Ресми ісқағаздарды сауатты жүргізу Мемлекеттік қызметшілерге әдістемелік көмек мазмұНЫ



бет2/6
Дата28.01.2018
өлшемі1 Mb.
#35266
1   2   3   4   5   6

В частности, в соответствии пунктом 1 статьи 128-1 Гражданского Кодекса Республики Казахстан производные финансовые являются финансовыми инструментами.

Атап айтқанда, Қазақстан Республикасының Азаматтық кодексі 128-1-бабының 1-тармағына сәйкес туынды қаржы құралдары қаржы құралдары болып табылады.

В тоже время, деятельность клиринговых центров, осуществляющих деятельность в соответствии с Законом Республики Казахстан «О товарных биржах» не лицензируется, отсутствует система надзора, к клиринговым центрам не устанавливаются требования по наличию системы управления рисками.

Сонымен бірге, «Тауар биржалары туралы» Қазақстан Республикасы Заңына сәйкес қызметін жүзеге асыратын клирингтік орталықтардың қызметі лицензияланбайды, оларды қадағалау жүйесі жоқ, клирингтік орталықтарға тәуекелдерді басқару жүйесі болуы жөніндегі талап белгіленбейді.

В этой связи, в целях соблюдения последовательности государственной политики в области регулирования сделок с финансовыми инструментами просим Вас поддержать позицию Национального Банка в части включения в проект Закона поправок, направленных на разграничение клиринга по сделкам с финансовыми инструментами и товарами.

Учитывая изложенное, полагаем, что функции по регулированию, контролю и надзору финансового рынка и финансовых организаций и функции по защите конкуренции и ограничению монополистической деятельности финансовых организаций должны быть консолидированы в одном государственном органе.

Баяндалғанды ескере отырып, қаржы нарығын және қаржы ұйымдарын реттеу, бақылау және қадағалау жөніндегі функциялар және бәсекелестікті қорғау мен қаржы ұйымдарының монополиялық қызметін шектеу бойынша функциялар бір мемлекеттік органда шоғырландырылуы тиіс деп пайымдаймыз.
Кроме того, при решении вопроса установления корреспондентских отношений с иностранными банками или проведения платежей и переводов денег в пользу резидентов Ирана, БВУ также руководствуются требованиями договоров корреспондентского счета, заключенных с американскими и европейскими банками. В случае нарушений этих условий, у БВУ возникает риск расторжения корреспондентских отношений со стороны американских и европейских банков, вследствие которого проведение клиентских и межбанковских платежей в долларах США и евро станет невозможным.

Оның үстіне, шетелдік банктермен корреспонденттік қатынастарды орнату немесе Иранның резиденттері пайдасына төлемдер мен ақша аударымдарын жүргізу мәселесін шешкен кезде де ЕДБ американдық және еуропалық банктермен жасалған корреспонденттік шот шартының талаптарын басшылыққа алады. Осы талаптар бұзылған жағдайда ЕДБ-де американдық және еуропалық банктердің тарапынан корреспонденттік қатынастардың бұзылуы тәуекелі пайда болады, оның салдарынан АҚШ долларымен және еуромен клиенттік және банкаралық төлемдерді жүргізуге мүмкіндік болмайды.

Также сообщаем, что в настоящее время Иран находится в так называемом «черном списке» Группы разработки финансовых мер борьбы с отмыванием денег (ФАТФ), как государство, в отношении которого необходимо применять контрмеры для защиты от рисков отмывания денег и финансирования терроризма.

Сондай-ақ, қазіргі кезде Иранның ақша жылыстату және терроризмді қаржыландыру тәуекелінен қорғау үшін қарсы шараларды қолдануды қажет ететін мемлекет ретінде Ақшаны жылыстатумен күресудің қаржылық шараларын әзірлеу тобының (ФАТФ) «қара тізім» деп аталатын тізімде тұрғанын хабарлаймыз.

В целом отмечаем, что в проекте Концепции отражены все проблемные вопросы развития финансового сектора, а меры по их решению будут отражены в плане мероприятий по реализации Концепции развития финансового сектора до 2030 года.

