Ресми ісқағаздарды сауатты жүргізу Мемлекеттік қызметшілерге әдістемелік көмек мазмұНЫ

3. Қазақ сөздігі. Жалпы редакциясын басқарғандар: Н.Уәли, Ш.Құрманбайұлы, М.Малбақов. –Алматы: «Дәуір» баспасы, 2013. –1488 бет.

7. Дүйсембекова Л. Қазақ тілі: ісқағаздарын жүргізу. – Алматы, 2010. – 400 б.

8. Смағұлова Г.Н., Күркебаев К.Қ. Ісқағаздарын жүргізу. Оқу құралы. – Алматы: «Қазақ университеті», 2013. – 136 бет.

9. Тілешов Е.Е., Тұрлыбекова Ж.А., Каюпова Ұ.К. Іскери қазақ тілі. Деловой казахский язык. – Астана, 2014. – 208 б.

Қажеттілік болған жағдайда (мысалы, құжатты бір бетке сыйғызып орналастыру қажеттілігі) беттің астыңғы шетін 1 (бір) см-ге немесе 1,5 (бір жарым) см-ге азайтуға рұқсат етіледі. Бірақ бұл өлшемді осы көрсетілген қажеттілік туындамаған жағдайда мүмкіндігінше кемінде 2 см шегінде қалдыру ұсынылады.

Бұрыштама мен құжат атауының, құжат атауы мен негізгі мәтіннің арасында 14 кегль қаріпінің өлшемінде 2 (екі) бос жол қалдырылуы тиіс.

Жаңа жол 1,25 см кейін басталады.

Көпшілік құжаттар үшін мәтіндердің жолдарының арасы 1 (бір) аралық жолмен (интервалмен) ресімделуі тиісті.

Бұйрық, өкім, қаулы нысанындағы құжаттарда мекеме, ұйым, кәсіпорын атаулары қамтылған арнайы бланкіден кейін «БҰЙРЫҚ», «ӨКІМ», «ҚАУЛЫ» деген дайын жазулар бланкіге орналасқан болуы керек. Қызметтік хаттарға арналған бланкілерде «БҰЙРЫҚ», «ӨКІМ», «ҚАУЛЫ» деген дайын жазулар болмауы тиіс. Қызметтік хаттарға арналған бланкілерде көрсетілген жазулар болмайды.

Сондай-ақ бланкінің сол жақ шетіне бұйрықтың тіркелген күні мен нөмірі, дәл сол жолдың оң жақ шетіне қаланың атауы көрсетіледі. Бұл – қызметтік хаттардың бланкілеріне де қойылатын талап.

Бланкілердің соңғы жазбаларынан (тіркелген күні мен нөмірін, қаланың атауын көрсетуге арналған сызықтар) кейін 2 (екі) жол қалдырылуы тиіс.

Бланкілердің соңғы жазбаларынан кейін бұйрықтар мен өкімдердің сол жақ бұрышына 14 кегльдегі Times New Roman қалың қаріптермен құжаттың негізгі мазмұны туралы ақпарат беретін мәлімет орналастырылады.

Бланкілердің соңғы жазбаларынан кейін қызметтік хаттардың, хабарламалардың сол жақ бұрышына 14, 12 немесе 10 кегльдегі Times New Roman қиғаш қаріптермен құжаттың негізгі мазмұны туралы ақпарат беретін мәлімет орналастырылады (қажеттілігіне қарай).

Негізгі мәтіннен соң мекеменің (ұйымның, кәсіпорынның) басшысының лауазымы мекеме (ұйым) атауымен бірге көрсетіліп, соңғы жолының оң жақ шетіне аты-жөні жазылады. Ортасына қол қою үшін бос орын қалдырылады.

Негізгі мәтін 14 кегльдегі Times New Roman қаріпімен жазылады.

Қажет болған жағдайда «орындаушының» аты-жөні, байланыс деректері туралы мәліметтер қол қоюға арналған мекеме (ұйым, кәсіпорын) басшысының лауазымы мен аты-жөні жазылған парақтың ең астыңғы жағына, сол жақ шетке 12 кегль немесе 10 кегль қаріп өлшемімен жазылуы тиісті.

