«рим қҰҚЫҒЫ» ПӘннің ОҚУ-Әдістемелік кешені



бет2/5
Дата08.07.2018
өлшемі348,5 Kb.
#48322
1   2   3   4   5

Бақылау сұрақтары:

1. Рим жеке құқығының б.д.д. 1-ғасырдың басындағы қайнар көздерiнiң құрамы.

2. Рим магистраттары және құқықтың жаңа жұйесiн қалыптастырудағы олардың эдиктерiнiң маңызы.

3. Цивильдiк және претор құқықтарының өзара ықпалдасу ұрдiсi.

4. Эдиктердi кодификациялау.

5. Зангерлер қызметi..

6. Құқықтың дамуы және қалыптасуы үшiн Рим юриспруденциясының маңызы.

7. Рим зангерлерiнiң императорға қызмет етуi.

8. Рим зангерлерiнiң әдеби шығармаларының түрлерi.

9. Зангерлердiң сабиньян және прокульян мектептерi.

10. Рим юриспруденциясының құлдырауы.

11. Цитата қолдану туралы заң.


Дәріс 3. Тұлғалар түсінігі

Ежелгі Рим құқығындағы тұлғалар түсінігі және құқық қабілеттілігінің түсінігін толығымен ашып оқыту және Рим мемлекетінің тұлғаларының бөлінуі ерекшеліктерін көрсету.

1.Рим азаматтарының құқықтық жағдайы

2.Құлдардың құқықтық жағдайы
1.Құқықтық қатынастардың субьектiлерi абстракттi тұлғалар (персона) ретiнде ғана жасайды. Бiрақ құл иеленушi қоғамда барлық адамдар тұлғалар ретiнде қарастырылған. Құқықтырдың жиыны тұлғалардың мәртебесiн анықтайтын. Мәртебе жоғары болған сайын құқық қабiлеттiлiктiң көлемi кең болады. Құқық қабiлеттiлiк бұл құқықтың субьектiсi болу үшiн мүмкiндiк. Құқық қабiлеттiлiк 3 мәселеден тұрады:

1. status libertatis-бостандық жағдайы

2. status civitatis-азаматтық жағдайы

3. status familiae-отбасылық жағдайы 

Құқық қабiлеттiлiк латын тiлiнде –caput  деп аталады.

Толық құқық қабiлеттiлiк 2 элементтен тұрады:

1. Юс конубии-рим некесiн қиюға мүмкiндiк беретiн құқық

2. Юс коммерции-сауда-саттық жасауға мүмкiндiк беретiн құқық

Меншiк құқық қатынастарды жасауға мүмкiндiк беретiн құқық. Құқық қабiлет адам туылғаннан бастап пайда болады, қайтыс болғанда жойылады. Рим құқығы тек қана ерiктi адамның құқық қабiлетiн мойындаған.ғұлдар құқық субьектiсi болып табылмайтын. Олар тек құқықтың обьектiлерi болып саналатын.Олар инструмент, құрал ретiнде қолданылған. Құқық обьектiлерiнiң қатарында құлдардың жағдайы ерекше болады. Рим құқығында құлдар деген заттар деген қағида болған. Бiрақ қоғам дамыған сайын бұл қағидадан әртүрлi бас тартулар болатын. Еж. Заманда толық құқық қабiлеттiлiк тек ғана рим азаматтарында болған. Цивилис романи квиритас-бұл рим азаматының квирит болуы. Ерiктi шет елдiктерде құқық қабiлеттiлiгi болмайтын. Б.э.д. 1-ғасырда жаңа заңдар шығарылды. Осы заңдар бойынша Италияда өмiр сүрген адамдардың барлығына рим азаматтығын алуға мүмкiндiк берiлдi. Ал шетелдiктер перегриндер деп аталды. Перегринерде құқық қабiлеттiлiгi болатын, бiрақ оның мазмұны және көлемi рим құқық қабiлеттiлiгiнен ерекше болатын. Юлий және Плауций Померидiң заңдары қабылданғаннан кейiн перегриндер каегориясы өз мазмұнынан айырылды. 212ж Эдикт бойынша перегриндер деп римге келген варварларды, слорвяндарды т.б. атады.