Тұтастай алғанда, Тұжырымдаманың жобасында қаржы секторын дамытудың барлық проблемалық мәселелері көрсетілген, ал оларды шешу жөніндегі шаралар Қаржы секторын дамытудың 2030 жылға дейінгі тұжырымдамасын іске асыру жөніндегі іс-шаралар жоспарында көрсетіледі.

Кроме того, сообщаем, что заполненный бюллетень должен быть представлен на бумажном носителе в предельную дату представления бюллетеня.

Сонымен бірге толтырылған бюллетеньнің қағаз тасымалдауышта бюллетеньді ұсынудың шекті күнінде ұсынылуға тиіс екендігін хабарлаймыз.

В связи с изложенным, просим Вас поручить задействованным государственным органам Республики Казахстан провести необходимую работу по исключению регуляторного режима в отношении МФЦА из всех международных договоров, заключаемых в рамках ЕАЭС.

Баяндалғандарға байланысты, Сізден Қазақстан Республикасының мүдделі мемлекеттік органдарына ЕАЭО шеңберінде жасалған барлық халықаралық шарттардан АХҚО-ға қатысты реттеуші режімді алып тастау бойынша тиісті жұмыс жүргізуді тапсыруыңызды сұраймыз.


Сұрақ: Мемлекеттік қызметші ресми ісқағаздарды дайындау кезінде қандай негізгі құралдарды басшылыққа алуға тиіс?
Жауап: Мемлекеттік қызметші ресми ісқағаздарды дайындау кезінде негізінен мына құралдарды пайдалағаны дұрыс.

НЕГІЗГІ СӨЗДІКТЕР мен ОҚУ ҚҰРАЛДАРЫ

1. Орфографиялық сөздік. Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы республикалық терминология комиссиясы мақұлдаған. Алтыншы басылым. Құрастырғандар: Н.Уәли, А.Фазылжанова, Ж.Исаева, Н.Әміржанова, А.Әмірбекова. –Алматы: «Дәуір» баспасы, 2013. –720 бет.

2. Қазақша-орысша, орысша-қазақша терминологиялық сөздік. Іс жүргізу және мұрағат ісі. (Жалпы редакциясын басқарған М.Қасымбеков). – Алматы: «ҚАЗақпарат», 2014. 28-т. – 512 б.

3. Қазақ сөздігі. Жалпы редакциясын басқарғандар: Н.Уәли, Ш.Құрманбайұлы, М.Малбақов. –Алматы: «Дәуір» баспасы, 2013. –1488 бет.



4. Қазақ әдеби тілінің сөздігі. Он бес томдық. –Алматы: «Дәуір» баспасы, 2011.

5. Қазақ грамматикасы. Фонетика, сөзжасам, морфология, синтаксис. – Астана, 2002. – 784 б.

6. Дүйсембекова Л. Іс қағаздарын қазақша жүргізу. Оқу құралы. –Алматы: «Ана тілі» баспасы, 2008. –208 бет.

7. Дүйсембекова Л. Қазақ тілі: ісқағаздарын жүргізу. – Алматы, 2010. – 400 б.

8. Смағұлова Г.Н., Күркебаев К.Қ. Ісқағаздарын жүргізу. Оқу құралы. – Алматы: «Қазақ университеті», 2013. – 136 бет.

9. Тілешов Е.Е., Тұрлыбекова Ж.А., Каюпова Ұ.К. Іскери қазақ тілі. Деловой казахский язык. – Астана, 2014. – 208 б.




Мекемелерде (ұйымдарда, кәсіпорындарда) құжаттардың

талаптарға сәйкес ресісмделуі бойынша
НҰСҚАУЛЫҚ
Құжаттарды ресімдеуде басым қолданылатын стандартты талаптар бойынша: астыңғы шетінен – 2,0 см-ден кем болмауы (2,5 см рұқсат етіледі), үстіңгі шетінен – 2,0 см-ден кем болмауы, сол жақ шетінен 2,5 см-ден кем болмауы (3 см де рұқсат етіледі), оң жақ шетінен 1 см-ден кем болмауы (1,5 см – 2 см рұқсат етіледі) тиісті.