Лауазым атаулары, мекеме (ұйым, кәсіпорын) атаулары, мәтін ішіндегі сөйлемдер, сөздер, сөз тіркестері, тыныс белгілері қазақ тіліндегі қабылданған қағидалардың талаптарын сақтай отырып жазылуы тиіс.

Құжаттарда бірінші беттің нөмірі көрсетілмейді, екінші бет «2» нөмірінен нөмірленеді. Бет нөмірлері парақтың астына немесе үстіне ортаға (бет нөмірінің өлшемі – 14 кегльдегі Times New Roman қаріпімен) қойылуы тиіс.

Құжатқа қосымша тіркелген жағдайда әр қосымша жаңа беттен басталуы керек.

Әр қосымшасының басында, оң жақ бұрыштамаға құжат атауы көрсетіліп, қосымшаның нөмірі жазылады. Мысалы, «2017 жылғы «24» сәурдегі № ______бұйрыққа № 1 қосымша». Ал қызметтік хатқа тіркелген қосымшалар бар болған жағдайда – әр қосымшасының басында, оң жақ бұрыштамаға «Қосымша» деген сөз жазылады.

Қосымшалар саны бірнешеу болған жағдайда әр Қосымша жаңа беттен басталып, әрқайсысының бірінші парағының басында, оң жақ бұрыштамаға «1 қосымша», «2 қосымша» т.с.с. деген сөздер жазылады.

1) хабарлы сөйлемдерден кейін. Мұндай сөйлемдер құрамына қарай жай, құрмалас сөйлем, сондай-ақ толымды, толымсыз, жақты, жақсыз сөйлемдер болып келеді (;

• 
  2) басқы әріптерінен қысқарған кісі, газет-журнал аттарынан кейін.(Әуезов - қазақ халқының данышпан жазушысы. Ғ. М.). Қазақ тілі - мемлекеттік тіл ("С. Қ.");
  
• 
  3) драмалық шығармаларда әрбір кейіпкердің есімінен кейін.(Жомарт. Жақаң кем өлшеп, қанағат қылады (Ғ. Мұст.)
  
• 
  4) сандар арқылы таңбаланатын реттік нөмірлерден соң. Екпінсіз айтылған бұйрық, тілек мәнді сөйлемдерден соң нүкте қойылады.
  

• 
  Өлең немесе прозалық текстен кейбір сөз, я кейбір тармақ түсіп қапса: - Ім-м... сыртта тағы біреу бар ма? - Бар, ол Жағалбай ғой... Ақсақалдармен мақұл десіп тізімге кірген жігіттердің бірі... (X. Е.). Бірақ секіріп шығам деп... мертігеді, жатады (Абай).
  
• 
  Алынған цитаттан сөз немесе сөйлем қалдырылған жағдайда: "Әуелі еңбек, ал онан соң және сонымен бірге... сөз ең басты екі стимул болды, - деп жазды Ф. Энгельс, - осы екі стимулдың әсерінен маймылдың миы... адам миына айналды" (К. Маркс, Ф. Энгельс, Таңд. шығ., А., 1956).
  
• 
  Айтылмақшы ой желісі әр түрлі себептермен (булығып сөйлей алмау, ой бөлініп кету, сөйлеушінің сөзін аяқтатпай бөліп жіберу т. б.): Жоқ, ешкім де ұрған жоқ, кейін айтам... Aнa, төсек салып берші, жатқызшы (М. Ә.).
  
• 
  Бір сөз бірнеше рет қайталанған жағдайда болмаса сөйлеуші сөйлеп келе жатып, сезінің арасында айтарлықтай кідіріс жасаса, оның ар жағында бірдеңенің айтылмай қалғандығы аңғарылып жатса, бірнеше рет қайталанған сөздер арасына немесе кідірістен соң қойылады: - He болды? - Мені қара басты!... Құлаттым... - Нені құлаттың? - Баланы... (Б. М.).
  
• 
  Көп нүкте қойылмайтын сөйлем сұраулы не лепті болып келсе, әуелі сұрау, леп белгісі одан соң қатарынан екі нүкте қойылады: Сонау Шоғанға машинаның басы барғанда не бітіреді?... – Ах, найсап, найсап!... Құтырған ит неден тайынады! (Ғ. М.).
  
• 
  Кісі сөйлеп келе жатып айтайын деген сөзі есіне түспей, ұмытып қалса, соны кенетген еске түсіргенде: – Балам, өткен жұмада біздің үйге... деген дәрігер келіп еді ғой, әкесінің аты... емес пе? (X. Е.).
  

Қойылу жағдайлары:

Сұрақ белгісі жауап алу мақсатында қойылады. Негізінен мынадай жолдармен жасалған сұраулы сөйлемдерден кейін қойылады:

• 
  Ма, ме, ба, бе, па, пе, ша сұраулық шылауларының қатысуы арқылы жасалған сұраулы сөйлемдерден соң сұрау белгісі қойылады.
  
• 
  Сұрау есімдіктері арқылы жасалған сұраулы сөйлемдерден соң қойылады.
  
• 
  Болар, шығар көмекші етістіктерінің қатысуы арқылы жасалған сөйлемдерден соң қойылады.
  
• 
  Ғой шылауы мен ә одағайының тіркесуі арқылы жасалған сұраулы сөйлемдерден соң қойылады.
  
• 
  Сұрау интонациясымен айтылған сұраулы сөйлемдерден соң қойылады.
  
• 
  Құрмалас сөйлем құрамында бірнеше сұраулы жай сөйлем болса, сұрау белгісі сөйлемнің ең соңынан қойылады.
  
• 
  
  

Леп белгісі негізінен мынадай орындарда қойылады:

• 
  Бұйрық, ұран, үндеу мәнді сөйлемдерден соң әр уақытта леп белгісі қойылады.
  
• 
  Сүйсінгендікті, таңғалғандықты, ренішті, ызаны білдіретін лепті сөйлемдерден соң леп белгісі қойылады.
  
• 
  Ерекше дауыспен айтылған одағай сөздерден немесе одағайлы сөйлемдерден соң леп белгісі қойылады.
  

Қос нүкте мынадай жағдайларда қойылады:

• 
  Бірыңғай мүшелердің алдынан жалпылауыш сөздер немесе жалпылауыш мәнді сөздер келетін болса, жалпылауыш сөздерден соң қос нүкте қойылады.
  
• 
  Жалғаулықсыз салаласқан жай сөйлемдердің алдыңғысының мағынасы соңғы жай сөйлемдер арқылы айқындалып тұратын болса, мұндай жай сөйлемдердің арасына қос нүкте қойылады.
  
• 
  Рет-ретімен санамалап баяндауды керек ететін жалпылауыш мәнді сөздерден соң қос нүкте қойылады.
  
• 
  Төл сөздің алдынан автор сөзі келгенде, одан соң қос нүкте қойылады.
  
• 
  Түйген ойды, қағидаларды, ережелерді дәлелдеу мақсатымен алынған сөйлемдердің алдында мысалы деген сөз қолданылатын болса, одан соң қос нүкте қойылады.
  

Мысалы: Шинель әрі тар, әрі ықшам: астына салса, үстіне жетпейді; үстіне жапса, астына салуға жетпейді; басына жастануға қалмайды; жатса, жанбасына салуға жетпейді; жата қалса, жанбасына жер батады. ("Ә және И")

Нүктелі үтірді қоюда сөйлемнің мағынасы негізге алынады дегенде, баяндауыштары біркелкі тұлғалы жай сөйлемдердің мағыналары әрі өзара жақын, әрі тәуелсіз болатындығы және оларды жеке-жеке сөйлем еткенде мағынаға нұқсан келмейтіндігі ескеріледі. Мәселен, жоғарыда келтірілген сөйлем құрамынан нүктелі үтірмен бөлінген сөйлемдерді дербес қалпында жеке-жеке қолдануға болады, және одан мағынаға нұқсан келмейді.

Нүктелі үтір мынадай жағдайларда қойылады:

• 
  Баяндауыштары тұлғалас, мағыналары теңдес, санамаланған сөйлемдер жалпылауыш мәнді сөйлемдердің мағынасын ашып тұрса, санамаланған сөйлемдердің әрқайсысы нүктелі үтірмен ажыратылады.(Жұрттың бәрі соған қарай дүрлікті: біреуі қолын бұлғады; біреуі оның атын атап айқайлады; енді біреулері ерсілі-қарсылы жүгірді. Б. М.).
  
• 
  Баяндауыштары тұлғалас сөйлемдер бірін-бірі толықтырып тұратын болса, ондай салалас құрмалас сөйлемдердің арасына нүктелі үтір қойылады.(Кісіге біліміне қарай болыстық қылады; татымсызға қылған болыстық өзі адамды бұзады (Абай)
  
• 
  Мазмұны әуендес болып келетін бірыңғай сөйлемдерден соң нүктелі үтір қойылады.(Бақпен асқан патшадан мимен асқан қара артық; сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала артық (Абай).
  
• 
  Нүктелі үтір тек жай сөйлемдер арасына ғана емес, сонымен қатар мағыналары жуық, ұласа айтылған құрмалас сөйлемдердің арасына нүктелі үтір қойылады.
  
• 
  Жалпылауыш мәнді сөйлемнің мәнін ашып тұратын шартты бағыныңқылы сабақтас құрмаластар нүктелі үтірмен ажыратылады.(Жаман дос көлеңке: басыңды күн шалса, қашып құтыла алмайсың; басыңды бұлт алса, іздеп таба алмайсың (Абай)
  
• 
  Бастауыштары тұлғалас, мағыналық жағынан жақын, өзара теңдес болып келетін салалас құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдер іштей нүктелі үтірмен ажыратылады.(Байжан студенттік шақтарының бәрін құмартқан Днепрдің жағасында өткізді; көздің жасындай мөлдір суында талай қаздай қалқып жүзді; жасыл шалғынына талай аунады; тоғайын талай кезді (С. М.).
  

Тырнақша мынадай орындарда қойылады:

• 
  Сөйлеуші я жазушы өз сөзінің ішінде басқа біреудің сөзін өзгертпей, сол қалпында қолданса, ондай сөздер мен сөйлемдер тырнақшаға алынады. Бұл – тырнақшаға алынған сөздер мен сөйлемдердің аутордың өзінікі емес, бөгде біреудікі екендігін, төл сөз екендігін білдіреді.
  
• 
  Мақалдар мен мәтелдер, афоризмдер тырнақшаға алынады. Мұндайда оның алды-артынан төл сөзге тиісті тыныс белгілері қойылмайды.
  
• 
  Ойға тірек етіліп отырған сөздер мен сөйлемдер, жеке дыбыстар жазуда тырнақшаға алынады. Мысалы:"А" дыбысы – дауысты дыбыс, буын құрайды.

  
• 
  Әжуа, сықақ, кекесін, мысқыл мағынасында қолданылған сөздер мен сөйлемдер тырнақшаға алынады.
  
• 
  Дәйексөз тырнақшаға алынады.
  
• 
  Газет, журнал, кітап, шығарма, қаулы-қарар аттары өзге біреудің сөзінің ішінде қолданылғанда, бұлар тырнақшаға алынады.
  
• 
  Кәсіпорын, фирма, зауыт, фабрика, ұйым аттары мен машиналар мен құрал-жабдық маркалары түсініктемесіз айтылғанда, тырнақшаға алынады.
  
  1. 
     Ескерту: Жоғарыда айтылғандар түсініктемемен берілсе, олар тырнақшаға алынбайды. Мысалы, келесіні салыстырып көріңіз: «Құрманғазы» оркестрі мен Құрманғазы атындағы халық аспаптары оркестрі.

     
  2. 
     Кітаптың аттары библиографиялық тізімдерде, сілтемелерде аутродың аты-жөнінен кейін жасылса, тырнақшаға алынбайды.
     
• 
  Дәйексөз ретінде келтірілмей, біреудің сөзі мағына жағынан сөйлемге жанастырыла алынады. Олар да тырнақшаға алынады, бірақ алды-артынан төл сөзге тән тыныс белгісі қойылмайды әрі кіші әріптен басталып жазылады.
  
• 
  Біреудің айтқанынан алынған жеке-жеке сөздер тырнақшаға алынады.