2. Рим азаматтығын алу жолдары:

Рим некесiнде баланың туылуы;

Рим азаматы өз құлын құлдықтан босатуы;

Рим азаматы шет елдiктi бала қылып асырап алатын болса;

Рим азаматтығы жеке адамдарға, қауымдарға, провинцияларға ерекше мемлекеттiк акт арқылы берiледi.

Рим азаматтары 2 топқа бүлiнедi:

Ерiктi туылғандар-ingenlu

Құлдықтан босатылғандар-ubertini

Республика және империяның бас кезiнде рим азаматының аты 5 әрiптен тұратын. Мыс: әйгiлi Рим заңгерiнiң аты Марций Маркус(аты), Преномен Тулиус(рудың аты), Марций Филиус (әкесiнiң аты), Корнелия (трибаның аты), Цицерон(прозвище). Босандыққа жiберiлгендердiң құқық қабiлеттiлiгi шекеулi болды.

 Рим азаматтығының жойылуы азаматтың өмiр сұрген кезде еркiндiгiнен айырылғанда болады. Мыс: тұтқынға тұсетiн болса. Еж. заманда рим азаматын тек ғана шет елге сатуға мүмкiн едi.

В) Перегриндердiңқұқықтық жағдайы рим азаматтығынан ерекше болатын. Перегриндердiң құқықтық жағдайының пайда болу жолары:

1. Перегрин некесiнен туылған балалар;

2. Империядан тыс жерлерде өмiр сұрген адамдарсоттың шешiмiмен,императордың қаулысымен перегрин аты берiлгендер;

3.Перегриндерге саяси құқықтық жағдай болған жоқ. Азаматтық қатынастарда олар өздерiнiң Ұлттық құқық жұйелерi бойынша жасайтын. Пергриндерге Рим азаматтығын алуға мүмкiндiктер болатын:

1. Заң бойынша егер рим мемлекетiнде белгiлi қызмет атқаратын болса;

2. Арнайы актiлер бойынша мемлекеттiк билiк белгiлi бiр перегриндердiң тобына немесе пергринге рим азаматтығын берген жағдайда;

Перегриндер –деп Римнiң қоластындағы және оған кiрмейтiн елдердiң тұрғындары, бiрақ Рим азаматтығын да Лауицума азаматтығын да ала-алмай жұрген адамдар.

Латиндер –деп алғашқы кезде –Лауицума қаласының тұрғындарын атаған.



3. Құлдардың кұқықтық жағдайы құқықтың объектісі ретінде танылды. Қүлдық күң-анадан туу, қамауда болу, құлдыққа сату немесе өлім жазасына кесу немесе кен орындарына жүмысқа жіберуге жазаланса орнады.

Құлдық құлды бостандыққа жіберумен тоқтатылды. Уақыт өте келе құлдың мәртебесі жақсара бастады. Империя кезеңінде құлдар құлиеленушінің мүлкінің бір бөлігін басқару және пайдалану құқықтарын ала бастады, яғни кейбір мүліктік құқықтарға ие болды. Қабілетті құл өзіне мүлік жинау және сол мүлік арқылы қожайынынан еркіндігін алуға мүмкіндігі болды.

Егер құл, тек преторлық қүқыққа тиесілі қожайыннан латын еркіндігін алса, онда ол квириттік қүқыққа сол қожайынның ерігін (еркін) қажет етеді. Немесе, құл квириттік және преторлық құқыққа тиесілі қожайыннан латын еркіндігін алса, сол еркіндікке жіберген қожайынының азаматтығын ала алатын, яғни латын болатын жэне квирит құқығына ие бола алатын. (Гаи Институциясы).