Қажеттілік болған жағдайда (мысалы, құжатты бір бетке сыйғызып орналастыру қажеттілігі) беттің астыңғы шетін 1 (бір) см-ге немесе 1,5 (бір жарым) см-ге азайтуға рұқсат етіледі. Бірақ бұл өлшемді осы көрсетілген қажеттілік туындамаған жағдайда мүмкіндігінше кемінде 2 см шегінде қалдыру ұсынылады.

Бұрыштама мен құжат атауының, құжат атауы мен негізгі мәтіннің арасында 14 кегль қаріпінің өлшемінде 2 (екі) бос жол қалдырылуы тиіс.

Жаңа жол 1,25 см кейін басталады.

Көпшілік құжаттар үшін мәтіндердің жолдарының арасы 1 (бір) аралық жолмен (интервалмен) ресімделуі тиісті.

Бұйрық, өкім, қаулы нысанындағы құжаттарда мекеме, ұйым, кәсіпорын атаулары қамтылған арнайы бланкіден кейін «БҰЙРЫҚ», «ӨКІМ», «ҚАУЛЫ» деген дайын жазулар бланкіге орналасқан болуы керек. Қызметтік хаттарға арналған бланкілерде «БҰЙРЫҚ», «ӨКІМ», «ҚАУЛЫ» деген дайын жазулар болмауы тиіс. Қызметтік хаттарға арналған бланкілерде көрсетілген жазулар болмайды.

Сондай-ақ бланкінің сол жақ шетіне бұйрықтың тіркелген күні мен нөмірі, дәл сол жолдың оң жақ шетіне қаланың атауы көрсетіледі. Бұл – қызметтік хаттардың бланкілеріне де қойылатын талап.

Бланкілердің соңғы жазбаларынан (тіркелген күні мен нөмірін, қаланың атауын көрсетуге арналған сызықтар) кейін 2 (екі) жол қалдырылуы тиіс.

Бланкілердің соңғы жазбаларынан кейін бұйрықтар мен өкімдердің сол жақ бұрышына 14 кегльдегі Times New Roman қалың қаріптермен құжаттың негізгі мазмұны туралы ақпарат беретін мәлімет орналастырылады.

Бланкілердің соңғы жазбаларынан кейін қызметтік хаттардың, хабарламалардың сол жақ бұрышына 14, 12 немесе 10 кегльдегі Times New Roman қиғаш қаріптермен құжаттың негізгі мазмұны туралы ақпарат беретін мәлімет орналастырылады (қажеттілігіне қарай).

Негізгі мәтіннен соң мекеменің (ұйымның, кәсіпорынның) басшысының лауазымы мекеме (ұйым) атауымен бірге көрсетіліп, соңғы жолының оң жақ шетіне аты-жөні жазылады. Ортасына қол қою үшін бос орын қалдырылады.

Негізгі мәтін 14 кегльдегі Times New Roman қаріпімен жазылады.

Қажет болған жағдайда «орындаушының» аты-жөні, байланыс деректері туралы мәліметтер қол қоюға арналған мекеме (ұйым, кәсіпорын) басшысының лауазымы мен аты-жөні жазылған парақтың ең астыңғы жағына, сол жақ шетке 12 кегль немесе 10 кегль қаріп өлшемімен жазылуы тиісті.

Лауазым атаулары, мекеме (ұйым, кәсіпорын) атаулары, мәтін ішіндегі сөйлемдер, сөздер, сөз тіркестері, тыныс белгілері қазақ тіліндегі қабылданған қағидалардың талаптарын сақтай отырып жазылуы тиіс.

Құжаттарда бірінші беттің нөмірі көрсетілмейді, екінші бет «2» нөмірінен нөмірленеді. Бет нөмірлері парақтың астына немесе үстіне ортаға (бет нөмірінің өлшемі – 14 кегльдегі Times New Roman қаріпімен) қойылуы тиіс.

Құжатқа қосымша тіркелген жағдайда әр қосымша жаңа беттен басталуы керек.

Әр қосымшасының басында, оң жақ бұрыштамаға құжат атауы көрсетіліп, қосымшаның нөмірі жазылады. Мысалы, «2017 жылғы «24» сәурдегі № ______бұйрыққа № 1 қосымша». Ал қызметтік хатқа тіркелген қосымшалар бар болған жағдайда – әр қосымшасының басында, оң жақ бұрыштамаға «Қосымша» деген сөз жазылады.

Қосымшалар саны бірнешеу болған жағдайда әр Қосымша жаңа беттен басталып, әрқайсысының бірінші парағының басында, оң жақ бұрыштамаға «1 қосымша», «2 қосымша» т.с.с. деген сөздер жазылады.


ТЫНЫС БЕЛГІЛЕРІ
Нүкте (.) – белгілі бір ойдың аяқталуына байланысты қойылатын тыныс белгі.

1) хабарлы сөйлемдерден кейін. Мұндай сөйлемдер құрамына қарай жай, құрмалас сөйлем, сондай-ақ толымды, толымсыз, жақты, жақсыз сөйлемдер болып келеді (;



  • 2) басқы әріптерінен қысқарған кісі, газет-журнал аттарынан кейін.(Әуезов - қазақ халқының данышпан жазушысы. Ғ. М.). Қазақ тілі - мемлекеттік тіл ("С. Қ.");

  • 3) драмалық шығармаларда әрбір кейіпкердің есімінен кейін.(Жомарт. Жақаң кем өлшеп, қанағат қылады (Ғ. Мұст.)

  • 4) сандар арқылы таңбаланатын реттік нөмірлерден соң. Екпінсіз айтылған бұйрық, тілек мәнді сөйлемдерден соң нүкте қойылады.

Көп нүкте (…) – белгілі бір себептермен ойдың аяқталмай қалғандығын немесе айтылмақшы пікірдің толық айтылмағандығын білдіру үшін қойылатын тыныс белгі. Негізінен, мынадай жағдайларда қойылады:

  • Өлең немесе прозалық текстен кейбір сөз, я кейбір тармақ түсіп қапса: - Ім-м... сыртта тағы біреу бар ма? - Бар, ол Жағалбай ғой... Ақсақалдармен мақұл десіп тізімге кірген жігіттердің бірі... (X. Е.). Бірақ секіріп шығам деп... мертігеді, жатады (Абай).

  • Алынған цитаттан сөз немесе сөйлем қалдырылған жағдайда: "Әуелі еңбек, ал онан соң және сонымен бірге... сөз ең басты екі стимул болды, - деп жазды Ф. Энгельс, - осы екі стимулдың әсерінен маймылдың миы... адам миына айналды" (К. Маркс, Ф. Энгельс, Таңд. шығ., А., 1956).

  • Айтылмақшы ой желісі әр түрлі себептермен (булығып сөйлей алмау, ой бөлініп кету, сөйлеушінің сөзін аяқтатпай бөліп жіберу т. б.): Жоқ, ешкім де ұрған жоқ, кейін айтам... Aнa, төсек салып берші, жатқызшы (М. Ә.).

  • Бір сөз бірнеше рет қайталанған жағдайда болмаса сөйлеуші сөйлеп келе жатып, сезінің арасында айтарлықтай кідіріс жасаса, оның ар жағында бірдеңенің айтылмай қалғандығы аңғарылып жатса, бірнеше рет қайталанған сөздер арасына немесе кідірістен соң қойылады: - He болды? - Мені қара басты!... Құлаттым... - Нені құлаттың? - Баланы... (Б. М.).

  • Көп нүкте қойылмайтын сөйлем сұраулы не лепті болып келсе, әуелі сұрау, леп белгісі одан соң қатарынан екі нүкте қойылады: Сонау Шоғанға машинаның басы барғанда не бітіреді?... Ах, найсап, найсап!... Құтырған ит неден тайынады! (Ғ. М.).

  • Кісі сөйлеп келе жатып айтайын деген сөзі есіне түспей, ұмытып қалса, соны кенетген еске түсіргенде: – Балам, өткен жұмада біздің үйге... деген дәрігер келіп еді ғой, әкесінің аты... емес пе? (X. Е.).

Санамалап айтылып жататын кейбір пікірлердің барлығын айта бермей, олардың кейбіреуін айтып жатудың артық екендігін білдіру үшін: Қызылорда өңірінде арпа, күріш, тары... есіріледі (С. М
Сұрау белгісі (?) – Сұраулы сөйлемнің соңында қойылатын тыныс белгі.

Қойылу жағдайлары:

Сұрақ белгісі жауап алу мақсатында қойылады. Негізінен мынадай жолдармен жасалған сұраулы сөйлемдерден кейін қойылады:


  • Ма, ме, ба, бе, па, пе, ша сұраулық шылауларының қатысуы арқылы жасалған сұраулы сөйлемдерден соң сұрау белгісі қойылады.

  • Сұрау есімдіктері арқылы жасалған сұраулы сөйлемдерден соң қойылады.

  • Болар, шығар көмекші етістіктерінің қатысуы арқылы жасалған сөйлемдерден соң қойылады.

  • Ғой шылауы мен ә одағайының тіркесуі арқылы жасалған сұраулы сөйлемдерден соң қойылады.

  • Сұрау интонациясымен айтылған сұраулы сөйлемдерден соң қойылады.

  • Құрмалас сөйлем құрамында бірнеше сұраулы жай сөйлем болса, сұрау белгісі сөйлемнің ең соңынан қойылады.



Леп белгісі (!) – лепті сөйлем соңына қойылатын тыныс белгі.

Леп белгісі негізінен мынадай орындарда қойылады:



  • Бұйрық, ұран, үндеу мәнді сөйлемдерден соң әр уақытта леп белгісі қойылады.

  • Сүйсінгендікті, таңғалғандықты, ренішті, ызаны білдіретін лепті сөйлемдерден соң леп белгісі қойылады.

  • Ерекше дауыспен айтылған одағай сөздерден немесе одағайлы сөйлемдерден соң леп белгісі қойылады.


Үтір (,) – сөйлемнің құрылысына, синтаксистік ерекшелігіне, мағынасына байланысты ең көп қолданылатын тыныс белгісі. Үтір құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдерді, оңашаланған мүшелерді, оқшау сөздерді, бірыңғай мүшелерді, төл сөзді, т. б. айыра білу үшін қойылады. Қаратпа сөз сөйлемнің басында тұрса үтір оның соңынан, ортасында тұрса екі жағынан, соңында тұрса одан бұрын қойылады. Мысалы, Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат. Сөз түзелді, тыңдаушы, сенде түзел. (Абай) Мен ғой, апа... Қыстырмалар жалаң сөз, күрделі сөз, сөз тіркесі, тіпті қыстырма сөйлемдер болып та келеді. Қаратпалар сияқты қыстырмалар да сөйлемнің басында, ортасында, аяғында келуіне байланысты үтір қыстырма сөздің соңынан, екі жағынан, алдынан қойылады. Мысалы, Мүмкін, сәл кідіре тұрарсыз. Түнеукүні, әлі есімде, ауылдағы құс фермасына бардық. Сол ниетпен кірсем, неге екенін кім білсін, мені елеген адам жоқ. Одағайлар жай қалыпты дауыспен айтылса, үтір арқылы ажыратылады. Ал көтеріңкі, ерекше дауыспен айтылса, олардан кейін леп белгісі қойылады. Мысалы, Апырау, сіздің ауыл Майқұдыққа қонбаушы еді ғой? Сен өзің біздің қақпанға бұрын да түскен кәрі қасқыр екенсің ғой! Жалғаулықсыз келген бірыңғай мүшелердің араларына үтір қойылады. Бірыңғай мүшелердің санынан үтір санының біреуі кем болады. Мысалы, Өсек, өтірік, мақтаншақ, еріншек, бекер мал шашпақ — бес дұшпаның. (Абай). Бірыңғай мүшелердің арасында қайталамайтын мен, және деген жалғаулықтар тұрса, үтір қойылмайды. Оңашаланған айқындауыш мүшелер сөйлемнің басқа мүшелерінен үтір арқылы ажыратылады. Оңашаланған айқындауыш мүше болатындар: а) өзінен бұрынғы сөздің мәнін айқындап, дәлдеп беретін және сонымен септік жалғаулары жағынан тұлғалас келетін бір сөз не сөз тіркесі. Мысалы, ол Құнанбай аулына, қорыққа, осы Ералыдан барған болар. Жексен қыстыгүні, Құлжаның жетісі болған күні, Қодар айтқан бір сөзді дәлел қылды. ә) яғни, әсіресе, мысалы, яки, немесе, т.б. сөздермен басталатын тіркестер өзінің алдындағы сөздің мағынасын дәлелдеп тұрса, оңашаланған мүшелер бола алады. Жоғарыдағы сөздердің өзі жеке үтірмен бөлінбейді. Үтір болған жағдайда тұтас тіркестің екі жағынан қойылады. Мысалы, Жұрт, әсіресе шешем, “сұлу” деп атайтын бұл әйелге енді ғана көз тартып байқасам, түрі де, тұлғасы да аса көрікті адам екен. Құрмаласқа енген жай сөйлемдер арасына, негізінен, үтір қойылады. Құрмалас сөйлемнің сабақтас түрінің құрамындағы жай сөйлемдердің арасына үтір қойылады. Мысалы, Жүргіншілер әбден көзден таса болғанға шейін, бұлар арттарынан қарап тұрды. Күзетші сезіп қалмау үшін, біз жыраның ішімен еңбектеп кеттік. Жаңа ғана талып қалғандай, Әбіш ешбір белгі бермей сұлық жатты. Ал Салалас құрмаласқа енген жай сөйлемдердің арасына үтір, қос нүкте, сызықша, нүктелі үтір қойылады. Салалас құрмаласқа енген жай сөйлемдердің үтір қойылатындары: а) жалғаулық шылаулар арқылы құрмаласқан салаластың барлық түрлеріне, мағыналарының әр түрлі болғанына қарамастан үтір қойылады. (Егер салаластағы жай сөйлемдер және шылауы арқылы құрмаласса, үтір қойылмайды.); ә) жалғаулықсыз ыңғайлас салалас үтірмен бөлінеді; б) жалғаулықсыз себеп-салдар салаластың себеп мәнді жай сөйлемі бұрын орналасса, соңынан үтір қойылады. Мысалы, Бимендінің әкесінің аты Сыздық еді, ауылды Сыздық ауылы дейтін. Төл сөзді сөйлемдегі үтір қойылатын орындар: 1) әуелі төл сөз, одан кейін автор сөзі келгенде, төл сөз болып тұрған сөз хабарлы болса, үтір мен сызықшадан кейін автор сөзі жазылады. Мысалы, “Білмегенді біле бер”, – деді Шәкәрім Құдайбердіұлы; 2) автор сөзі төл сөз болып тұрған тұтас сөйлемді екіге бөліп тұрса, автор сөзінің екі жағынан да үтір мен сызықша қойылады: – Мені, – деді Амантай далаға шыққан Асқарға, – губернатор шақырған екен.

Сызықша () жай және құрамалас сөйлемдерде қолданылатын және бөлу-ажыратудың инвариантты семантикалық-синтаксистік мәнімен біріктірлеген көп түрлі фуекцияларды атқаратын ұзын келбеу сызықша түріндегі тыныс белгісі.

Қос нүкте (:) – жазуда пайдалынатын тыныс белгілерінің бірі. Көп нүкте сөйлемнің синтаксистік ерекшеліктері мен мағынасына баыланысты қойылады. Қос нүктенің сөйлемдегі басты қызметі – сөйлем мүшелерінің арасындағы түрлі қарым-қатынастарды көрсету.

Қос нүкте мынадай жағдайларда қойылады:



  • Бірыңғай мүшелердің алдынан жалпылауыш сөздер немесе жалпылауыш мәнді сөздер келетін болса, жалпылауыш сөздерден соң қос нүкте қойылады.

  • Жалғаулықсыз салаласқан жай сөйлемдердің алдыңғысының мағынасы соңғы жай сөйлемдер арқылы айқындалып тұратын болса, мұндай жай сөйлемдердің арасына қос нүкте қойылады.

  • Рет-ретімен санамалап баяндауды керек ететін жалпылауыш мәнді сөздерден соң қос нүкте қойылады.

  • Төл сөздің алдынан автор сөзі келгенде, одан соң қос нүкте қойылады.

  • Түйген ойды, қағидаларды, ережелерді дәлелдеу мақсатымен алынған сөйлемдердің алдында мысалы деген сөз қолданылатын болса, одан соң қос нүкте қойылады.

Бірыңғай мүшелердің алдынан басқа, бөлек, атап, айтқанда, тәрізіді сөздер келіп, баса назар аудару мәнінде қолданылса, бұл сөздерден соң қос нүкте қойылады.
Нүктелі үтір (;) – жазуда пайдалынатын тыныс белгілерінің бірі. Негізінен, жай сөйлемдердің арасына қойылады. Бұл белгіні қоюда сөйлемнің құрылысы мен мағынасы негізге алынады. Нүктелі үтірді сөйлемнің құрылысына қарай қойғанда, құрмаласқа енген жай сөйлемдер баяндауыштарының тұлғалық жағынан және жасалу жолдары жағынан сәйкестілігі, бірыңғайлығы, тепе-теңдік тиянақтылығы ескеріледі.

Мысалы: Шинель әрі тар, әрі ықшам: астына салса, үстіне жетпейді; үстіне жапса, астына салуға жетпейді; басына жастануға қалмайды; жатса, жанбасына салуға жетпейді; жата қалса, жанбасына жер батады. ("Ә және И")

Нүктелі үтірді қоюда сөйлемнің мағынасы негізге алынады дегенде, баяндауыштары біркелкі тұлғалы жай сөйлемдердің мағыналары әрі өзара жақын, әрі тәуелсіз болатындығы және оларды жеке-жеке сөйлем еткенде мағынаға нұқсан келмейтіндігі ескеріледі. Мәселен, жоғарыда келтірілген сөйлем құрамынан нүктелі үтірмен бөлінген сөйлемдерді дербес қалпында жеке-жеке қолдануға болады, және одан мағынаға нұқсан келмейді.

Нүктелі үтір мынадай жағдайларда қойылады:



  • Баяндауыштары тұлғалас, мағыналары теңдес, санамаланған сөйлемдер жалпылауыш мәнді сөйлемдердің мағынасын ашып тұрса, санамаланған сөйлемдердің әрқайсысы нүктелі үтірмен ажыратылады.(Жұрттың бәрі соған қарай дүрлікті: біреуі қолын бұлғады; біреуі оның атын атап айқайлады; енді біреулері ерсілі-қарсылы жүгірді. Б. М.).

  • Баяндауыштары тұлғалас сөйлемдер бірін-бірі толықтырып тұратын болса, ондай салалас құрмалас сөйлемдердің арасына нүктелі үтір қойылады.(Кісіге біліміне қарай болыстық қылады; татымсызға қылған болыстық өзі адамды бұзады (Абай)

  • Мазмұны әуендес болып келетін бірыңғай сөйлемдерден соң нүктелі үтір қойылады.(Бақпен асқан патшадан мимен асқан қара артық; сақалын сатқан кәріден еңбегін сатқан бала артық (Абай).

  • Нүктелі үтір тек жай сөйлемдер арасына ғана емес, сонымен қатар мағыналары жуық, ұласа айтылған құрмалас сөйлемдердің арасына нүктелі үтір қойылады.

  • Жалпылауыш мәнді сөйлемнің мәнін ашып тұратын шартты бағыныңқылы сабақтас құрмаластар нүктелі үтірмен ажыратылады.(Жаман дос көлеңке: басыңды күн шалса, қашып құтыла алмайсың; басыңды бұлт алса, іздеп таба алмайсың (Абай)

  • Бастауыштары тұлғалас, мағыналық жағынан жақын, өзара теңдес болып келетін салалас құрмалас сөйлем құрамындағы жай сөйлемдер іштей нүктелі үтірмен ажыратылады.(Байжан студенттік шақтарының бәрін құмартқан Днепрдің жағасында өткізді; көздің жасындай мөлдір суында талай қаздай қалқып жүзді; жасыл шалғынына талай аунады; тоғайын талай кезді (С. М.).

Жалпылауыш мәнді сөйлемнің мәнін ашып көрсететін санамаланған күрделі бірыңғай мүшелер үтірдің санын көбейте бермес үшін, нүктелі үтір қойылады.(Дулаттың деңгелек құйрық, сида сирақ ақ ауыз қойын; бүйірінің жабағысы түсіп қалған таңқы құйрық Қарғалы қойын; жағының жүні үрпиіп тұратын меринос қойын; сирағы қысқа, жүні тығыз, сүйегі шағын қазақтың биязы жүнді меринос қойын; Александр Антонович көріп: – Колхозыңыз қойдың талай тұқымын жиған-ақ екен! – деді.

Тырнақша («») – жазуда пайдалынатын тыныс белгілерінің бірі. Тырнақша кідіріске, интонацияға немесе сөйлемнің құрылысына байланысты емес. Тырнақшаның мағынасы да, қызметі де алуан түрлі. Ол бірде тырнақшаға алынған сөздің немесе сөйлемнің өзге біреудікі екендігін білдірсе, енді бірде оның өзі тура мағынасында қолданылмай, басқа бір мағынада қолданылып тұрғандығын, болмаса заттар мен нәрселердің шартты атаулары екендігін білідіреді. Сонымен, тырнақша, негізінен, мағынаға байланысты қойылатын белгі.

Тырнақша мынадай орындарда қойылады:



  • Сөйлеуші я жазушы өз сөзінің ішінде басқа біреудің сөзін өзгертпей, сол қалпында қолданса, ондай сөздер мен сөйлемдер тырнақшаға алынады. Бұл – тырнақшаға алынған сөздер мен сөйлемдердің аутордың өзінікі емес, бөгде біреудікі екендігін, төл сөз екендігін білдіреді.

  • Мақалдар мен мәтелдер, афоризмдер тырнақшаға алынады. Мұндайда оның алды-артынан төл сөзге тиісті тыныс белгілері қойылмайды.

  • Ойға тірек етіліп отырған сөздер мен сөйлемдер, жеке дыбыстар жазуда тырнақшаға алынады. Мысалы:"А" дыбысы дауысты дыбыс, буын құрайды.

  • Әжуа, сықақ, кекесін, мысқыл мағынасында қолданылған сөздер мен сөйлемдер тырнақшаға алынады.

  • Дәйексөз тырнақшаға алынады.

  • Газет, журнал, кітап, шығарма, қаулы-қарар аттары өзге біреудің сөзінің ішінде қолданылғанда, бұлар тырнақшаға алынады.

  • Кәсіпорын, фирма, зауыт, фабрика, ұйым аттары мен машиналар мен құрал-жабдық маркалары түсініктемесіз айтылғанда, тырнақшаға алынады.

    1. Ескерту: Жоғарыда айтылғандар түсініктемемен берілсе, олар тырнақшаға алынбайды. Мысалы, келесіні салыстырып көріңіз: «Құрманғазы» оркестрі мен Құрманғазы атындағы халық аспаптары оркестрі.


    2. Кітаптың аттары библиографиялық тізімдерде, сілтемелерде аутродың аты-жөнінен кейін жасылса, тырнақшаға алынбайды.

  • Дәйексөз ретінде келтірілмей, біреудің сөзі мағына жағынан сөйлемге жанастырыла алынады. Олар да тырнақшаға алынады, бірақ алды-артынан төл сөзге тән тыныс белгісі қойылмайды әрі кіші әріптен басталып жазылады.

  • Біреудің айтқанынан алынған жеке-жеке сөздер тырнақшаға алынады.


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет