ауысқан сөздерден сөйлем құрау.