Принципат кезінен бастап құлдықтан босатудың басқа да жағдайлары болды. Мысалы, қожайынын өлтірген адамды тапқан құл құлдықтан босатылатын, 20 жыл ерікті адам секілді жүрген кұл құлдықтан босатылатын. Бірақ Іех Аеlіа Sепtіа заңдарды құлдарды босатудың келесідей талаптарын орнатты:

- 30 жасқа толмаған құлды босату немесе 20 жасқа толмаған қожайын құлды босататын болса ерекше комиссияның алдын ала тексеруі қажет болды;

- таңбаланған құлдар босатылғаннан кейін перегриндар қатарына жататын.

Егер де кұлды босатудың салдарынан несие берушіге немесе патронға зиян болатын болса, құлдықтан босатудың еш мәні жоқ деп саналатын. Себебі Элия Сенция заңы еркіндікті жоққа шығаратын. Жиырмаға толмаған қожайын құлды еркіндікке жібере алатын, егер бостандықка жіберу сот арқылы болатын болса және бостандыққа жіберудің заңды негізі кеңес алдында дәлелденген болса. Құлды бостандыққа жіберудің заңды негізі больш табылатын, мысалы, кім әкесін немесе шешесін не тәрбиелеушісін бостандыққа жіберсе, немесе бірге туған туысын жіберсе.

Когнициондық процесстің енгізілуімен қатар құлдар әдеттегі сотқа талап беру құқығының болмауына байланысты чиновниктерге өтініш жасай алатын.  



Бақылау сұрақтары:

1 Тұлғалардың түрлерi

2. Құқық қабілеттілік түсінігі 

3.  Перегриндердiң құқықтық жағдайы

4.   Заңды тұлға түсiнiгi

5.   Жеке  құқықта заңды тұлға түснiгi


Дәріс 4. 4-тақырып. Рим отбасы құқығы

Мақсаты: Ежелгі Римдегі отбасы құқығын, соның ішінде агнаттық және когнаттық отбасының түсінігін оқыту.

 Рим құқығы бойынша неке



Қорғаншылық және қамқоршылық. Әкенің билігі
1. Рим отбасын үй егесi (pater familias) басқарды. Бас кезiнде familia деген сөзбен құлдарды үй шаруашылығына кiретiн меншiктi және жұмыс күшiн, әйелдердi, балаларды атады. Pater familias ретiнде тек ғана ерiктi рим азаматы квирит болады. Мемлекет қалыптасқанға дейiн римде қауымдар ру болды. Генс мұшелерiнiң аты гентильдер деп атады. Мемлекет қалыптасқан кезде үйдiң егесi барлығына бiрдей жүретiн билiкке ие болады. Бұл билiктiң аты manus деп аталады. Бiрте-бiрте бұл билiк екiге бұлiндi:

Әйелге билiк -manus  mariti

Балаларға билiк-patria potestas

Үй егесiнiң қарамағында болғандардың арасында агнаттық туысқандық болатын. Мыс: егер қыз тұрмысқа шығып, жаңа отбасыға тұсетiн болса онда ол өзiнiң әкесiмен ағалары және iнiлерiмен агнаттық туысқандықты үзiп, өзiнiң бұрынғы отбасына заңды түрде бүгде болып есептеледi. Ал бiрақ жаңа отбасына түскеннен соң күйеуiнiң агнаттарымен агнаттық туысқандықты орнатады және жаңа отбасы егесiнiң билiгiнде болады. Ежелгi заманда үй егесiнiңбилiгi шексiз болады. Отбасы мүшелерiнiң ешқандай құқықтары болған жоқ. Қоғамдық қатынастар дамыған кезде үй егесiнiң билiгi әлсiредi. Ал отбасы мұшелерiнiң кейбiр құқықтары пайда болды.

Патриархалды негiздердiң әлсiреуi жаңа үндiрiстiк қатынастардың пайда болуына, агнаттық туысқандықтың орнына когнаттық туысқандықтың орнатылуына әкеп соқты.

Когнаттық туысқандық бұл қандық туысқандық. Уақыт өте келе рим қоғамында тек когнаттық туысқандық болды.



2. Отбасы некеден туындайды. Рим заңгерi Модестиннiң айтуы бойынша: ерi мен әйелдiң бар өмiрiн бiрлесiп, құдайлық және адамдық құқықтарын ортақтасып құрған одағы. Алайда рим қоғамында әйелдiң құқықғы ер адамның құқығымен теңелмеген. Рим құқығында некенiң екi тұрi болған:

1 Cum manu maritti ( Билiктi неке) - бұл неке бойынша әйел күйеуiнiң билiгiнде немесе кұйеуiнiң үйiнiң егесiнiң билiгiнде болады

2 Sine manu (Билiгi жоқ неке) - бұл неке бойынша әйел бұрынғы өзiнiң үйiнiң егесiне бағынатын немесе дара тұлға ретiнде қалатын.

Рим қоғамында конкубинат болған. Конкубинат әйел мен ердiң тұрақты бiрге тұруы, бiрақ заңды некедегiдей мiндеттерге ие болмайды.

Некеге тұрудың шарттары:

Некеге тұрушылардың келiсiмдерi егер, олар үй егесiнiң билiгiнде болса, онда ұй егесiнiң келiсiмi ;

Неке жасына толу ерлерге 14, әйелдерге-12 жас;

Некеге тұрушылардың екеуiнде де ius canubii-дiң болуы;

Некеге тұрушылардың бiреуiнiң басқа некеде тұратын болса және туысқандар арасында некеге жол берiлмейдi

Рим некесiнiң тоқтатылуы:

Егер жұбайының бiреуi қайтыс болса;

Жұбайлардың бiреуiнiң бостандықтан айырылуы;

Егер ажырасатын болса.

Cum manu mariti - некесiнде әйелi балалармен бiрге күйеуiнiң билiгiнде болған.  Sine manu некесiнде әйел өзiнiң әкесiнiң билiгiнде қалатын, ал егер некеге дейiн дара тұлға болса онда ол некеде де дара тұлға болып қала бередi.

Cum manu - әйелдiң мүлкi түгелдей күйеуiнiң мүлкiнiң құрамына кiретiн. Егер неке тоқтатылатын болса, әйелге оның мүлкi қайтарылып берiлмейтiн.

Sine manu некесiнде жұбайлардың мүлiктерi бөлек болатын. Әйелдiң некеде тұрған кезде алған затының барлығы оның мүлкiне кiретiн. Рим құқығы бойынша қыздар тұрмысқа шығатын болса, олардың артынан жасау келетiн. Жасаудың орны ерекше болатын. Жасауды кұйеуге беретiн. Жасауды әйелдiң отбасы беретiн. Егер әйел дара тұлға балатын болса, онда жасауды  өзi беретiн.

Ерте республикалық кезеңде жасауды реттейтiн нормалар болған жоқ. Б.э.д. 2-ғасырда жасау туралы әйел мен кұйеудiң ауызша келiсiмi жасайтын. Бұл келiсiм бойынша егер неке тоқтатылатын болса кұйеу жасауды қайтаруға мiндеттi. Классикалық кезеңде осындай мүлiктi арнайы заңдар реттейтiн.

Августың заңы бойынша жасаудан күйеуге жер учаскесiн рұқсатсыз сатуға тыйым салынады. Неке тоқтатылтса жасау қайтарылып берiледi. Осындай мүлiкке байланысты римде талаптар болған.



3. Әке билігі‰й иесі болып  есептелінгендіктен отбасы м‰шелерініњ бәріне уатысы ж‰ргізілген. Балаларына қатысты әкесі мынандай қ±қықтарѓа ие болѓан. 

баласыныњ кәмелетке толѓанѓа шейін µмірініњ таѓдырын шешуі;

жања туѓан сәбиін қадаѓалаусыз қалдыру;

қызын не ±лын қ±лдыққа сату.

Балалары м‰ліктік  қ±қықтарѓа ие болмаѓан.

Әке мен бала арасындаѓы қатынаста әкесініњ  сиm manu   немесе sine manu  некесінде  т±рама ешқандай айырмашылыѓы жоқ болды. Балалар барлық уақытта әке  билігінде болады.

Алѓашқыда б±л билік шексіз болды, кейін келе жењілдетілді. Оныњ негізгі себебі болып қалаларда әрт‰рлі кәсіптердіњ дамуы болды: кµптеген балалар µзініњ жеке шаруашылықтарын тапты.

Қорѓаншылық пен қамқоршылық

Қорѓаншылыққа қажетті т±лѓаларѓа қолданылѓан.  Қорѓаншылықтыњ алѓашқы тарихи т‰рініњ бірі ‰й иесініњ отбасы м‰шелеріне, ‰й қызметшілеріне қамқоршы болуы. Кейін б±л қорѓаншыныњ т‰рлі µсиетін қорѓаншылыққа айналѓан.

 Кәмелетке толмаѓандарѓа қамқоршылық

 М±ндай қорѓаншыныњ уақытша белгіленген, б±л кғмелетке  олѓанда тоқтатылѓан.  Кәмелетке толмаѓандар ‰шін қамқоршылық мына т‰рге бµлінген

балларѓа (7 жасқа дейінгілер)

жасµспірімдерге (7 ден, 12, 14 жасқа дейін)

Жас жігіттерге (25- тегі азаматтар)

Әйелдерге қорѓаншыныњ – б±л әрқашан да және µмір бойы ж‰ргізілген.

 Қамқоршыныњ – билік ж‰ргізуші органдары шешімімен жасалынѓан.  Б±л  ақыл есініњ ауысқан, есі д±рыс емес азаматтарѓа  таѓайындалѓан қамқоршыныњ әсіресе  магистраттыњ шешімімен қамқоршы болатын адамѓа  психалық және әлеуметтік жаѓдайын тексеруі арқылы жасалынѓан.



Бақылау сұрақтары:

Агнаттық туысқандық дегеніміз не?

Когнаттық туысқандық дегеніміз не?

 

 



 Дәріс 5 . Рим меншік құқығының түсінігі және түрлері

Мақсаты: Ежелгі рим меншік құқығының түсінігін және түрлерін оқыту.
Меншік құқығының пайда болу негіздері

Меншік құқығын қорғау
1. Меншік құқығы барлық құқық жүйесіндегі орталық институттардың бірі. Меншік құқығы институты жеке құқықтың сипатын анықтайтын институт. Рим құқығы меншік құқығын затқа толық үстемдік деп анықтады. Заттық құқықтан туындайтын тұлғаның затқа үстемдігі әртүрлі деңгеймен және мазмұнмен сипатталады. Бұл үстемдік меншік құқығында толық көрсетіледі. Классикалық рим меншігі түлғаның жерге және құлға үстемдігін көрсетті. Дей тұрғанмен, меншік құқығының түсінігін өңдеу жай жүргізілді.

Рим мемлекетінің құрылуымен мемлекетке тиесілі барлық жерлермен қатар республиканың ішкі тарихы да өзгерді. Мемлекет барлық азаматтарға жерді мұрагерлікпен пайдалану құқығын берді. Үздіксіз жаулап алу салдарынан және рим аумағының үлкеюімен қатар мемлекеттік жер қоры мемлекетке өз азаматтарына көптеген кеңістіктерді беру мүмкіндігіне ие болды.

Ерте құқықта меншік түсінігін беретін арнайы термин болған жоқ. Ерте кездегі dominium термині "билік ету" дегенді білдірді және бұл термин зат кімнің билігінде болса соған қатысты қолданыла берді. Меншік құқығының мазмұны меншік иесінде бір мезгілде:

-  ius utendi-затты пайдалану

- ius abutendi -затқа билік ету

- ius fruendi  - затты пайдалану нәтижесінде кіріс алу және затқа билік ету құқықтарының болуымен түсіндірлді.

Пайдалану құқығы затты өзінің материалдық және рухани қажеттілігі үшін пайдалану, соның ішінде өнім келтіретін зат, зат ретінде өзінің пайдалануы және басқа тұлғалар арқылы пайдасын алу ретінде түсіндірілді.

Билік ету құқығы үшінші түлғалардың талабымен емес, өзінің қалауы бойынша билік ету мүмкіндігін білдірді, яғни заттың юридикалық

тағдырын шешу кұқығы. Иелену затты нақты іс жүзінде иелену арқылы түсіндіріледі. Осы үш құқығы болған кезде ғана меншік құқығы туралы айтуға болатын, корыта айтқанда осы үш термин меншік құқығының мазмұнын білдіреді.

Меншік құқығы шексіз емес. Тіпті ерте рим заңдарының өзі меншік құқығына шектеулер қойды.

Занды шектеулер 12 кесте заңдарымен бекітілген болатын. Олар:

- Меншік иесі өзінің учаскесіне бір күн сайын көршісінің учаскесінде өсіп тұрған ағаштан түскен өнімін жинау үшін көршісін жіберіп түру;

-  15 футтан асатын бұтақ өскен жағдайда, егер меншік иесі оны кеспейтін болса, бұтақты кесіп, тіпті ағаштың өзін кесу, егер оны меншік иесі өзі жасамайтын болса;

- Өзінің учаскесінің үстінен жарты футтан асатын құрылыс салуға

-  Меншік иесі белгілі бір сыйақыға өз учаскесінен өткізіп тұруға міндетті болды.                                                                                   

Меншік құкының түрлері. Меншіктің үш түрі белгілі болды. Олар:                                                                                                   

Квириттік меншік

Преторлық меншік

- Перегриндік меншік

      Квириттік меншік ерте Римдегі меншіктің ертеректегі түрі болып  саналады. Квириттік меншік құқығының белгілері: квириттік меншіктің субъектісі болып тек рим азаматы саналатын; квириттік  меншіктің объектісі тек манципациялық заттар; квириттік меншік құқығы тек манципация жолымен пайда болатын. Шаруашылық өмірдің дамуына байланысты азаматтық айналымның тұрақтылығын қамтамасыз ету қажеттілігі туындады және рим емес азаматтардың құқықтарын қорғау қажет болды. Біртіндеп меншіктің жаңа түрі пайда болды және ол квириттік құқықпен танылмады және қорғалмады, бірақ претордың қорғауында болды. Претордың қорғауымен жүзеге асырылған меншіктің түрі преторлық меншік деп аталды. Преторлық меншік бойынша манципациялық заттар манципациялық емес жолмен иеліктен шығарылатын. Квириттік меншік бойынша мұндай мәмілелер жарамсыз деп танылып, виндикациялық талап берілетін және бұл азаматтық айналымның тұрақтылығьна кері әсерін тигізетін. Кейін мұндай нысан шаруашылықтандырудың жаңа нысанына сәйкес келмеді. Сондықтан претор мұндай жағдайда жауапкердің құқықтарын қорғайтын, және мәміле орындалған болса, претор судъяға талапты қанағаттандырусыз қалдыру туралы жазба жазатын.

Перегриндік меншік преторлық меншікпен қатар дамыды және ерекше түрі ретінде қарастырылды. Себебі перегриндар ерекше мәртебеге ие болды, нақтырақ айтқанда олар рим азаматтарына қарағанда құқықтары шектелген болатын. Меншік сонымен қатар ортақ болуы да мүмкін, егер екі немесе одан да көп тұлғаға тиесілі болатын болса. Ортақ меншік иелері ортақ пайдалану және иелену құқығына ие болды. Өнімдер де олардың үлестеріне қарай бөлінетін. Егер де затты пайдалану әдеттегі тәртіптен шығып кетсе, онда басқалардың келісімі қажет болатын.

 2. 1. Меншік құқығының пайда болу тәсілдері бастапқы және туынды тәсіл деп екіге бөлінетін. Бастапқы тәсіл дегеніміз затқа меншік құқығының алғаш пайда болуы. Мұндай тәсілдерге басып алу (оккупация), иелену көнелілігі бойынша меншік құқығының пайда болуы, қойма, спецификация жататын.

Туынды тәсіл дегеніміз меншік құқығының бір тұлғадан екінші тұлғаға өтуі. Бұған: заттарды беру, өсиет бойынша бас тарту, бөтен біреудің меншігін пайдаланудан түскен кіріс, өнім және шарт негізінде меншік құқығының ауысуы жатады.



Оккупация дегеніміз ешкімге тиесілі емес затты өз меншігіне айналдыру. Басып алу иесіз заттарға қатысты қолданылады. Ешкімге тиесілі емес заттарға - иесіз заттар, жабайы аңдар, құстар, балықтар, табиғи емес заттар;

- бас тартқан заттар, сынған заттар, бүлінген заттар;

- бұрын рим азаматына тиесілі болмаған жаулап алу және соғыс кезінде алынған заттар жатады.

Жоғалтылған және жасырылған заттар екіге бөлінді: олжа жэне қойма деп.



2 Иелену көнелілігі бойынша затты иелену. Иелену көнелілігі -бұл затты адал ұзақ уақыт бойы пайдалану нәтижесінде меншік құқығының пайда болуы. Иелену көнелілігі ерте цивильдік құқықтың өзінде танымал болған. Ол рим азаматтарына қатысты қоданылды және меншік құқығы қозғалатын заттарға бір жылдан кейін, қозғалмайтын заттарға екі жылдан кейін пайда болды. Юстинианның Кодификациясында бұл мерзімдер қозғалатын мүлік үшін үш жыл, қозғалмайтын мүлік үшін бір жыл болды. Иелену көнелілігі бойынша меншік құқығы пайда болу үшін мына алғышарттар орындалуы керек болды: а) иеленудің заңды негізі; б) адал иелену; в) иелену мерзімінің үздіксіз жүргізілуі. Иелену бір адаммен үздіксіз жүргізілуі кажет бодды.

Қойма. Қойма дегеніміз қандай да болмасын жерде бұрыннан жасырын жатқан, ашқаннан кейін иесін табу мүмкін болмайтын құндылық. Бөтен біреудің жерінен оқыста тауып алған қойма тауып алған адам мен жердің қожайынының ортақ меншігі болып саналды. Мақсатты іздеу нәтижесінде жердің қожайыныньщ рұқсатынсыз және оны ескертпей тауып алынған қойма олжаға теңестірілді және оны беру қүқықбұзушының болып саналды. Қасиетті жерлерден тауьш алынған қоймаға меншік құқығы пайда болмайтын.

Спецификация. Спецификация - бір немесе бірнеше заттардан жаңа зат дайындау. Ие болу құқығы материалдың меншік иесіне тиесілі болатын немесе өз еңбегімен затты өңдеген адамға тиесілі болатын. Юстинианның құқығы бойынша спецификатор жаңа заттың иесі меншік иесі болып саналды, егер ол бетен затқа өз затьганың бір бөлігін қосу арқылы жаңа зат өндеп шығарса. Мұндай жағдайда ол материалдың қүнын беруге тиісті болды.

Заттарды беру- традиция. Традиция- затқа меншік құқығын беру ниетімен затты беру. Традиция негізі шарт болды. Бастапқыда тради-ция иелікке алушылар рим емес азаматтар болып табылатын манци-пациялық емес заттарға қатысты қолданылды. Традиция көмегімен меншік құқығының ауысуы- негіз арқылы ауысатын. Бұл негіз тараптардың еркі болып табылды. Юстиниан Кодификациясында традиция меншік құқығын ауыстыру туралы заттық шартты жасаудың бірден-бір тәсілі болып саналды. Традиция бойынша затты тікелей беру және оның мақсаты болуы міндетті болды.

Заттарды біріктіру. Заттарды біріктіру бір затты екінші затқа қосу және оның бір құрамдас бөлігі болу. Заттарды біріктірген кезде әр түрлі меншік иесіне тиесілі заттар бірігеді. Қозғалатын заттар ұнтақталатын заттар және ұнтақталмайтын заттарды араластыру нәтижесінде бірігетін. Біріктірген заттардың қайсысы негізгі зат деген сұраққа заттың шаруашылық бекітілу маңыздылығына, құндылығына байланысты анықталды. Жаңадан пайда болған заттың меншік иесі біріктірілген заттың құнын төлеуге міндетті болды.

3.Меншік қүқығын корғау кез-келген қүқық бұзушыға қарсы әрекет еткен заттық талаптармен жүзеге асырылды. Меншік құқығын корғауға байланысты 70-тен астам талап болды. Негізгі талаптар виндикациялық және негаторлық бодды.

Өзінің заңды иеленуін қайтару үшін меншік иесі арнайы виндикациялық талап коюға құқылы болды.

Виндикациялық талап меншік иесінің еркінен тыс шыққан затын қайтарып алу туралы талабы, яғни бөтен біреудің заңсыз иеленуінен затты қайтарып алу туралы талап. Талапкер болып меншік иесі танылады, ал жауапкер дау туған кездегі затты иеленуші кез-келген түлға. Меншік құқығын дәлелдеу талапкерге жүктелді, егер дәлелдей алмаса жауапкер оны құқықтық салдар туындататын айьштау құқығына ие болатын. Дәлелдеген жағдайда затқа меншік құқығы арнайы соттың бұйрығынсыз, бірақ сот шешімін орындау тәртібімен бұрынғы меншік иесіне өтетін. Егер де жауапкер талапкерге затты қайтармаса сот шешім шығарған кездегі заттың құны бойынша жауапкершілікке жүктелетін. Осы талаптың көмегімен Пампониийдің айтуы бойынша, тек жекелеген заттар ғана емес, атарларды да виникациялауға болатын. Бүл жерде табын, үйір т.б. топ-тобымен жүретін малдарға қатысты да айтуға болады, яғни жекелеген мал емес тобы біздікі болса, виндикациялауға болады. Сонымен қатар, егер кімде-кім бөтен біреудің тастарынан өз учаскесінде үй тұрғызса, ол үйді виндикациялай алады.

Талаптың басты мақсаты затты барлық өнімдерімен қалыпты жағдайда қайтару. Бірақ судья затты талапкерге қайтару кезінде жауапкер адал иеленуші болса, затты сақтауға кеткен шығындарды өтеу туралы міндетті жүктей алатын. Ал, адал емес иеленуші затты қайтара отырып, өнім мен кіріс құнын қайтаруға міндетті болды. Сонымен қатар адал емес иеленуші заттың жойылғаны үшін барлық жағдайда да жауап беретін.



Негаторлық талап. Меншік иесі затты жоғалтпаған кезде де, меншік құқығын қорғауды қажет етті. Бұл меншік иесіне затқа меншік құқықтарын жүзеге асыру кезінде басқа түлғалардың кедергі келтіру кезінде орын алады. Бүл жағдайда меншік құқығын қорғау үшін негаторлық талап қолданылды. Негаторлық талап меншік еркіндігін бұзушыларға қарсы бағытталған талап. Негаторлық талаптың виндикалық талаптан айырмашылығы бүл талапты қояр кезде меншік иесі затынан айырылмайды, бірақ меншік құқықтарын жүзеге асыруға байланысты кедергілерді кездестіреді. Негаторлық талап бойынша жауапкер кез-келген түлға болуы мүмкін. Талапкер өзінің меншік құқығын және оны жауапкердің бұзғандығын дәлелдеуі керек. Егер талап қанағаттандырылатын болса, талапкерге құкықты бұзумен байланысты барлық залалдар өтеледі.


Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет