Рымғали Нұрғали СӨЗ Өнерінің эстетикасы а ң д а т у

(түпнұсқа)

(Сөзбе сөз тәржіме)

Бұл алынған мысал “Диуани Хикметтің” 1 хикметінің бірінші шумағы. Не айтуға болады? Ырғақ буын санына құрылған ежелгі түркі өлеңінің уәзінімен жасалған. А-Ә-А-Ә үлгісіндегі ұйқас. Түгелдей алғанда “Диуани Хикмет” бастан аяқ әр тармақтағы буын санының бірдей келуіне және А-Ә-А-Ә, А-А-А-Ә түріндегі ұйқастарға құрылған төрт тармақты және араб, парсы поэзиясындағы ғазал өлшемімен жазылған екі тармақты өлеңдерден тұрады. Әр тармақ негізінен 7, 11, 12 буыннан құралады, хикметтердегі шумақ саны 3-тен 30-ға дейін.

Бір назар аударып отырған жинақтың композициялық тұтастығын бірнеше элемент құрайды. Алдымен өлең құрылысындағы бірізділік, екіншіден, мазмұн, рух, сарын, дүниетаным тұтастығы. Ақынның бірден бір қасиет тұтып, медет тілеп, жалбарынатын, бірде Құдай, бірде Тәңір, бірде Хақ, бірде Ие, бірде Шаһ, бірде Бар деп атайтын түп тірегі, алтын қазығы – Алла. Дүние кірінен арылып, тазарып, сол Жаратқан махаббатына бөлену – сопының басты арманы. Шариғат, тариқат, мағрипат, хақиқат аталатын діни марқаюдың саты-сатыларында топтап айтуға болатын намазға жығылу, ораза ұстау, зекет беру, кісі ақысын жемеу, сыпайы жүру, ғылым қуу, сүндетке отыру, шайқылардың қоғамына кіру, қажылық жасау, дәруіштерді құрметтеу, ғарып-қасерге қол ұшын беру, зұлымдық жасамау, пара алмау, махаббатқа адалдық, түптің түбінде тәубеге келіп, пірге қол беру, зікір айту, қылуетке түсу секілді сан-салалы шарттар мен талаптарды Қожа Ахмет Йасауй алдымен өзі орындаған, содан кейін барып шәкірттері мен мүриттеріне, тәліптері мен шайқыларына орындатқан. Осы ғибраттарды жасау парыздарын хикметтерде сан-сарынды, мол әуезді, сопылық рухтағы поэзия тілімен бейнелеп береді.

Шығарманың бірнеше мағыналық қабаты, жүйелі арналары, шоғыр-шоғыр сюжеттік оқиғалары барлығын көрсету керек. Софының бір жасынан бастап қылуетке түскен алпыс үш жасына дейінгі өмір жолы жіпке тізгендей түгел айтылып шығады. Бұл ғұмырнамадан қиял-ғажайып сәттермен қоса (жеті қат көкке көтерілу, періштелермен, пайғамбарлармен тілдесу, Мұхамед дидарын көру, тоғыз ай, тоғыз күнде жерге оралу, ғарыш үстінде намаз оқу). Ұлы софы өмірінің нақты деректерін де табуға болады. Бір жаста аруақтан үлес алу, екі жаста пайғамбарлардың келіп көруі, үш жаста шілтеннің келуі, төрт жаста Мұхамед пайғамбардың құрма беруі, бес жаста шариғатқа бел буу, алты жаста көкке шығып, дәріс үйрену, жеті жаста Арыстан Баптың іздеп табуы, сегіз жаста “Хикмет айт” деп аян берілуі... – осының бәрінен Қожа Ахметтің дін жолына келуі, сопылықты қууы әзелден деген тұжырымға жетелейді.

Он жасқа толып ұлан болғаннан кейінгі ғұмырында да басты өзек – діндарлық, аллаға мінажат. Мұнымен қоса тіршіліктің басқа да әрекеттерімен айналысқанын, хақтан жырақ істерін, сауда қылғанын, ғашық болғанын, “тостаған толы шарапты тоя ішкенін” (5 хикмет), қырық жаста шаш пен сақал ағарғанын, махаббат базарында жылап тұрғанын, “қырық тоғызда ғашық болып күйіп-жанғанын” (6 хикмет), түрлі-түрлі жапа көргенін, “ғылым-білім майданында басы айналғанын” (7 хикмет) сөйтіп, көзді ашып-жұмғанша алпыстың жеткенін баян ете отырып, үнемі тәубаға келеді, Бір және Бар – Аллаға мінажат етіп, жіберген қателіктері, жасаған ғапыл істері үшін өкініп, бармағын шайнайды, Тәңірден пана тілеп, дұға оқып, көз жасын ағызады.

Өлмес бұрын жан бермектің дертін тартып, таңсәріде дүйсенбі күні қылуетке кіреді. Бұл жерде нақты деректер бар: жалғыз өліп, жалғыз күйіп, зікір айтып, алпыс түн, алпыс күн бір-бір тағам татып, таң атқанша намаз оқып шығады, тас төсек, тас жастық, көзіне Мұхамед пайғамбар көрінеді, онымен тілдеседі.

Хикметтегі ең үлкен ағыстың бірі – Қожа Ахмет Йасауйдың іштей екі ұдай болып, тебіреніске түсіп, ғапыл істерін, жасаған қателіктерін, жіберген кемшіліктерін қазып, солар үшін күйіп, барлық олқылықтарын мойындап, тәубаға келіп, иманын келтіріп, Аллаға мінажат етіп, құлшылық жасау сарыны екенін көруге болады. Софы ақын бұл тұстарда өзін-өзі аяусыз, қатал сынайды, өкінішпен бармағын шайнап, көз жасын көл дария төгеді. Қайғысыз-қамсыз, ғибадатсыз, алаңсыз өткізген сайранды мас күндердің бодауын өтеу үшін зікір салып, намаз оқып, ораза ұстап, таңды таңға ұрып, құлшылық етеді. Осы әрекет ұлғая келіп, оның жарық дүниемен қоштасып, жер астындағы қылуетке түсіп, барлық күш-қуатын, тіршілік қасиеттерін түгелдей Хақты тану жолына алып келеді.

Бір шоғыр хикмет Мұхамед пайғамбардың ғұмыр жолына, жасаған әрекеттеріне, ізбасарларына арналған. Мұнда оның әкесі, анасы, жары, ісін жалғастырған шадиярларының аты-жөні, мінез-сипаты, әрекет-қимылдары зор құрметпен жырланады. Әсіресе пайғамбардың тұлғасы ерекше шабытпен бейнеленеді. Мансұр шайқы туралы хикметті тамаша баллада ретінде қарауға болады.

Осындай рухтағы жырлар ұстазы – Арыстан Бапқа да арналған. Бұл орайда Түркістан қаласы қоса айтылады. Ал дәруіштерді мадақтайтын хикметтерде орасан үлкен махаббат, ерекше асқақ ақындық қуат бар.

Тағы бір сала хикметтерде қайымдасу, диалог түрлері қолданылады. Елуінші хикметтегі Бейіш пен Дозақтың айтысы қазақ фольклорындағы әйгілі жанрдың формасы екендігін зерттеушілер дұрыс байқап көрсеткен болатын.

“Диуани Хикметте” жалпы сарын, ортақ идея, тұтас ой, үндес әуездердің жанды ағыстары толқып жатыр. Мұның үстіне күміс білезік, алтын сақина іспеттес құйылып түскен көп сан тіркестер, бейнелі сөйлемдер, суретті, тірі сөздер, терең ойлар бар. Назар аударыңыз: “Сауық шарабын іштім” (1 хикмет), “Әзәзілді ұстап міну” (1 хикмет), “Көңіл найзасымен шаншу” (1 хикмет), “Зікір айтып іш сарайым тазарды” (2 хикмет), “Таудан ауыр күнәлар” (3 хикмет), “Жалған ғашық пен шын ғашық” (4 хикмет), “Тостаған толы шарапты тоя іштім” (5 хикмет), “Нәпсі мені көп жүгіртті Хаққа бақпай” (9 хикмет), “Басым – топырақ, өзім – топырақ, тәнім - топырақ” (9 хикмет), “Жер астына қашып кірдім надандардан” (15 хикмет), “Дүниені тастап, дін жолына қадам қойдым” (17 хикмет), “Жер үстінде өлмес бұрын тірі өлдім” (21 хикмет), “Ұстаздарға қызмет қыл еркіңменен” (34 хикмет), “Алаяқтар мойнында оттан ескен кісен бар” (50 хикмет), “Тән сөйлемес, жан сөйлемес, иман сөйлер” (60 хикмет), “Көзді ашып-жұмғанша өмірім өтті” (63 хикмет), “Бар дүние менікі деген сұлтандарға, ғалам малын сансыз жиып алғандарға, өмірі сауық-сайран қуғандарға өлім келсе, бірі опа қылмайды екен” (67 хикмет), “Өзін білгені – хақты білгені, құдайдан қорқып, ынсапқа келгені” (мінажаттан). Саф даналық, ұлы ақындық үлгілері дегеніңіз осы болар.

Буын біркелкілігіне құрылған ырғақтар жүйесіндегі сан алуан сарын, мыңсан әуез хикметтердің мазмұн байлығын терең ашып, айқын ақындық бейнелер жасайды.

Шындығын айтқанда, “Диуани Хикмет” суық ақылмен ойланып, ұйқасты сөзбен қағаз бетіне түскен ғылыми еңбек, құран сүрелерін ежіктеп, шариғат заңдарын қарастыратын діни пайымдама емес, шабыты теңіздей толқыған, өзі айтқандай “махаббат дариясында шомылып, мағрипаттың дариясында гауһар алған, тарихаттың майданында самғап жүрген, сауық шарабын ішкен, бақыт тонын киген”, артынан “Уа, дариға, өтті ғұмырым, қане тағат” деп Алла нұрына бөленген ұлы софы, ұлы ақын Құл Қожа Ахмет тудырған гауһар сипатты хикметтер – ғажайып ақындық шығармалар.

Бұл лирикалық, философиялық, діни шығармалардың көпшілігі “Ей, достар”, “Уа, дариға”, “Ей, дәруіштер”, “Ей, тәліптер” деп басталып, арнау өлең, қаратпа сөз, сұхбат, сырласу, ой бөлісу түрінде бірінші жақтан айтылып, басты ұстындар: ислам шарттары, софылық талаптары, адамгершілік идеялар, биік кісілік мұраттар, бір күндік емес, мәңгілік игіліктерді құрметтеу, алланы тану, сүюді мадақтау, залымдық, пара жеу, надандықты сынау, оқу-білімді дәріптеу арналарында толқып төгіліп, шиыршық атады. Бір жағынан алғанда әр хикмет аяқталған жеке туынды, екінші жағынан алғанда хикметтер іштей бірнеше сюжет, идея, тақырып бойынша шоғырланған циклдерді құрайды. Түгелдей қарағанда “Диуани Хикмет” түйдек мазмұнды, ортақ композициялық түзілімдегі тұтас, кең тынысты, көлемді, көркем шығарма.

Қожа Ахмет Йасауйдың софылық поэзиясының дәстүрлері кейін Сүлеймен Бақырғани, Қажы Бекташ, Жүніс Еміре, Әлішер Науаи сынды ақындардың шығармаларында жалғаса түскенін маман зерттеушілер ашып берді. Ал қазақ әдебиетіндегі осы құбылыстың бір көрінісін байқату үшін бірер мысал келтірейік.

Қожа Ахмет Йасауй: Абай:

1.Надандарға есіл сөзім 1. Қайран сөзім қор болды

жеңіл хикмет. Тобықтының езіне.

2. Шаш пен сақал ағарды, 2. Қаны қара бір жанмын,

көңілім қара. жаны жара.

3. Зікір айтып, жалғыз 3. Моласындай бақсының,

өліп, жалғыз күйдім. Жалғыз қалдым, тап шыным.

4. Дүние боқ соңынан 4. Адам бір боқ көтерген

итше жорттым. боқтың қабы.

5. Қан жұтып, қасірет 5. Мен ішпеген у бар ма?

уына тойдым, міне.

6. Жүрегімде жарақаттар 6. Жүрегім менің

болды пайда. қырық жамау.

7. Еңбек еткен мұратына жетер. 7. Еңбек етсең ерінбей,

тояды қарның тіленбей.

8. Ақыры бір күн көрсетер 8. Бір күн сынар шөлмек.

саған дидар.

Бұл көрсеткен мысалдардан мәтіндік ұқсастықты аңғарсақ, хақты түсіну, алланы мойындау, екі дүние бағасын парықтау, надандықты, зұлымдықты, парақорлықты, пендешілікті сынау, исламның мәңгілік мұраттарын мадақтау орайларында екі ұлы ақынның үзеңгі қағыстырар жері аса мол екеніне көз жеткізуге болады.

Тегінде ойлы оқымысты қолға алып зерттеулер жүргізсе, Қожа Ахмет Йасауйдың қазақ поэзиясындағы терең тамырлы дәстүрлерінің ғасырлар бойы жалғасып ұласқанын мың сан дәйек, айғақтармен көрсетіп берер еді. Басқаны айтпағанда, жүректі жарып шығатын “Уа, дариға” тіркесінің Мағжан, Қасым, Мұқағали шығармаларына сонау алты қырдың астындағы дана бабаларынан келгендігін көру қиын емес.

ІІІ
Басқалармен тақырып ортақ, объекті ұқсас болған күннің өзінде, хас шебер туындысында өмір құбылыстары топырақ иісін жоғалтудан, бояу-реңінен айрылудан ада болса керек. Өйткені өнердің даралық сипатын көрсететін, оның табиғатын ашатын негізгі эстетикалық категорияны – бейнені халықтық ұғымнан бөліп қарау – оны мансұқ ету.

Кейінгі жылдары қазақ әдебиетінде жануарлар тірлігін қаузаған шығармалардың көбеюі - өнердің даму процесінен туған заңды құбылыс. Себебі ықылым замандар бойы еркін сахара төсінде, табиғат аясында тірлік кешкен көне халықтың бүгінгі түлеу, қанат қағу кезеңінде өмір сүріп отырған суреткері өз елінің тұрмысындағы ашық бояу – айқын колоритті көрмесе, бейнелей алмаса, несіне жазушы атанбақ.

Әйгілі “Көксерек”. Ертеректе жат сарынды туынды деп кінә тағылса бүгін шедевр, жауһар деп аузымыздың суы құриды. Керемет! Ғажап! Неге керемет, неге ғажап? Өзі бес саусағындай білетін, екі күннің бірінде көз алдынан өтіп жататын тірлік суретінің қыр оқырманы үшін жаңалық болған себебі не екен? Түлкі – қу, қасқыр – қорқау, бүркіт – қыран кейпінде, бір-ақ қырынан бейнеленетін, эпостың ескі соқпағын бұзған Мұхтар Әуезов реалистік әдебиеттердің жақсы сабақтарына әбден ден қойған.

Бір объектіге бару алдында оны зерттеуші көзімен тексеріп, ыждағатпен байыптап алатын, қалт жібермес машығын ескерсек, Әуезовтің мәшһүр жазушы Эрнест Сетон-Томпсон шығармашылығымен таныстығы ешқандай шәк келтірмейді.

Зоология саласындағы үздік еңбектері үшін алтын медаль алған сұңғыла ғалым Э.Сетон-Томпсон ұзақ тірлігінде (1860 жылы туған) оқырман сүйіспеншілігіне бөленіп, жаһан әдебиетінде қызықты бет болып қалған “Қуғындағылар”, “Қаһармандар”, “Аюдың өмірі”, “Жорға” атты кітаптарына қасқыр, аю, бұғы, мысық, қоян, торғай, сілеусін, ит хикаясын арқау етті. Шығарма мәнін аша түсетін барлық суреттер жазушының өз қолынан шыққан.

Оның туындыларында әлі шырқы бұзылып үлгірмеген өткен ғасырдағы Канада табиғатының исі аңқып тұрады. Иен өңірі жайлаған жан-жануар тірлігі бәз қалпында, білгірлікпен суреттеледі. Э.Сетон-Томпсон – аңшы. Әр шығармасының өмірлік материалын қолмен ұстап, көзбен көрген. Деталь дәлдігі, объектіні өте терең сезінуі таң қалдырады. Жазушы стилінде композициялық-сюжеттік тап-тұйнақтылықтан гөрі, еркіндік, ыңғайға қарай көсілу басым. Автор көбіне өз атынан баяндайды. Оқиғаға аяқ астынан килігу, өз байламдарын айту шеберлік талаптарына нұқсан келтіретіні де рас.

Жазушының натуралистік суреттерді қуып кетпей, мәнді идеяға ұмтылуын “Лобо” әңгімесінен көруге болады. Лобо – қасқырды аты. Төңіректегі малшыларды қан қақсатып, зар илеткен қандыауыз топтың көкжал басшысы. Салған у, атқан оқ, қосқан иттің бірі дарымайды оған. Өлексеге пысқырып та қарамайды, жарып жейтіні – мал, қулық-сұмдыққа төселіп, жырынды боп алған көкжалға тыйым жоқ секілді. Әбден амалы таусылып, титықтаған аңшы ең ақыры қақпанмен Аққаншықтың сілесін қатырған. Аяғын кесіп алып, әрбір қарға адым жерге құрылған қақпандар маңына із салады. Сыңарын, мұңдасын иісінен сезген Лобо қауіп-қатерді естен шығарып, өлім тырнағына ілігеді. Сәкен поэмасында бір аққу үшін бір аққу құрбан болса, мына әңгімеде де сол сарын бар.

Қызылөзен бойындағы үңгірде адам қолына түскен сегіз күшіктің біреуінен басқасының түгел қылтасы қиылады. Жетім жалғызды тракторшының ерке ұлы Джим асырай бастайды. Мойнын шынжыр кескен, босап кетсе иттердің талауына түскен ызалы күшік қасқыр боп өсіп келе жатыр. Ұяластарын мерт қылған, өзіне де талай қорлық көрсеткен Польдің түбіне жетеді ақыры. Бұл “Винипег қасқыры” әңгімесінің ұзын-ырғасы.

Э.Сетон-Томпсон шығармаларында жануарлар өмірі сырт көздің қабылдауы, бағалауы арқылы бейнеленеді. Қасқыр, аю, бұғы - өзі не сезді, не түсінді, бұл көп ретте суреткер назарынан тысқары қалады. Оның шығармашылығы тұтастай алғанда натуралистік өреден шідер үзіп ұзап, алысқа кете алған жоқ.

Дәл бір кітапқа арқау ету үшін тағдырдың өзі әдейі шырғалаңға салғандай, аз уақытта қат-қабат тірлік кешкен Джек Лондонның жануарлар жайлы шығармаларында адам мен табиғат, адам мен хайуанат дүниесі арасындағы өте күрделі байланыс жан-жақты суреттеледі. Ұзақ көлемді, мол оқиғалы “Ақазу” романын алыңыз. Композициялық тұрғыдан шығарманың төрт бөлімі бір-біріне жымдаса қиысып берілмегендігін аңғару қиын емес. Қысқа қайырар, түйіп тастар жерлердің созылып, тым шұбалаңдап кеткен реті мол. Хайуанаттар өміріндегі күйлерді талғамай адам қоғамына тели салу да баршылық. Басқа да олқылықтарды көрсетуге болады. Не десе де әлем әдебиетінде “Ақазу” сынды әйгілі туынды санаулы ғана.

Қақаған аязда, қасқыр қамаған меңіреу теріскейде ит жеккен шанамен жолға шыққан екеудің халі мүшкіл-ақ. Көнтерлі жандар бұл екеуі. Достарының сүйегін тастамай алып келе жатыр. Сөйтіп жүріп Билл қасқыр аузында кетті. Қанды-ауыз қоршауында, тірлік үшін майдан салған Генридің жанкештілігі көз алдыңнан кетпейтін трагедиялық картина болып сақталып қалады.

Нағыз сойқан, қасқырлар дүниесінің қансоқтасы екінші бөлімде бейнеленген. Бұл тарауды жеке аяқталған шығарма ретінде қарау ерсі емес. Жолындағыны түгел жайпап, тапа, атой салған ұялас бөрі. Жалғызкөз бен Көкқасқыр әуелде топ басында қатар жүрген. Дұшпанға бірге аттанып, қызылға бірге бас қойған. Оның бәрі қазір ұмыт. Ырылдасып қап, шайнасып қап жүріп, ақыры бірін-бірі тарпа бассалды. Не ол, не бұл! Талайдың басын жұтқан кәрі жайын бұл жолы да олқы соқпас-ау, әлгінде ғана ойнақ салған үш қар басқан Көкқасқырдың түте-түте жүні қалды, артында еріп жүрген көп бөрі дал-дұлын, парша-паршасын шығарып, сүйек-саяғына дейін жеп қойды.

Жалғызкөз ит пен қасқыр ұлығуынан туған дүрегей қаншық – Кичиге енді емексіп, жұғыса береді. Джек Лондон қасқыр әлемін бейнелеуде Жалғызкөз бен Кичидің күшігін шебер пайдаланған. Күшіктің көзін ашқаннан бастап дүниені қабылдауы өз түйсігі, өз инстинкті арқылы бейнеленеді. Асығыстық, бірді айтып, бірге кету, әр шөптің басын шалу жоқ, сатылы жолмен, заңды түрде табиғат перзентінің қоршаған орта сырын ашуы, кім дос, кім жау екенін аңғаруы аян болады.

Көк бөлтіріктің жаңа өмірі үндістер қолына түскеннен кейін басталған. Ендігі аты – Ақазу. Иттердің кергісінде қыспақ, тепкі көріп өсіп келеді. Бір мақұлық бас иетін, бар жаһанды бағындырған ие – адам екенін әбден түсінген Ақазу бұлардың арасындағы айырманы танитын халге жеткен. Қанша қатал ұстаса да, өз қожасындай пенде жоқтығын Сылқым Смит қолына түскенде ұсынған. Тағдыр тезі, жазмыш күші айналып келгенде қоршаған орта әсеріне саяды деген сарын еседі. Өз күшігін бір жылдан кейін танымай қалған Кичи қылығы көп ойға қалдырады.

Шынжырдағы Ақазудың қайнаған кек, долы ашуы талай итке жер жастатты. Сылқым Смит осыдан нәпәқа тауып жатыр. Ундон Скот қолына түскен Ақазу иесіне берілген, соның жолында жанын пида етуге дайын. Адам мейірімі жібітпес қаратас жоқ.

Джек Лондон қасқыр тірлігін суреттеу арқылы зұлмат орта моралін айыптап, адамдар арасындағы қым-қиғаш сырларға емеуірін жасап, мегзеу, әсірелеу арқылы ішіңе от тастайды, сезімің, ойың тұтанып жүре береді.

Мұхтар Әуезов “Көксерегін” оқығанда есіңізге осы шығармалар түседі. Салыстырып, біріне-бірін байланыстыра қарай бастайсыз. Әуендес көріністер, үндес сарындар, реңдес бояуларды табу қиынға соқпайды. Бауырда жатқанында емшектестері түгел өлтіріліп, қолға түскен күшік; иттердің кергісінде, мойнын шынжыр кесіп өскен бөлтірік; бөрілер ортасына қайта қашып барып топ бастаған көкжал; кісі жеген қандыауыз; ақыры адам қолынан, ит аузынан опат тапқан қасқыр. Бұл бір жазушы екінші жазушыдан жиендік жасап, оп-оңай көшіріп ала салған дайын сюжет, өзгермес қалып емес, құбылыс сипатынан, объекті ерекшелігінен туған жалпы ұқсастық.

Әуезов “Көксерегі” – реалистік әдебиет дәстүрі тудырған мотивтерді шеберлік палитрасындағы сан алуан бояулар мүмкіндігін өз мұратына орай өнерпаздықпен жаңғырту арқылы жазылған жаңа тынысты шығарма. Автор шағын көлемге мол мағына сыйдырған. Бейнелеп отырған болмыстың қыр-сырын бажайлай таныған суреткер зады ежіктеуден, мыжыма тәптіштеуден бойын аулақ салып, жинақылыққа, тамшы арқылы көл суретін, тас арқылы тау кеспірін елестетуді эстетикалық мұрат тұтқан. Бұл бейне табиғатына сандық белгіден гөрі сапалық ерекшелік хас екендігін айқындап, әсемдіктің гармонияға, симметрияға, тұтастыққа кіндіктестігін тағы да тиянақтай түседі.

“Көксерек” хикаяты шағын-шағын сегіз тармаққа бөлінген. Бұлар дөңгеленіп, аяқталған сом сурет, өз алдына жеке картина іспетті, әрқайсысында әр түрлі баяндау, суреттеу тәсілдері қолданылған.

“Қара адырдың қарағанды сайы елсіз. Айналада қабат-қабат адырлар. Жақын төбелердің барлығын аласа боз қараған, тобылғы басқан”.

Қара қарындашпен қара ирек салғандай. Суық, ызғарлы суреттің контуры.

“Сай бойында май айының салқын лебі еседі. Бастары көгеріп, бүрленіп қалған қалың қараған жел лебімен сыбдыр-сыбдыр қағып, теңселіп, ырғалып қояды. Маңайдан жуалардың, жас шөптердің исі келеді”.

Иен даланың тірлік белгісін аңғартатын бояулар. Десе де, шебер қимыл, сараң қозғалыс. Автор қабылдауында берілген жалпы көрініс, қатқыл пейзаж оқушы ықыласын қоңыр, жадау бір психологиялық халге дайындаған ащу күйдің алғашқы дыбыстары секілді. Шолақ, қысқа сөйлемдер қажетті ырғақ тудырған.

Бұдан кейін пейзаж шеңбері қысыла түсіп, байқалмай кетеді де, оның орнын психологиялық сипаттама басады.

“Ін үстінде мүйіз тұяқтар тасырлап, дүбірлетіп келді. Айқай-дабыр молайды. Бірі үстіне бірі келіп, жиын көбейді. Жерге ат үстінен тастаған ағаштар сарт-сұрт түсіп жатты. Ін аузынан екі аяқтылар жыбырлады. Көргіш көздерін түбіне қадалды”.

Келді.

Көбейді.

Жыбырлады.

Қадалды.

Бес сөйлемнің соңғы сөздері. Бәрі етістіктен болған, қимылды білдіретін баяндауыштар. Әр сөйлем – жеке сурет. Әр сөйлем – жеке кадр. Біреу түсіріп жатқан секілді. Иә, түсіріп жатыр. Бөлтіріктің көзінде қалған. Бөлтірік түйсігі арқылы берілген сурет бұл.

Адам – бөлтірік – орта. Бұл үшеуін автор диалектикалық байланыста бейнелеу үшін, қажетіне қарай баяндау әдісін құбылтып, өзгертіп отырады.

Кісі қолында өскен қасқыр күшігінің қалыптасуында қоршаған орта ықпалы бірінші қатарға шығарылады. Бұл хайуанаттар туралы шығармаларда әжептәуір тиянақталған мотивті Әуезов қазақ топырағына, көшпелі сахара шындығына сәйкес әуенде шертеді.

Бөлтіріктің өсуін бейнелегенде, автор натуралистік, зоологиялық өзгерістерді жіпке тізіп жатпай, мінез ерекшеліктеріне, сыртқы ықпал әсерінен болған жәйттерге назар аударады. Көксеректің үлкен иттерден, қатын-қалаштан көрген жәбір-жапасы ішіне шемен болып қатып, жалғыз Құрмаш қамқорлығы жүректегі мұзды жібіте алмаған. Қойға шапқан қасқырлар артынан еріп Көксеректің дөң асуы оның табиғатына шәркез қылық еместі. Адасып қалып, жырылып кетіп, тепкіден бетер еріксіздік торына түскен қырдың дүлей перзентінің бостандыққа ұмтылуы, ата-бабалары жортқан иен далаға тартуы, ұяластарын іздеуі жаратылыс заңы еді. Бірақ нәсілі бір болғанмен, өзге ортада өскен Көксеректі қасқырлар оп-оңай тобына қосып алмасы түсінікті.

Ауылға оралғандағы сұры: “Бұл келгенде Көксерек екі бүйірі суалып ашыққан. Өзінің үсті-басы батпақ болып сыбағысқан, сабалақ жүдеу пішінмен келді”. Үйіріне алғаш кездесу сәтіндегі құбылыстарды жазушы көрсетпей тастап кеткен. Қысқа штрих қана.

Төртінші тармақтың жартысы, бесінші, алтыншы тармақтар түгелдей Көксеректің кемеліне келген шағын, қанды жортуылдарын бейнелейді. Дауылды қара суықта ауылдан құйрық кесіп, мүлде кеткен Көксеректің түйсігін жазушы кішкентай детальдар – табаннан өткен аяз, езуді, тұмсық ұшын қарыған ызғар арқылы сездіреді. Көп сурет Көксеректің көзімен берілген.

Жүйесі үзілмей отыратын әрекеттермен астарлы сырлар шертіп, өнімді ойларға жетектейді.

Көксеректің алғашқы серігі – Аққасқыр болса, алғашқы құрбандығы – Алатөбет. Азу салып, тізе батырған Алатөбетті әсте кешіре алмайды. “Ауыздары басында қалың жүнге толып-толып шықса да, артынан ыстық қанға, жұмсақ етке, сырт-сырт сынған сүйекке де араласты”.

Бұл – бірінші қантөгіс, Көксеректің тырнақалдысы. Ыстық-суық күндерде жанына ерген, анау күшіктерінің енесі Аққасқыр адамдар қолынан мерт болып, соқа басы қалған Көксерек қанды ауыздар ортасына жеткенше көзі қанталап, аштан белі бүгіліп, түнді-түнге қосып талай жортқан.

Ұлысып табысқан қасқырлар тобында Көксерек ығатын ешкім жоқ, бір қаймықса, Көкшолақтан ғана. Тоқ ауыздары майланып жүрген кезде бұл екеуі жұбын жазбайды. Дұшпандарына ұмтылғанда, іле-шала атылған сұржебедей. Қос жұдырық, қос қақпан. Бірақ бұл бейбіт күндегі, мамырстан замандағы кең қолтық. Әйтпесе аспанда ай жалғыз, жалғанда алла жалғыз. Ендеше, топта басшы жалғыз.

Жаныңнан түңілгендей сұмдық оқиға үстінен түсесің: “Көкшолақтың аузы арандай ашылып, тынысы құрып, тыпырлауға шамасы келмей қалды. Сол уақытта артқы қасқырлар топырлап келіп жетіп, Көкшолаққа ауыз салысты. Былбырап аққан қызыл қанның исі аш қарындарға мас қылғандай белгі берген еді. Шаптан, қолтықтан, жалаңаш төстен мықты, өткір тістер жұлқып-жұлқып тартқанда, Көкшолақтың қаны жосылып ағып, ішінен бұрқырап бу да шықты. Бұл арада бар ауыз түгелімен жабылып кетіп еді, аз уақытта Көкшолақтан будыраған жүн мен төрт табан ғана қалды”.

Опасыз пәни дегенің осы. Кеше өздерін оттан, өрттен сақтап жүрген, қамал бұзған көкжалды, бүгін одан мықты біреу шығып еді, артындағы көп шуылдақ жарды да салды. Ертең тағы бір күшті көз алартса, бүгінгі жеңімпаз да сол таз кепені кимек. Осындай қамырықты ойлар бірін-бірі кимелейді.

Ал Көксерек енді суық жолға бел буған қарақшы қалпына түсіп алған, жазушы сөйлем ырғақтарын осы сарынға лайық әуенге түсірген. Түйелі адам оғынан саны жараланған Көксерек өзге бөрілерден жырылып, жырақта жапа-жалғыз қалып, ашығып, жаңа бір сұмдыққа әзір тұрған.

Психологиялық жағынан ол қандай қылыққа басса да сенімді: қойға шаба ма, жылқы жара ма – бәрі бір. Оңдырмасы анық. Көзін ашар-ашпастан иттерден көрген қорлығы, еріксіздік, Аққасқырдай серігінен айрылу, суық, қатыгез даладағы кезбе тірлік, жанын көзіне көрсеткен у қорғасын – осының бәрі жиылып кеп, бұған ата-бабалар қанымен берілген қаныпезерлік қосылғанда, Көксеректің қойшы балаға шаппауы – қолдан жасалған қадам болар еді.

“Үстіне гүрілдеп қасқыр төніп келгенде, көзі бір ашылып бір жұмылды. Басына таман арандай ашылып келе жатқан ауыздың жоғарғы жағында өзіне таныс құлақ көрінді. Сол жақтағы тілік құлақтың жартысы салпылдап тұр. Ақырғы сезген-білгені сол. Содан әрі баланың үні өшті. Қасқырдың аузы тиместен бұрын өліп кетті”.

Жазушы осы трагедиялық көріністі бейнелеуде үлкен шеберлік үлгісін танытып, Көксерек портретінің соңғы бояуын жағып, шеңберді тұйықтаған. Бұрынғы шабуылдарда қасқыр бойында қандай құбылыстар болды, құрбандығын қалай мерт қылды – осылар айтылатын. Аттан құлаған балаға ұмтылғанда қаны қарайған көкжал нендей халде еді? Әрине, оқырман мұны да білгісі келеді. Жазушы бәрін айтуға міндетті емес. Төніп келе жатқан өлімді қорғансыз, кінәсіз балаға қалай қарсы алғанын бейнелеумен көп нәрсе ұтып тұр. Сол Құрмаш кеше ғана мұны бауырына тартпап па еді, сырт айналғаны, бәрін ұмытқаны, ажал болып келе жатқаны қалай Көксеректің? Жақсылықтың, адамгершіліктің қарымтасы қайтпағаны ма? Әлсіздің аты - әлсіз, күшті қашанда қабырғасын күйретіп жүре бергені ме? Құрмаш – панасыз дала бейнесінде, Көксерек – көкбөрі зұлымдық бейнесінде алынғаны ма? Адам қоғамы мен хайуанат дүниесі арасында бітпес күрес бар ма? Есіл ұлдан айрылған ата-ана көз жасы...

Сан алуан ойлар келіп, неше түрлі сезім қамайды. Бұл – шығарма әсерін, жазушы талантының қуатын көрсететін белгі.

Хикаят сюжеті Құрмаш өлімімен тиянақталып тұр. Шығарманы осымен бітіруге болатын еді. Бірақ өйткен күнде, жазушы позициясы, авторлық мұрат көмескі тартып кетері сөзсіз. Зұлымдыққа, озбырлыққа қарсы тұрар, оны жеңер күш бар деген сарынды Әуезов әліптей түседі.

Рас, Аққасқаның әрекет, қимылы көзге елестердей жанды кейіпте емес. Сырт пошымы да жақсы есте қалмайды. Мұның есебіне соңғы бөлімде Көксерек ізіне түсуі әсерлі баяндалған. Талай иттің мойнын бұрап, мал атаулыға қырғидай тиген Көксерек әлі де осал еместігін көрсетеді. “Ауылға әкелгенде Құрмаштың әжесі боздап келіп;

- Қуарған-ай, неңді алып ем?.. Не жазып едім? Бауырына салып өсіргеннен басқа не қып еді менің құлыным? – деп елді тегіс еңіретіп, Көксеректі басқа тепті”.

Шығарманың соңғы сөйлемі. Ана кесігі – Көксеректі басқа тебуі. Жазушының гуманистік идеалын да осы орайдан іздеуіміз керек. Адам қолында өскен, бірақ адамға қиянат еткен, оның ет-бауырын езіп, жара салған көкжал сол адам қолынан өлім тапты.

Бейнелі ой символдық ойға, әуенді сарын үлкен идеяға ұласып, сахара топырағындағы шындықты қанық бояу, айқын колоритпен бейнелеген “Көксерек” бір әдебиет шеңберінен биіктеп көтеріліп, әлемдік жауһарлар қатарына қосылған.

Мысалдағы бір жақтылық, бала санасына ғана қызық боп көрінетін жәйттер хайуанаттар өмірін арқау ете отырып, реалистік арнада жазылатын дүниелерде кездеспеуі шарт. Л.Толстойдың әйгілі “Холстомер” хикаятында шарттылық тәсілдер арқылы ащы шындықтар беті ашылған. Адамзат қоғамындағы көп әділетсіздікке, зұлымдыққа ұлы гуманист табиғат перзентінің аузымен үкім айтады. Оқырманды әуелде таң қалдыратын нәрсе: ат өз өмірін баяндай бастайды. “Таң атты, Шаһаризада төсегіне жатты” деп келетін шығыс ертегісіндегіге ұқсас композиция бар. Түнге қарай қорадағы жылқылар жиналып келіп, Холстомер хикаясын тыңдайды. Бес күнге созылған хикая. Рахат, шаттық күндер, азап, мазақ күндер жайлы хикая. Дұшпанның күлкісі, достың табасы, даңқ ләззаты, тобыр тепкісі – баршасын көрген бір кездегі көсем сұлу, желгіш ат Холстомер басынан бағы тайып, тұғыр құрлы құны болмай өткелектен өтіп, ыңыр-шағы шығып, ақыры итжемеде қалады. Енді оны қызықты шақтағы иесі Серпуховский де танымайды. Мұның да жетісіп, шекесі қызғаны шамалы – заманында дүниені сапырған сабазың телміріп, көзін сатар күйге жеткен.

“Емдейтін шығар-ау, - деп ойлады ол, - мейлі”. Л.Толстой ат түйсігіндегі сыртқы дүние, адамдар арасындағы қарым-қатынасты ғана емес, оның ой ағымын да береді. “Менің ғұмырымдағы бақытты күндер тез таусылды, екі-ақ жыл солай өмір сүргем”. Бұл – Холстомер сөзі.

А.Куприннің белгілі әңгімесін Холстомерге арнауы тегін емес. Екі шығарманың баяндау мәнерінде, көркемдік тәсілінде, авторлық идеалында ортақ жәйттер мол.

Куприн әңгімесінің бас-аяғы балғадай, жұп-жұмыр дүние. Реалистік колоритті қаузаған жазушы шарттылық, еркіндік амалдарына бой ұрмай, өте дәл ықшам болуға ден қойған.

“Шөп”, - деп ойлады да, кешқұрымнан шөп салып жүрген атшы Назарды есіне алды”.

“Таң қылаң беріп келе жатқанда көктемнің алакеуім шағы түсіне кірді”.

“Бұлары несі екен-ау? – деп ойлады таңырқап. Мен тамаша-ақ желдім ғой”. Бұлардың бәрі Изумруд деген аттың ойы. Жарыста шұрай топтан талай жүлде алған Изумрудтің желісін суреттейтін көріністе әдемі динамика, адам мен жылқының қозғалыс ырғағында үнсіз тіл тауып, шабыт қанатында зулаған бір шағы бейнеленген. Кеше үстінен құс ұшырмаған тұлпарды бүгін тобыр басқа теуіп, көзге соғып, қаңғыртып қоя береді. Иә, даңқ жолы қатерлі, тайғанақ жол, алды – жалын, арты – күл. Өзі де мәңгіріп кеткен Серпуховский Холстомерді танымағаны түсінікті, ал көзілдірікті ағылшын Изумрудке неге араша тұрмайды? Асыл нәсілді арғымақтар аз күн қызықтан кейін әркімнің тақымында кетіп, азап-мехнатқа түсер себебі неде? Сұрақ тудырар гәптер, ойға түсірер түйткілдер, маза кетірер жайлар аз емес-ау.

Шыңғыс Айтматов прозасындағы жаңалықтар төркінін іздегенде алдымен классика сабақтарына үңілу заңды екенінде дау жоқ. Қырғыз жазушысы реалистік дәстүр үлгісін ұлттық топыраққа лайықтап, сол орайда жаңа бояулар, тың өрнектер тапқанын ғана айтсақ, бұл кіліксіз. Үлкен олжа қызықты да қиын өмірлік материалға өзгеше бір қырынан келуде, шеберлікпен ұштасқан суреткерлік батылдық принципінде жатыр. Биік көркемдік өреден табылып, терең идеясымен қуантқан шығармалардың өзінде адам өмірі һәм хайуанаттар өмірі бір-бірімен ажырамастай, мидай араласқан қалыпта көріне алмайтын. Түптеп келгенде, адамдар бір қиырда, жануарлар бір қиырда қалатын.

“Қош, Гүлсары” хикаятының жаңашылдық сипатын қамшы өріміндегі таспадай қатар өрілген екі тірлік ағынының өзара тоғысуынан, екі жүректің қатар соққан дүрсілінен іздеу керек. Танабай – Гүлсарының символы. Гүлсары – Танабайдың символы.

Бұл өзі өнердің халықтық, адамгершілік талаптарын балқыған шабыт, шамырқанған ой көзімен терең танып, мың толғанып, жүз тебіренген суреткер қиялынан туған ұлттық өмірдің сом суреті, шындықтың сұсты, келбетті туындысы.
ІҮ
Әлем әдебиетінің әр кездегі түрлі нұсқаларымен танысқан адам үнемі қайталанатын құбылыстарға кездеседі. Сол тұрақты нәрсенің бірі - әдеби жыр.

Рас, кейде үрдіс өсіп, биікке шыққан сала кейде баяу дамиды, екінші қатарға көшеді. Бір ұлттың әдебиетінде айрықша өркен жайған түр екінші ұлттық әдебиетінде бой көрсетпейді. Дегенмен, тұтастай алғанда, өзгеріс, даму процесін көруге болады.

Жанрды - әдебиеттің тегі, әдебиеттегі түрлер, оның табиғатын танып, даму барысын пайымдауда бүгін әр түрлі ағым, әр түрлі мектеп өз тұжырымын ұсынады. Идеалистік ғалымдар, оның ішінде Кассирер әдебиет жанрының символдық мәні бар, жанр мазмұн да, форма да емес, априорлы, тәжірибеден бұрын туған, практикадан тыс тұрған нәрсе дейді.

Көптеген еңбектерге мұрындық болған трактаттардың авторы Бенедето Кроче көркем өнердің мәнін тануда жанр мәселесінің қажеті жоқ деп көрсетеді. Кроче шығарманы ұғынып білуде жанрға назар аудару, оны зерттеу оқымыстыға кедергі, зиян деп тапты. Оның тұжырымында, жанр мәселесі зерттелетін, назар аударатын проблема емес.

Алғаш 1951 жылы басылып, кейін бірнеше рет қайта жарияланған Эмиль Штайгердің “Поэтиканың негізгі ұғымдары” кітабында жанр терминінің орнына – “бастау” деген сөз қолданылады. Оқымысты жанр проблемасынан бойын аулақ салады.

Егер мәселеге тарихи тұрғыдан қарасақ, эстетикада жанр проблемасы ерте кезден бастап үнемі зерттеудің объектісі болғанын көреміз. Алғашқы жинақты, қомақты пікір Аристотельдің “Поэтикасында” жатыр. Грек оқымысты былай дейді: “Гомер сияқты өзіңнен тыс тұрған оқиға жайлы айтып беріп еліктеуге де, әйтпесе өзің қатыса отырып еліктеуге де, әйтпесе кейіпкерді көрсетіп еліктеуге де болады”.

Сөз жоқ, бұл жерде әдебиеттегі үш жанр – эпос, лирика, драма айтылып отыр. Классицизм теориясында жанрлар схоластикалық тұрғыдан түсіндірілген. Гегельдің әйгілі “Эстетика” кітабында зерттелген үлкен проблема – жанрлардың тууы, қалыптасуы, дамуы және бір-біріне әсері.

Көп мәселеге триада тұрғысынан, тезис, антитезис және синтез тұрғысынан қараған Гегель жанрды зерттегенде де осы принципті ұстаған. Гегельше эпос – тезис, лирика – антитезис, драма – осы екеуінің синтезі.

Жанрларды анықтау үшін неміс философы объекті және субъекті ұғымдарын негізге алады: объективті қалыпта көрінген объективті болмыс эпостың қамтитын ауданы. Объективті болмыстың субъективті көрініс лириканың қамтитын ауданы. Осы екеуі қосылып драма тудырмақ.

Гегель суреткер белсенділігін, адам санасының өз тарапынан болмысқа әсер етуін ұғына алған жоқ. Ол әдебиеттегі айрықша күрделі мәселе – сәулеленуді ескермеді. Бірақ көркем өнердің практикасынан, тарихынан алынған материалдарды талдау үстінде Гегель айтқан кейбір ойлар кейінгі зерттеушілердің еңбектерінде қайта жаңғырып, кәдеге асты.

Эпоста оқиғалар жүйесі арқылы көрінген айқын суреттермен өмірдің кең тынысы бейнеленеді.

Драма арқауы - әрекет. Салыстыра бастасақ, әрекетке қарағанда, оқиға ұғымының мағынасы кең екендігін түсіну қиын емес.

Гегель драма эпос пен лириканың қоспасы дейтін пікірін шығармаларды талдау үстінде өзі де бекерге шығарады. Әдебиет тарихында бір эпостық шығарма негізінде бірнеше пьесаның тууы жиі қайталанатын құбылыс. Ендеше, драма эпостан күрделі емес, қайта эпос драмадан күрделі.

Әдебиет теориясының негізгі проблемаларын өз дәуірінде В.Белинский терең зерттеген. Грибоедовтың “Ақыл азабы” пьесасына жазған рецензиясында және “Поэзияның тегі мен түріне қарай бөлу” деген еңбегінде Гегель тезистеріне сүйене отырып, жанр мәселесін нақты мысалдар арқылы таратып, саралап түсіндірген.

Қазіргі таңда әдебиеттің өз табиғатынан, өз болмысынан қол үзген кейбір оқымыстылар жанрларды психологиялық категория арқылы ұғындырмақ болады. Олар лириканы – сезім, эпосты – ерлік, драманы – ой деп қарайды.

Екінші бір бағыт – лингвистикалық мектеп.

Бұл арнадағы зерттеушілер үшін әдеби жанрлар грамматикалық категориялармен пара-пар. Олардың ойынша, лириканың қамтитын объектісі, көрсететін, бейнелейтін нәрсесі – осы шақпен, эпостікі - өткен шақпен, драманікі – келер шақпен шектелмек. Лирика – бастауыш яки дыбыс; эпос – толықтауыш, яки сөз; драма баяндауыш, яки сөйлем.

Қысқасы, бұл ағымдардың жанр теориясына қосқан жаңалығы жоқ. Мұны орыс тілінде аударылып басылған М.Верлидің “Жалпы әдебиеттану”, Уоллек пен Уорреннің “Әдебиет теориясы” еңбектеріндегі материалдардан да айқын түсінуге болады.

Бір топ ғалымның жанр табиғаты, оның тууы, даму тенденциясы төңірегіндегі жүйелі, қорытынды ойлары Москвада шыққан үш томдық академиялық әдебиет теориясы кітаптарына енгізілді.

Осы ретте халықтық эпос жайлы Е.Мелетинскийдің, роман жайлы В.Кожиновтың, лирика жайлы В.Скозниковтың, драма жайлы М.Кургинянның еңбектерін айта аламыз. Бұл зерттеулердің бәрін ұқсас етіп, олардың ғылыми мәнін көтеретін – проблеманың тарихы қойылып, теориялық биік деңгейде шешілуі.

Рас, әдебиет жанрларын жіктеуде жаңалық жоқ: эпос, лирика, драма. Мәселе жанрлық даралық ерекшеліктерді айқындауда, даму кезеңдеріндегі заңдылықтарды ашуда, бір ұлт әдебиетіндегі перспективаны табуда.

Бір кезде академик А.Н.Веселовский сан алуан деректер негізінде эпостың шығуына жан-жақты тоқталған еді. (А.Н.Веселовский, “Историческая поэтика”, Л., 1940, стр. 260, 317). Бүгінгі теоретиктердің бірқатары, әсіресе көне формалар, архаикалық түрлер жөнінде А.Н.Веселовский байламдарына сүйенеді.

Эпостың туын тек қана фактімен, тарихи оқиғамен, тек қана мифологиялық аңызбен байланыстыруға болмайтындығын ғалымдар әр түрлі елдер әдебиетінен алынған материалдарды жан-жақты зерттеу арқылы дәлелдеп берді.

Бұған қоса әсте эпостың коллективтік мәнін, жалпы халықтық, патриоттық идеяны өзек ететін ерекшелігін жадыдан шығармау шарт. Бұл орайда үндінің “Махабхаратасын”, моңғолдың “Гэсриадасын”, қырғыздың “Манасын”, қазақтың “Алпамысын”, қалмақтың “Жангарын” еске түсірсек жеткілікті. Салыстыру әдісі арқылы жазылған тиянақты еңбектер берген академик В.Жирмунский эпостың негізінде тарихи факт жатады деп есептесе, екінші ғалым В.Пропп қаһармандық, жаугершілік заман шындығын бірінші қатарға қояды.

Бұл байламдарды анықтай түсетін фактілерді қазақтың көне әдебиетінен көптеп табуға болады.

Эпостық шығармалардың әдебиеттегі жетекшілік мәнінен бірте-бірте айрылу себебін қоғам мен өнер арасындағы күрделі байланыстан іздеу керек. Тұлға, жеке адам өзінің қоғам алдындағы атқаратын қызметін, қоғамға жасайтын ықпалын түсінген сайын шығармалар түр жағынан жетіліп, мазмұн жағынан байып, марқая түспек.

Қоғам мен тұлға арасындағы қат-қабат қарым-қатынас негізінде туған жанрлық соны форма, жаңа заманның эпосы – роман.

Бүгінгі көзқарас бойынша әдеби жанрларды жіктегенде негізге алынатын критерийлердің бірі – характердің көрініс дәрежесі, характердің адам өмірін қамту мөлшері.

Мінездің бір қыры кішкентай оқиға, кішкентай көрініс арқылы бейнеленетін шығармалардың көлемі шағын, кейіпкер саны аз болмақ. Осы орайда жазылатын әңгіме – дүние жүзілік әдебиетте айрықша дамыған, тарихи терең, мүмкіндігі мол жанр. Оған ерекше әсер еткен, нәр беріп байытқан өмірлік аналар өте көп. Бір сәт, бір кезеңге қарап оқырман бұрын не болған, енді не болмақ деген сұрауларға жауап таппақ.

А.Чеховтың “Чиновниктің өлімі”, М.Әуезовтің “Қаралы сұлу”, Б.Майлиннің “Даудың басы – Дайрабайдың көк сиыры”, М.Жұмабаевтың “Шолпанның күнәсі”, С.Сейфуллиннің “Бандыны қуған Хамит”, С.Мұратбековтің “Күсен-Күсеке”, О.Генридің “Сыйлық” туындыларын еске түсірейік.

Жауһар әңгімелердің бәріне ортақ нәрсе – тамшы арқылы теңіз бейнесін жасау, адамның ауыр тағдырын, ерлік күресін, зор қуанышын, қамырық қайғысын аз бояумен-ақ көзге елестету.

Қазіргі әңгімеде оқиғаның бірінші жақтан, екінші жақтан, үшінші жақтан баяндалуы, әңгіме – хат, әңгіме диалог түрлерінің өрістеуі жанрлардың формалық жағынан ұштала, жетіле түскендігін көрсететін факт.

Қазақ әңгімесін әлемдік аренаға қазақ романдары сияқты қанжығасы тоқ барды деп айта алмаймыз. Дүние жүзілік новеллистиканың маржандары қатарынан қосылатын туындыларымыз саусақпен санап айтарлықтай ғана.

Сюжетті лайықтап ала білмеу, композициялық олқылық, бойға шақ емес, әңгіме мойны көтере алмайтын жүк арту секілді кемшіліктер көзге ұрып тұрады.

Бұл ретте қазақ әдебиетіндегі жемісті арна, өрісті бағыт - Әуезов, Майлин дәстүрін жалғастырушы новеллистердің жоқтығын өкінішпен мойындауға тура келеді.

Эпостың орта көлемді түрі хикаятта характер, адам мінезі бірнеше қырынан көрініп, тартыс ауқымы кеңейгендіктен, кейіпкерлер саны артады. Ол өз тарапынан шығарма көлемінің ұлғаюына әкеледі.

Бұл жанрдың орасан мол мүмкіндіктерін Мерименің “Кармен”, “Таманго”, Гогольдің “Тарас Бульба”, Толстойдың “Қажымұрат”, Әуезовтің “Қараш-Қараш оқиғасы”, Айтматовтың “Қош, Гүлсары” сияқты әр заманда, әр елде жазылған хикаяттарымен танысып, айқын көруге болады.

Романның тууы әдебиет кәмелетінің, өнердің марқайғандығының белгісі ғана емес, халықтың рухани өмірдегі есеюінің көрсеткіші. Зады, жалпы роман жанрына тән қасиеттер мен заңдылықтар, романның ұлт әдебиетіндегі көрінісі бажайланып, тиянақты зерттелуі ләзім. Проблема құр термин төркінін іздеумен, ежіктегендіктен, сөздің мағынасын, ауыспалы мәнін білумен тынбайтындығын ұғуға үлкен ғұламалықтың қажеті жоқ.

Мәселе, ең алдымен, романның туып, қалыптасуындағы заңдылықтарды ашуда. Европалық әдебиеттерде бұл жанр Ренессанс заманының соңын ала өмірге келгендігін көптеген материалдар дәлелдейді. Ол көктен түскен, жерден шыға келген, біреу ойлап тапқан өткінші дүние емес, әлеуметтік тілектен, халық тілегінен, қоғамдық тілектен туған жаңа жанр. Өзінің шарттары, талаптары бар, ішкі мүмкіндіктері мол соны форма.

Роман табиғатын арнайы зерттеген ғалымдар жанрдың шығуын халықтық әдебиеттегі үлгілермен, оның ішінде әр түрлі диалогты материалдардың басын қосатын нұсқалармен сабақтастыра қарайды.

Тағы бір үлкен арна – орта ғасыр әдебиеттеріндегі халықтық әңгімелер, бір адам төңірегіне топтасқан түрлі аңыздар. Соның бірі 1515 жылы Германияда “Брауншвейх Тиль Эйленшпигель туралы күлдіргі кітап” деген атпен басылды. Бұл жинақтағы барлық оқиғалар неміс Тильдің басынан өткен. Ол Дания, Голландия, Чехия, Италия мемлекеттерін аралаған.

Қағазға түспеді демесек, түркі тілдес халықтардың арасында мұндай әйгілі кісіге байланысты хикаялар, аңыздар жетіп жатыр. Қорқыт, Алдар көсе, Қожанасыр, Жиренше әңгімелері ауызға бірден ілінеді. Бірақ осы іспеттес дүниелердің қазақ романдарының тағдырына әсері деген проблема әлі зерттеліп, шешілген жоқ.

Европалық романның алғашқы нұсқалары екі жүйеде де, оның бірі – жаугершілікті, серілікті, кезбе тіршілікті паш еткен туындылар. Бұл шығармаларды ұстап тұрған басты арқау – қызғылықты оқиғалар жүйесі.

Екінші бағыт – бірталай жазушылардың шығармаларында ерекше белең алған психологизм. Бұл ағымдағы романдарда адам дара сипатымен алынып, мінез құбылыстары айрықша дәлдікпен бейнеленеді. Европалық әдебиеттегі шын мағынасындағы ең алғашқы реалистік роман, жанрдың кейінгі дамуына әсер еткен шығарма – Антуан Превоның “Манон Леско” кітабы.

Бұл шығарманы Г.Мопассан, Л.Толстойлар өте жоғары бағалаған.

Айтылмыш туындының ерекшелігі деп, ең алдымен, кейіпкерлер арасындағы қарым-қатынас объективті түрде, оқиғалық сабақтастықта, психологиялық сенімділікпен өмірдегідей дәл суреттелуін атап айту керек.

Романда тарихи жалғастықтық сездіру, өмірді процесс ретінде, өзгермелі құбылыс ретінде бейнелеу, оқиға байсал тапса да, әрекеттің тынбайтындығын көрсету талабына ұмтылу басым.

Тиянақты, күрделі еңбектер берген білікті зерттеушілер романның даму барысында бірнеше кезеңді атайды. Бірінші кезең – субъективті роман, мұның мысалы ретінде Бенжамен Констанның “Адольф”, Гетенің “Жас Вертердің мұң-шері” секілді шығармалар алынады.

Бұларда өмір күресі, тірлік тартысы бір кейіпкердің көзқарасымен бейнеленеді. Барлық дауыл, барлық ағын бір қаһарманның жүрегі арқылы өтеді. Шығарманы тұтастырып тұрған өзек – орталық кейіпкер, бір қаһарман.

Жанрдың табиғи даму барысы субъективтік романның тар өрісін кеңейтіп, қысаң шеңберді жазды.

Болмысты әр түрлі қырынан алып, әр түрлі сәуле түсіру арқылы суреттейтін шығармаларда сюжет жалғыз кейіпкердің төңірегінде ғана өрбімейді, тартыс сан алуан әлеуметтік топтар өкілін қамтиды.

Бұл қасиеттер объективтік романды сипаттайды.

Орыс оқымыстылары романның полифониялық түрін тұңғыш дүниеге әкелуші деп Федор Достоевскийді атайды.

Бұрынғы романдарда қаһармандар диалог арқылы қарым-қатынасқа түсетін, олардың бар болмысын жазушы өз тарапынан бағалап отыратын. Әрбір образ бұлжымайтын орбитасы бар жеке әлем еді. Ал Ф.Достоевский романдарында кейіпкерлер әрекетіне, олардың психологиялық күйлеріне жазушы араласпайды, жасырын қалады. Мұның есесіне бір кейіпкердің іс-әрекетін, ой-сезімін екінші кейіпкер өз көкейінде бағалайды. Бірінің ойындағы, сезіміндегі түрлі сәттерді екіншісі өз санасына көшіреді. Достоевский романдарындағы адамдардың сезім дауылдарында, ой толғаныстарында бөлек-бөлек шеңбер жоқ, олар бір-бірімен психологиялық жағынан қоян-қолтық араласқан (М.Бахтин, “Проблемы поэтики Достоевского”, М., 1963, стр. 320).

“Қылмыс пен жаза” романын еске түсірейік. Раскольниковтың қылмысы, содан кейінгі ар жазасы, заң жазасы, қат-қабат шытырман толғаныстар оның ғана жанын жеп, жүрегін тітіркентіп қоймайды, басқалардың да өзегін өртейді.

Полифониялық роман – жанрлық мүмкіндіктері орасан мол, адам мен адам, адам мен қоғам арасындағы өте күрделі қарым-қатынастарды бейнелеуде жазушы үшін ең құдіретті форманың бірі.

Қоғамдағы таптық езгі, нәсілдік езгі, отаршылдық езгі адам мен адамды бір-біріне тас бауыр қылып, жау етеді. Әлеуметтік идеядан, сұлулық мұраттан, гуманистік сезімнен айрылған жандар, шынында да, қоғамдық күрестен сырт қалып, қарақан қара бастың мұң-шыңын күйттеп кетпек.

Осындай пенделерді тұлға етіп алған шығармалардың өрге баспауын архитектоника олқылықтарынан, сюжет құрудағы кемшіліктерден деп білу мәселенің бетін қарпу ғана болмақ.

Әдебиеттегі романның азуы жанрдың азуы емес, қоғамның азуын көрсетеді.

Философиялық, психологиялық үлкен мәні бар проблемалар, таптар арасындағы келісім таппас қаһарлы шайқас, тұтас дүниелердің күйреу трагедиясы, тұлға мен революция, халық және революция – осы алуандас өткелі қиын, шешімі ауыр асулардан өнер қазіргі заманның эпосы – реалистік роман арқылы аса алатындығын М.Горький, Э.М.Ремарк, М.Әуезов, Э.Хемингуэй, М.Шолохов, У.Фолкнер, Г.Маркес сынды суреткерлер шығармашылығы айқын көрсетіп берді.

Субъективті, объективті, полифониялық романдар өрісін кеңейту көркемдік дамуға қанжығасы тоқ орасан зор олжа салды.

Қазіргі дәуірдегі, желмая уақытымыздағы, космосты ауыздықтау заманындағы роман табиғаты, оның қаһарманы деген төңіректе ұлан-ғайыр айтыс бар. Сол дүбірлі пікір сайысында Мұхтар Әуезов айтқан ойлар қомақты. Ол әсіресе “Қазіргі роман және оның қаһарманы” деген мақалада жатыр. Роман төңірегінде пікір айтушылардың кейбіреуі өткенді, дәстүрді мүлде естен шығарып, бүгінгіні бағаламақ болуы еріксіз шалыс бастырады.

Жазушы Мехти Гусейн заман қарқыны дегенді желеу етіп, роман көлемі бір еліден аспау керек дегенге дейін барды. Құрмалас сөйлемнен ат-тонды ала қашу - әбестік.

Ол былай деп есептейді: заман үрдіс, заман желмая, баяғы енжарлық жоқ, адамдардың әр минуты есептеулі. Ендеше, роман бітімі де сол орайлас болуы керек. Шығарма кілең қысқа сөйлемдерден тұрсын, телеграфтық стиль қажет. (“Литературная газета”, 1959, № 18). Бұл жерде өнердің басты шарты адамдарды көрсету талабы ұмытылып, жалаңаш түр жайлы әңгіме ету бар. Бәтір-ау, Лев Толстой эпопеясының бетін кім есептеп жатыр.

Екінші бір алуан сөз, эстон жазушысы Рудольф Сиргенікі. Оның ойынша, кілт – кейіпкер санында. Көп кейіпкері шығарма жемісті болмайды. Өйткені олардың бәрі-бәрінің ішкі сарайына үңіліп, қазбалай суреттеу мүмкіндігі қиын. Композиция босаңдығы да мол мақсаттылықтан туады. Оның байлауы осы (“Пути развития современного советского романа”, М., 1961, стр. 7).

Р.Сиргенің пікіріне де қосылуға болмайды. Субъективті романнан объективті романның артықшылығы шығармашылық тәжірибесінде әлдеқашан дәлелденген. Қоғамды терең, жан-жақты, мінездерді толық суреттеу талабы бірінші қатарда. Бүгінгі роман пішіні жайлы сөз еткенде Хемингуэй, Ремарк ауызға жиі алынады.

Сөз жоқ бұлардың екеуі де ХХ ғасыр прозасына ықпал жасаған жазушы. Оны ешкім де бекер дей алмайды. Мейлі Хемингуэй, мейлі Ремарк кейіпкерлері болсын, олар іштей булыққан, сезімі буылған жандар. Сыр-шынын ашық айтпайды, көбіне жарым сөз, қас-қабақ, емеуірін. “Бәрібір ешкім ұқпайды сені” дейді олар. “Не үшін өмір сүрем? Иә, не үшін өмір сүрем?” – деп ашына ширығады. “Біз болашағы жоқ жандармыз”, - деп мұңая қиналады.

Хемингуэй, Ремарк туындыларының жақсы, бағалы жақтарын айта отырып, олар барша бітімімен романның бірден-бір үлгісі еместігін жадыдан шығармау керек.

Әдебиеттің арғы-бергі тарихын жетік біліп, нәзік түсінген Мұхтар Әуезов роман айтысы тұсында салмақты ойын ортаға салды. “Оқиғаға құрылған роман”, “Адам тағдырына құрылған роман” деп бөліп-жарған К.Симонов пікірін орынды сынады, бұлай бұтарлаудың қисынсыздығын сенімді дәлелдеп берді. Әуезов кейіпкерлер саны аз шығармаларға қарсылық айтқан жоқ. Ол әр жанрға пышақ үстінен енші бөліп беру әурешілігінен аулақ еді.

Шын мағынасындағы роман реализммен біте қайнасқан, сонымен емшектес. Батыста белең алған түрлі модернистік ізденістердің реализммен қатар өмір сүруге қақы бар. Адам мен қоғам арасындағы байланысты мойындамайтын А.Робб – Грие, Н.Саррот, Б.Дорлардың “ақ роман” дейтіндері формалиятік мақсатты көздейді. Бұларда тұман, бұлдыр дүние, заттар суреттелген. Н.Сарроттың “Бір стакан судағы дауыл, менің назарым сонда” деген сөзі – олардың ұраны. Отызыншы жылдардың өзінде-ақ ағылшын зерттеушісі Ральф Фокк “Роман және халық” кітабында әдебиеттен түрлі әлеуметтік қарым-қатынас ауқымында айқын көрінетін күресшіл кейіпкердің жоғалып бара жатқанын айтқан еді. Бұл қазір бұрынғыдан да тереңдеген тенденция.

Бүгінгі өмірді бейнелеу үшін Мұхтар Әуезов көп кітапты роман – эпопея жазуды мақсат тұтты, құланның қасуына мылтықтың басуы дәл келді.

“Өскен өркенді” қолған алған сәтте, кітап бетін ашпай жатып, оқырманды екі түрлі сезім билейді. Ұзақ жылдар бойы ескі заман, көшкен тарихқа шұқшиып, көп өмірін соған сарп еткен жазушы қазіргі дәуір тынысын сергек сезіп, тап басты ма екен? Кемел ой, ширыққан сезімді дәл “Абай жолындағыдай” мөлдіретіп бере алса жақсы.

Өз ғасыры, бүгінгі күн жайлы суреткер не айтады? Сені әмсе толғантып, күндіз күлкіңді, түнде түсіңді бөліп жүрген жәйттерге берер жауабы қайсы? Осыларды білуге асығасың.

Семейден шыққан үш салт атты жолаушы Шыңғыстау қайдасың деп тартып бара жатушы еді ғой. Жазушы сені де атқа мінгізіп, сыр тыңдататын, дала изені мен жусанының иісі танауыңды жарады. Талай жылдарға созылған хикая тарихтың куәгері болған едің. Бірақ ол өткен, талант тірілткен өмір.

Мына романда бүгінгі орта, бүгінгі тірлік.

Алпысыншы жылдардағы сенің замандасың. Білгені мен түйгені, оқығаны мен тоқығаны, мәдениеті мен парасаты – бір сөзбен, оның рухани келбеті қандай? Істес, қанаттас, тізелес, таныс, бейтанысың.

Әдебиет тарихы қаншама бай болғанмен, жағымды кейіпкер проблемасы әлі түбегейлі шешіліп біткен жоқ. Фауст та, Болконский де ылғи көлденең тартар кейіпкерлер емес. Әрине, реалистік әдебиеттің шарқ ұрған ізденісін айтпасқа болмайды. Әркім әр белден, әр қиядан көрінді. Стендальда – Жюльен Сорель, Толстойда – Платон, Қаратаев, Чернышевскийде – Рахметов, Горькийде – Власов.

Өнердің алдында тұрған осы салмақты Мұхтар Әуезов шын сезіне білген. “Қазіргі роман және оның қаһарманы” деген мақаласындағы түйінді ойлар кейіпкер туралы. Осы мәселе төңірегінде артық-кем пікір көп. Тегінде, мына шындықтың басы ашық: жағымды кейіпкер жазушы идеалы болуы мүмкін, бірақ ол иненің жасуындай да міні жоқ жан емес. Адамдарды сүттен ақ, судан таза, ертегі періштесі етіп жіберу – реализм рухына жат құбылыс.

Көзі жіті, сезімі сергек, құбылыстар қыбын қалт жібермейтін ойшыл жазушы Мұхтар Әуезовтің “Өскен өркендегі” ең үлкен табысы – кейіпкерлерін сәтті таба білуінде. Мал шаруашылығы, металлургия жайлы шығарма деу - әбестік. Адамдардың мансабы, шен-шекпені емес, жан дүниесі, ішкі сарайы қажет бізге. Өнер табиғаты соны қалайды.

Бойларында көпке етене қасиеттері бар кейіпкерлерді талғап, тауып ала білу Әуезовтің міндетін жеңілдеткен, тіпті өзі айтқандай, жебеп те жіберген. Қазір көп айтылатын интеллектуальды қаһарман бейнесін жасау “Өскен өркен” романының бір мақсаты болған. Ол, ең алдымен – Нил Петрович Карпов.

Мұхтар Әуезов өзінің ендігі үмітім деп қараған шығармасының бас тұлғасын орыс адамы етіп алуы неліктен? Айтпақшы, француз Ромен Ролланның даңқты эпопеясының түп қазық кейіпкері Жан-Кристоф неміс қой. Бөгде көзге сынату, салмақтату, бағалату арқылы жазушы ғаламат шындықтарды танытты емес пе? Әуезов те сол ойды құптаған болды. Өмірдің еңісті, қат-қабатты асу-асқарлы жол соқпағында достасқан орыс адамдарының бейнесін көрсетпек те болған шығар. “Қаракөк көздер” дегенде, Әуезовтің есіне Сагасының, Фадеевтің бейнесі келмегеніне, кім кепіл?

Көркем бейне жасау, өмірлік материалдарды сұрыптау, жазушы лабораториясы дегендер тылсым құпия емес. Бірақ ол, сөз жоқ, аса шетін, аса ауыр, аса күрделі процесс. Шығармадағы кейіпкерлер прототипі туралы да көп нәрсе айтуға болады. Бірақ біз үшін Карпов бейнесінің жасалу тарихынан гөрі қазіргі бітімін талдау, соны түсіну маңыздырақ.

Сіз Карповпен шұғыл танысасыз: “Ақшыл қызғылт жүзінде ажымы аз болса да самайлары буырыл тартқан”.

Ол оқыс, тамаша ойымен жалт етіп көрінеді. Күнде сүйсіне қарап, тамашалап жүретін Алатауыңды Карпов көзі бөлек бағалайды. Тау жоталары, биік шыңдар... Шынында, ұзына тарихпен астасқандай екен ғой, кім білген. Ақын толғаныс, тапқыр айтқыштық.

Роман экспозициясындағы кешке бейім шақтағы тау суреті үлкен шебер қолынан шыққан жанды, әсерлі пейзаж. Қарауыта мүлгіп бара жатқан қолат-сайларға шейін түп-түгел көз алдына келеді. Орал Таңсықбаев картиналарындағыдай ап-айқын, ашық бояу. Карповпен бірге тебіреніп, бірге толқисың. Сазды симфония тыңдағандай рахаттанасың. Нил Петрович осылай биіктен, шалқыған қиялымен көрінеді.

Алғаш ұшырасуда оқушы жылы қабылдаған Карпов бірте-бірте ашыла береді. Өнер тәсілі, әсіресе, музыка тілі қанша ортақ болғанымен, басқа халық өкілінің өзге ұлт өнерін салғаннан шын түсініп, әділ бағалауы қиын. Ал Карповтың ұстамдылығын, шыншылдығын филармониядағы концерттен анық танимыз. Бұл жердегі оның сөздеріне автордың да бүйрегі бұратынын сезіп отырасың. Жандос, Әсиялардың қас-қабағын бақсақ мәдениетті, тәрбиелі адам мінезі бар.

Обком хатшысы екінің бірі емес, мемлекеттік істің салмақты буыны, үлкен тізгін қолына берілген жауапкершілік иесі. Оның күнделікті тірлік қамы өмірдің әр саласымен, шаруашылықпен біте қайнасып жатыр. Қуаныш та, қамырық та жеткілікті. Романда соларды түгел бейнелеудің жолы қайсы? Адам қалтарыста қалып, бірінші қатарға жоспар, проценттер тізбегінің шығып кетуі оп-оңай.

Жазушы Карповты жөн-жосықсыз көп шаруашылық шырмауынан әдейі босатып алған. Бүкіл кітап бойында есеп-қисап, цифр-жоспар екі-үш-ақ бет. Оның өзі ширақ. Бұлар облыс болашағын әріден қамтып шолған Карпов ойларын дәл жеткізуге көмектесіп тұр.

Тебіренгіштік – Карповтың негізгі қасиеттерінің бірі. Мол тәжірибесі, көл-көсір білімі қосылғанда тың шешім, батыл байлам жасайды. Әуелі іштей ұзақ толғап, әлденеше тексеріп, анықтығына көзі жеткенде ғана, бір-ақ айтып салады.

Гуманизм әсте жылтыратып сөйлеумен, құрғақ жарылқаумен қоңсы қонбаса керек. Ал Карпов шын гуманист адам. Тұңғыш рет шопан үйінен дәм татқанда, елжірей тебіренеді. Шопанның шайы емес-ау, талай қойын жеп жүрген нелер машинамінер аузынан Карповтың қамқор ойларын қашан естідік? Дәстүр, тарих, сал дегендерді сыйлай, ардақтай отырып, жатар орын, бала жуындыру, тамақ тазалығы – киіз үй ішінде бірер сағат болған Карпов осылар жайын толғанады. Бұлар адамға деген махаббаттан туып жатыр. Кеше ғана өзің өскен ортаң жайлы абзал ойларымен Карпов саған да жақыныңдай ыстық көрінеді. Ол бейне шопанның туған ағасы, мейірман әкесі іспетті.

Карпов мінезі терең. Қанша үлкен орында отырғанымен, бойында менмендіктің көлеңкесі де жоқ. Өз бағасын білетін есті адамдарда болатын салқын сабыр бар. Ол тыңдай да, тыңдата да біледі. Жарым сөзден түкпір ойыңды аңдитын сұңғыла. Орынсыз мүсіркемейді, қажетсіз нәрсені айтып, сағызша созғылауға жаны хас. Ұзақ ауданының хатшысы Әріп Есдәулетов мал жайын айтқанда, аужайды бірден түйген. Солқылдақтық белгісіндей екіұшты сөзді іштей пәтуасыздыққа балайды. Бұл жерде тек бергіні ғана көретін шолаққарым емес, құбылыс-оқиғалардың алдын алатын қайраткердің қалпын танимыз.

Басқа кейіпкерлерге қарағанда Карповтың портреті өзгеше берілген. Мөлдір қаракөк көзі, әжімі аз жүзі, иығы, киінуі бірте-бірте айтылады. Оның үн әр түрлі: кейде жұмсақ, кейде бұйрықтай қатал. Жүзі де ішкі толқынға орай құбылады: көңілді, шарт түйілген, қағылез, бұлтты.

Зады, Нил Петрович сыры нақты мәселелерді шешу кезінде, бір нәрсені бағалауда ашылады. Мұндайда оның сөздері өткір, шиыршық атады. Сезім, ойдың сәл ұшқынына дейін тап басатын жіті суреткер Әуезов Карповты көз алдыңызға елестейтіндей етіп бейнелейді. Ол Медетті құтқару туралы айтсын, Алуа тағдырын тыңдасын, жиында сөйлесін, бәрібір, дәл қасыңызда тұрғандай.

Қысқасы, Карпов жүрегін жарқ еткізіп ашып беретін оның шопан жайлы ойлары. Бұлардан нағыз қайраткердің нені болсын батыл, тура шешер қалпын көресің. Орақ ауыз, от тілді. Мұндайда ешкімнің бет-жүзіне қарамайды. Рас қабырғасына батқан, рас мүйізі сырқыраған адамның ғана аузынан шығар сөз. “Әсіресе адам, анау сол мал соңында, сол қырылып жатқан мал қасында қиналып, тынымсыз қимыл етіп жүрген адам жөнінде шопан мен олардың үй іштері, барлық мал жанындағы жандар жайында тіпті де қиналған ой жоқ... Мойынқұмда, Ұзақ пен Ноянның қарлы суық қатты бораны соғып тұрған далаларында күндіз-түнін, ай-күнін бүрісіп өткізіп жүрген шопандар жөнін ойлағанда жүрегіңнің басынан қан төгіледі. Жоқ, жоқ, мүмкін емес бұлай! – деп қолын ызамен лақтыра сілтеді де, үнсіз түйіліп, қатты адымдап жүріп кетті”.

Қанша қуат, ашу, от бар. Және кемшілікті тімтіне айту емес, соны жояр жөн тапқан азаматтың арлы, жауапты ширығуы.

Үлкен талант әрқашан өрімді ыстық лебімен лаулаған қалпымен бөлмей-жармай, тұтас танымақ. Сондықтан да ондай жазушы шығармаларында сүйіспеншілік от-жалынымен, барша қиналыс-толғанысымен, шаттық рақат, азап-мұңымен тұтас көрінеді. Мемлекет қайраткері Карпов бейнесімен салалас бірнеше жастардың да тұлғасы бар. Бұл – Айсұлу – Ілияс, Айсұлу – Сағит араларындағы тартыстан өрбіп шығады. Біріншісі аз орын алғанымен, соншалықты маңызды, әрі психологиялық жағынан терең. Екіншісі – романдағы соқталы тартыстың себебі.

Айсұлу – гүл, қыр гүлі. Табиғатынан сезімтал, жақсыға құмар, кеудесі нұр сәулеге ынтық. Алматыға, үлкен қалаға келген беті. Киімі, жүріс-тұрысы әлі көп сынынан өтіп, қала үлгісіне түсіп болмаған. Көзіндегі есті оты, іштей ұстамды сабыры оны өзгеден ерекшелендіреді. Айсұлу машинамен кетіп барады, Ілияс орнында тұрып қалды. Әрине, махаббат сезімінің қалай туып, қалай өрбитінін логикалық силлогизм жолымен дәлелдеп жату қажет емес. Бірақ дәл осы сәтте екі жас бір-бірінің кеудесіне сәл де болса ұшқын тастап үлгіргендерін аңғарған да жоқ.

Сүйіспеншілік адамға қанат бітіріп, кеудесіне нұр құятын қасиетті, ардақты сезім, ол әсіресе жас адамды қайта тәрбиелеп, ішіне үңілдірмек, асылы мен жасығын екшетпек. Оның небір иірім толқын шағы бар. Аз күндік, әңгүдік көңілдің алаң-бұлаңы емес, шын құмартып, іштартып беріле құлаған, өзін ұмытар шақ болады, соны шын ақын жыр етсін де.

Мақта теру қарбаласы. Қапыда Айсұлудың қолы шығып кетті. Кеудесі тік, басын жоғары ұстап, ілтипат та көрсетпей кеткен жігіті еді мына Ілияс. Қазір тағдыр Айсұлуды соның алдына пенде етіп әкелген. Аса ауыр сәт. Жігіт алдына мұндай халде көріну неткен қиын. Барша қалпы қаяусыз, уыз Айсұлу сәл ашылып қалған иығының өзінен өлердей қысылады. Айсұлу жүзінің ыстығы бет шарпығандай. Еліктің лағы, сол ғой ол сол.

Ілияс ше? Өзіне бимәлім, айырып болмас сыр бар онда. Әйтеуір жүрек пернесін дірілдете басқан бір күш, бір күй. Сезім алабұртады. Әлде ғашық болған деген осы шығар? Адам қандай өзімшіл. Қайдағы махаббат? Осыларды ойлаған Ілияс жаны алай-дүлей. Бұл кездесу бірінші махаббаттың, шынайы махаббаттың ақ таңы ма?

Айсұлу, Ілияс ертеңінде тағы кездессе, табысса... Жоқ! Өмір күнде жәрмеңке емес. Қырдың жайқалған гүлімен қоса, қақай соққан суық желі бар. Жаз аптабы, қыс аязы. Суреткер де сол шындық арнасынан табылуы хақ. Характерді тереңдей, бар қырымен көрсетудің де жолын іздеу шарт. Кейіпкер сылқым, сырдаң күйде емес, қат-қабат, қосқыртыс қиындықта ашылсын. “Абай жолында” Әуезовтің өзі берік ұстаған қағиданың бірі осы емес пе?

Ол романда қарама-қарсы әлеуметтік топтар қақтығысатын. Заман дәуір келбеті солай. Ендігі тартыс қайда? Әрине, ол тек өте жақсы бастық пен жақсы бастықтың арасында ғана болмаса керек. Әрине, ол жаңашыл мен соны түсінбеуші арасында ғана болмаса керек. Бұларды айтқанда “Миллионер”, “Теміртаулардағы” тартыстарды өмірде жоқ деуден аулақпыз. Бірақ бар болғаны сол ғана ма, негізгі, басты өзекті нәрсе сол-ақ па? Жоқ, бұған келісе алмаймыз. Өмір қайшылығы қисапсыз, адам жүрегі шалқар. Мұны ұмытуға өнердің хақы жоқ.

Шаруашылық басында отырған кісілердің бар қуанышын жоспарға арқандап қоюға болмайды. Әрине, оның адамдығы, іскерлігі, қажыр-қайраты еңбегінде көрінбек. Бірақ сол адам тебіренбей ме, қуанбай ма, қайғырмай ма? Гүрілдеп жатқан өзенге телміріп, жапырақ сыбдырына, бұлақ сылдырына құлақ тоспай ма, кәрі еменнің құлағанын көргенде, көзіне жас алмай ма? Кейіпкерді жал-құйрығын күзеген тайдай жүдетіп, тек станокқа теліп, тек малға матап, тек схемаға салып характерді содан өрбітем деу - өнер табиғатына сыймайтын қылық.

Әуезов романын оқып отырғанда жазушының қаяусыз шындықты танытуды бірден-бір мақсат еткеніне көзің жетеді. Ол өмірді бояп, сылап-сипап көрсетуден аулақ. Күресті жеңілдетпейтінін Сағит бейнесінен аңғаруға болады.

Ішкені алдында, ішпегені артында, жасынан бұлаболпаш өсетіндер бар. Олар даңғой, олар дөрекі. Өйткені бетінен ешкім қақпаған. Не істесе де ерікті секілді. Жүрек әмірі, қалау дегендер әншейін сөз көрінеді. Бұлар омырау , бұлар бітеу кеуде. Сағит – сексеуілдің қисық бұтағы секілді қыңыр. Айсұлу – қыр гүлі. Екеуінің арасы қандай кереғар.

Сағит Айсұлуды алғаш көріп отыр. Осы сәтте-ақ оның қалың қабақтары көп жәйтті аңғартқандай. Махаббатқа үш қайнаса сорпасы қосылмас сезім билеген бойын. Айсұлуға тек әйелім болса деп сұғын қадайды. Жігіт көзі бұлдыр, қыз денесін, тек соны ғана көреді. Өзім дегенде өгіз қара күшім бар – Сағиттардың ұраны. Ниетті орындауда бәрі пида.

Айсұлу – Сағит арасындағы тартыс ширығып барады. Дүниеқоңыз жеңге, екінің көзі шеше есер ұлдың қолтығына дым бүркіп, көпшік қойып, қайтсе Айсұлуды қолға түсірмек. Түпкі есеп – Нұрбүбі үйіндегі дүниені басып қалу. Сағит анау: көрмей, білмей жатып Айсұлуға “сен-сен” деп тап-тап береді. Шашы дудырап, теректей серейіп, қанын ішіне тартып алған. Мәссаған! Сағит ел аман, жұрт тынышта жарқ еткізіп Айсұлуға пышақ салды.

Сағиттың шын табиғаты көрінді. Оспадар Сағит шығар жерінен бір-ақ шықты. Оның қылығына сенесің. Өйткені мұндай жандар терең толғап, қинала ойланудан ада. Неге болса да көз жұмып, соқыр көкірекпен күмп бермек.

Үшеу. Жазықсыз жапа шеккен Айсұлу. Қайқайта қара пышақ сермеген Сағит. Жанардағы ұшқын, жылы сәуле адастырып кеткендей бей-жай халде қалған Ілияс.

Шынын айтқанда, әр толқын өзгешелігі ұрпаққа ұрпақ қарсылығынан емес, уақыт, тұрмыс, заман ықпалынан туатын нәрсе. Ілияс – алпысыншы жылдардағы қазақ жігіті. Достарыңның бірін көргендейсің. Қағылез. Сезіп, байқап қана қоймайды. Талдайды, саралайды. Іштей екі ұдай жан. Өзіне-өзі қатал сыншы, сезімін екшеп, ақ-қарасын бөліп отыру әдеті. “Оның өз көңілінде өз бағасын мейлінше білетін орнықты сенім бар. Сондықтан жаңа ғана көз алдынан жас сұлу қыз бұған салқын қарап, бұны байқамағндай боп елемей кетті дегенге іштей өзімшіл жастық санасымен, сезімімен әлдеқандай бір ызалы кекесін сақтап қалды”.

Байқадыңыз ба, қанша сұлуды көрсе де жігіт көңілі бірден лап етпейді. Сезімді тежеу, бой тарту, баяндылық, ішке үңілу, жүрек үніне құлақ тосу бар.

Ілиястар Алматыға жүргелі жатқан шақты алыңыз. Жігіт ғашық. Бірақ көзсіз жығылу жоқ. Өрт боп жану, күздің ұзақ таңын кірпік қақпай атыру. Айсұлуды жаманшылыққа қимайтын қамқор ойға жол береді.

Мақта теруден қайтқан Ілиястың ішінде жаңа тұтанған махаббаттың ыстық шоғы кетті. Күдік, үміт, сенім шарпысқан. Сағит ше? Қылмысын жеміт қарын ағасы Әбілмәжін туыс-тамыры майдалап, жылы жапты да тастады. Бұрын тегі әйел баласымен дос, жақын қарым-қатынаста жүріп көрмеген Сағит ниетін қайтсе іске асыру қамында.

Айсұлуға пышақ салынған кезде оқырман Сағит мінезінің жеткен жері осы-ақ шығар деген ойда қалады. Оқиға желісі қалай бұрылады деп алаңдайды. Іштей “осы бекер болды-ау, Сағит енді роман оқиғасына қатыса алмайды-ау” деп қауіптенеді.

Қаракөңіл Сағит қайта соқты. Бұл жолы тас-түйін. Белді буған, білекті сыбанған, алмай кетпес түрі бар. Ол Арманды машина табанына басып, өлтіріп кетті. Арман десе арман, шалқасынан жатып алып, жүзім асап жатқан бала, бозбала қандай сүйкімді еді. Ана мен апа арасында өсіп келе жатқан жас шынар. Айсұлудың жанындай жақсы көретін інісін опат етті мына Сағит. Сөйте тұрып беті бүлк етпейді өлтіргенінен танады. Кесіп алса қан шықпас дейтіннің нағыз өзі.

Сағит – Айсұлу желісі осылайша морт сынды. Ауыр трагедия. Жас сұлу қанаты қайрылып, жүрегін дұшпан оғы тесіп өтті. Бұдан кейінгі Айсұлу тағдыры қандай? Сағит жазасы не? Мұның жауабы бірден айтылмайды. Себебі Әуезов тек сүйіспеншілік, сол төңіректегі қақтығыс-толғаныстарды қаузауды әсте ойламаған. “Өскен өркенде” үлкен арна бар, мынау соның бір саласы ғана.

Шығармада малшылар өмірі кең суреттеледі. Олардың еңбегі, күресі баяндалған. Әсіресе өліарадағы, қарасуық борандағы жұтпен алыс бірталай жанның келбетін, ішкі ажарын жақсы танытып тұр. Шопан өмірін жазғандардың қасқыр соғуға, боранмен арпалысқа көңіл аудармағаны кемде-кем.

“Абай жолында” да жұт бар. Басы Дәркембай болып бала-шаға қамы үшін, тірлік үшін атқа қонған. “Өскен өркендегі” малшыларды тыңдап көрейік. “Уа сенем, сенемін де серпемін. Елім, жұртым ақтарыла барын әкеп отырғанда... Бермейміз малды. Қарабас түгіл мыңбас болсын!”; “Қырылды ғой мына мал. Есіл асыл адал мал не жазып еді осынша. Дәрмен болмай осылай кеткені ме мына дәулет! Біткені ме, қарағым Жарасов-ай! Қысылдық қой!..”; “Жегенім нан. Тыным алатын жерім қойдың ортасы. Қой жусағанда бірге жусап, қой өргенде бірге өремін... Азаматтар-ау, қой өліп жатыр!”

Жақсымбет, Қосай, Сәлмен шопандардың ойы бір жерден шығып тұр. Әрқайсысы көз алдымызға келеді. Солардың ішінде жас шопан Медет жөні бір бөлек. Үйсіз-күйсіз, иесіз далада малмен ықса да, көңілді қалпынан жазбаған мінезінен романтикалық серпін сезіледі.

Әрбір туынды - әдебиеттің толғақты мәселесіне қаламгердің берген жауабы. Ендеше, “Өскен өркенде” жұт неге көп суреттелген? Мұхтар Әуезов шопан өмірін әсте жадағай түсінген жоқ, ол тартысты бір-ақ нәрсе төңірегінен көріп қоймайды. Табиғаттың дүлей күшімен арпалыс осал күрес емес. Тартыста қашанда мінез ашылады. Сондықтан да Әуезов арпалыс кезеңді әдейі таңдап алған. Өмір қайшылықтарға толы. Бүгін алтын деп жүргенің ертең бақыр болып шыға салуы оп-оңай. Ыстық кеудеде шұбар жылан жататын шақтар да көп.

Қазіргі тартыс жымы тереңде, ол үнемі бадырайып көріне бермейді. Дөп басар жазушы қырағылығы, ашып берер суреткер батылдығы қажет.

Мұхтар Әуезов партия қызметкерлерінің барлығын бірыңғайда, бір сарынмен бейнелемейді. Әріп Есдәулетовты алайық. Сырттай қарағанда ортан қолдай хатшы сияқты. Задында мақтарлық адам емес, жалтақ солқылдақ. Қас-қабақ, ым, емеурін, тілін жақсы біледі. Өз басын қорғау үшін тор шырмауықты да жаман тоқымайды. Есдәулетов біралуан жазаға да ұшыраған. Мұны жазушы тегін ескертіп отырған жоқ. Ауыр кезең трагедиясы Есдәулетов басында да бар. Ол кісіге күдікпен қарайды. Қайтсе өзін қорғау ниетінде.

Жұттан кейін облыстық партия комитетінде үлкен жиналыс өтіп жатыр. Әріп ақталмақ қайтсе де, жауапкершіліктен құтылып, салмақты әркімнің мойнына бөліп-бөліп тастамақ. Ал Ноян ауданының хатшысы Мұрат Қасымов ағынан жарылады. Екі хатшы: бірі жалған ақпар бергіш, қарақан басын ғана ойлайтын өзімшіл, екіншісі іске олақ болса да адал.

Роман шымылдығы ашылғанда көзге түскен кейіпкердің бірі - Әсия. Өскен өркен дейтін қазіргі интеллигенцияның белді өкілі. Оның портреті: “Толықша, биіктеу бойлы, ақшыл, сұрғылт жүзді Әсия сөзін қысылмай, бөгелмей жатық, кібірткісіз сөйлей бастады. Кішілеу тұп-тұңғиық көздерінде тереңдеп жанған ақыл, тазалық оты бар көз әйнекті шешен әйел бітімі де кесек, көрнекті болатын. Көтеріңкілеу мұрны түзу, сәл қызартқан ұнамды ерні қалыңдау болса да сүйкімді. Дөңгелекше келген иегінің асты бұғақты, бар бет келбетке ұнамды биязылық, салмақты сыпайылық бітіреді”.

Сырт тұлғасы, әсем жанның сезім, ақыл сарайы одан да сұлу. Әсия өнердің арғы-бергі тарихын жақсы біледі. Кітаби қисынды, ереже баптарын саулатып ағызатын кейбіреулер өмірмен бетпе-бет келгенде, тайқи соғып, осал түссе, Әсия білім мен қажыр-қайрат тізгінін тең ұстайтын күрескер әйел.

Аяулы ана Нұрбүбі, қызық қылықты Таңат шал, дүниеқоңыз Әсел әр түрлі мінез қырларын танытады. Бірін іш тартып жақсы көрсең, екінішісіне тісіңді басасың. Баласы Арманнан айрылса да, Нұрбүбі ана ұстамды. Таңаттың үлкен қалаға келгендегі түрін қараңыз. Шөп басын сындырмайтын Әселдер сыры ашылған.

Тоқталмай кетуге болмайтын, бітімі біралуан кейіпкер – Жандос. Небәрі екі-ақ рет көрінеді. Жазушы оны пенсияға шыққан дәрігер деп таныстырады. Тегінде, Карпов, Әсиялар – істің, қимылдың адамдары. Сынаса, артынан жүзеге асырудың жолын қарастырады. Ал, Жандос тек сыншыл көз. Дәл Алматы құрылысы жөніндегі оның ойларын өзге түгіл, білікті архитектор аузынан да ести алмадық қой. Бірақ Жандос Мефистофель емес, ол сүйе отырып, мінді күйдіре айтатын жан. Карпов былай дейді.

“Шынын айтайын ба, сіздегі бір скепсис маған көп оптимистіктен қажеттірек көрінді. Біздің өмірде көп ауызбен көп-көп айтылатын күндегі оптимистіктен кейде сараң сыншылдық, сол сіздердегідей скепсис керегірек, пайдалырақ тәрізденді”.

Сірә, автор тірліктегі кедергі кемшіліктерге үкім айтқызу үшін Жандос секілді тұлғаны әдейі таңдап алған ғой.

“Өскен өркенде” Әуезов жол-сапар романдарында қолданылатын бәрін бір кейіпкер арқылы көрсету, бағалату тәсілінен әдейі қашқан. Шынында, бүкіл шығарманың басынан аяғына дейін барлық оқиғаға Карпов қатысып жүрсе, яки ол куә болса, роман тынысы тарылар еді. Басқа кейіпкерлер көрінбей қалу қаупі басым.

Қазіргі романист үшін жол сапарларды, бәрін бір адамның көзімен көрсетуді құнттау жемісті бағдар емес. Әсіресе әрбір жанның өз ішіне үңілуі сонша күшейген, интеллекті артқан бүгінгі күнде жол-сапар роман өмірдің жеке қырын жақсы көрсете алғанымен, тұтас сурет беруге дәрменсіз.

Әуезов төрт томдық эпопеяда көп нәрсені Абайға әкеп тірегені секілді мына романында да негізгі тартыстардың Карповқа соқпай кететіні аз. Жазушы жол сапар романының әдісін ретті жерінде сәтті пайдаланған.

Шығармадағы тартыс тарам-тарам: жаңа жер, өзге орта, соны бақайшағына дейін білсем деген Карпов; Сағит, Айсұлу, Ілияс аралары; содан туындаған бірқыдыру жәйт; жұт, қиындықпен алысқан шопандар; мұғалімдер, аналар, партия қызметкерлері.

Роман композициясында қайталанатын ырғақ бар. Қараңыз.

Бірінші тарау оқиғасы түгелдей Алматыда өтеді. Демалыс кезіндегі Карпов, Әсия, Жандос, Айсұлулар. Екінші тарау кілті шаруа-жайдан басталады; мақта үшін күрестегі қарбалас; Айсұлу қолы шығып Ілияс алдына барады; іле-шала шорт үзілген оқиға; Сағит пышақ салды; қам көңілмен кетіп бара жатқан Ілияс. Үшінші тарау: Карповтың жұмысқа кірісуі; Керімқұл шопан отарындағы ойлар; аудан қызметкерлерімен таныстық; Алуа ажалы; Нұрбүбі ауласындағы тып-тыныш рақат шақ; аппақ ой; кішкенеден кейін Арманды өлтіріп кетеді деп оқушы мүлде ойламайды. Алматыдағы жиын, жұт, боран, арпалыс, шопандар – бұлар төртінші тарауда айтылады. Бесінші тарау: көктем, гүл; қамкөңілді Нұрбүбі, Айсұлу. Одан облыстық партия комитетіндегі көп мәселені шешкен салмақты, ойлы, пәтуәлі жиналыс. Роман соңында Карповтың шопан атаға айтқан гимні, қамқор ойлары.

Іргелес бөлімдер оқиғасы бір-біріне қайшы ыңғайда алынған. Оқырман бір суынады, бір ысиды, не болып кетер деп асығады.

Шығарма оңтүстік өмірінен жазылғандықтан тіл ерекшеліктері сақталған. Мына сөйлемдердегі кейбір сөздер колорит үшін қолданылған: “Ой, қатын шіркін, ой, бәйбіше, сен неме қайдағы, қаяқтағыны айта бергені несі? Қой сана, батыреке”. “Толайым тегі, бұ жерде, ол қатты желіңіз болмайды”.

Кейіпкерді толық ашу мақсатымен қоршаған ортаны, кейде заттарды да суреттеу бар. “Жәукер ораған кілем, көрпе-жастық, әр түрлі терме алаша, шашақтары салбыраған бес-алты жерде бояулы әдемі боқжама, тамақшалары сондай жарқыраған баяғы шолпыдай. Көрпелері жеркөрпе емес, қыжым көрпе. Масаты жөрме емес, жастықтары шетінен өңшең рақы жастық”. Мұнда аталған заттарды қазір кез келген жерден табу оңай емес. Тіпті солардың атының өзі архаизмдей естіледі.

Романда қолданылған Әуезов эпитеттері кейде заттың тұрақты бір, негізгі қасиетін көрсетсе, кейде құбылысқа деген автордың көзқарасын аңғартады. Көбіне эпитетттері екі, үш анықтауыштан тұрады. “Жүрегін, байлауын сақтап жүрген жігіт”, “бәсеңсіп, сиыр құймышақтанып, сұйыла берді”, “ару қыздың үлкен, сұрқай, сәл шошақтау келген ұзынша нұрлы көзі аз ашыла түсіп еді”, “тығыз, қатаң, омырау еркін мінезді Зәуре апай”.

Деталь мәні ерекше. Кейде кішкене ғана үзік сурет көп жайды сездіреді. Прокурор Саматовтың “сәл қанталаған үлкен сұрғылт көздері” – деген сөз ішкі дүниесін де айтып тұрғандай.

Жазушы Айсұлудың үлкен, сұр көздері, Карповтың иығы, Сағиттың шашы сияқты бір детальді үнемі бөліп айтып отырады. Теңеулер тосын, көбіне қазақ ұғымындағы салыстырулар. Карпов, Әсия өнер, тарих шежіресін қоса сөйлейді. Шығармада орынсыз пейзаж жоқ. Айсұлудың гүл бағы оның көңіл-күйімен сырласқандай. Кейбір атүсті кеткен жайларды, стиль селкеулігін мезгілсіз ажал салдарынан деп ұғу керек.

В.Кочетовтың көп шу тудырған, бірталай мәселе көтерген романы – “Обком хатшысы”. Осы кітаппен “Өскен өркенді” салыстырайық. Ең алдымен, тақырыпқа келу жағынан екеуінің бітімі екі бөлек. Обком хатшылары Н.Карпов, В.Денисовтар әр түрлі адамдар. В.Денисов болса мемлекет қайраткері дәрежесінде көрінбеген. Оның сөздері жөнсіз, байлам ойлары салмақсыз. Кочетовтың кемшілігі ұсақ-түйек нәрселерді, жиналыстарды тәптіштеп кеткен.

Жиналыс демекші, обком басшысының бірталай уақыты басқосуларда өтетіні де рас. Бірақ ол бос отырыс емес, маңызды істер шешілетін қызмет бабы. Ондай жерде адам мінезі жасырынып қалмайды, еріксіз көрінбек. Карпов жарып сөйлейді. Оның сәл қабақ шытқанына дейін байқап отырасың.

Мұхтар Әуезовтің бүгінгі өміріміз туралы жақсы шығарма жаза алатындығына күдіктенушілер де бар еді, “Өскен өркен” соны мансұқ етті.

Бұл туындының бар бітім-келбеті, шынында, эпопеялық роман мақсатынан туған. Әуезов заман тынысы, дәуір шындығын, халық тағдырын замандастарымыздың үй-ішілік өмірінен бастап, маңызды мемлекеттік істі шешудегі қиналыс-толғанысына дейін бейнелеуді нысана етті. Суық сырт көз емес, елінің титтей табысына балаша қуанатын ыстық жүрек, сәл кемістік қабырғасына бататын қамқор, парасаты кең, мәдениеті жоғары, таланты биік суреткердің демі шығарманың әр бетінен сезіліп тұрады.

“Өскен өркен” - Әуезовтің соңғы сөзі, аққу әні; шығарма аяқталмай, орта жолда қалды, бұған кінәлі - өлім.
ҮІ
Рас, ақындық, шығармашылық стихия, ыңғай, бейімділік әрдайым ықпал етер фактор. Қазақ айтады: “Әлін білмеген әлек”. Әркім өзінің туа біткен қабілетіне, әл-қуатына қарай өнер іздеуі шарт. Өлеңді оп-оңай, ат көпір жазатындар бар. Қалыңдығы жырта қарыс өлең кітаптарын көргенде, бір түрлі сескеніп қаласың.

“Өлең қиыстыра білу – ақын болу емес: аузы-мұрнынан шығып жатқан кітап дүкендері осы шындық дәлелі”, - деген В.Г.Белинский сөздері бүгінде мәнін жоя қойды ма екен? (В.Г.Белинский. Полн.собр.со. т. 11, стр. 443).

Сірә, субъекті мен объектінің арасындағы етжақындық, суреткердің тақырыбымен емірене табысуының үстіне жалпы өнер талаптары парасаттылық, эстетикалық биік мұрат, әуез, сұлулықты қосу керек шығар. Болмыс, оның сан алуан құбылыстары ырғақ, бейне, бояу, толқын күйінде, нақты, жинақы қалпымен суреткердің жүрекжарды сыры боп төгіліп, алмас қылыш жүзіндей жарқ ете қалса, тыраштанбай лап еткен шабыттан туса ғой шығарма.

Әдебиет – зоология емес. Өнер құбылыстарын топ-топқа, группа-груаппаға, мүше-мүшеге бөліп сөйлеймін деу соқыр сүрлеуге түсіріп жібереді. Бірақ қайткенде де жүйесіз болмайды. Лириканың түрлері деген ұғымның тарихи жағы да бар. Кейбір сыншылар қасапшының жалаң пышағымен ет мүшелегендей, мынау ойлы өлең, мынау сезімнің өлеңі деп, долбар билік айтып жүрді. Тіпті өнер мен болмыс арасындағы күрделі диалектикалық байланыс мәселесін қозғамай-ақ, таза психологиялық тұрғыдан ой мен сезімді қарама-қарсы қоюға болмайды. Зады, бір қалып жасап алып, күні бұрын тон пішкенше, көркем шығармашылық тәжірибесіне жіті үңілген абзал.

Поэзия өзі туралы мадақ сөзді аз естіген жоқ. Оны айтқан ең алдымен ақындар. Өнер – халықпен өнер. Бірақ өнер тобырдың, топастың, тұл көкірек, жесір жүрек талғамына иек арта алмайды. Интеллект, оқырман мәдениеті, парасат, зиялылық, тебіренгіштік – жазушы өрісі. Урбанизм әсері қазақ әдеби сынында әзір тілге тиек бола қойған жоқ. Дегенмен кешегі қазақ аулында сөз, өлең арқалаған жүк бүгінгіден гөрі салмақтырақ еді. Газет-журнал, кітап, радио, телевидение, кино – осының баршасы бүгінгі адамның уақытынан өз үлесін жырып алғысы кеп тұрады. Назар бөлінеді. Әйтпесе қазіргі поэзиядан жаттап аларлық өлең таппадым деп, ауызды қу шөппен сүрту – шын солақайлық сол болар.

Жадағай көріністерді қамту, фактілер жетегінде кету, үгіт-насихат, дидактикадан ділмәрсіп, тақпақтардан қызылсөз секілді кемшіліктерден арылып, адам жүрегінің тереңіне үңілу, философиялық біліктілік, саф тазалыққа ұмтылу – бүгінгі поэзиядағы өсу тенденциясын көрсетеді. Бұл арнаның басын халқымыздың рухани қуатынан, қат-қабат сырлары бар көне тарихымыздан, бүгінгі заманымыздың шындығынан іздеуіміз шарт.

Әйтпесе әйелім ұл таппады деп бір өлең, екі өлең, үш өлең жазуға болатын шығар, ал сол жерде көздің жасын көлдетіп отырып алу – ақынның тірлігі емес. Ауылға барғанда шай ішіп, қой жегенін айтып, басқа еш нәрсені көре алмау – ақынның тірлігі емес. Қазіргі лирикаға әлеуметтік әуен, философиялық ой, азаматтық пафос талаптары қатал.

Әркім ауызға алатын, үнемі айтылатын бір сөз бар, ол Антон Чеховтың сөзі: “Краткость – сестра таланта”. Әдейі аудармай алып отырмыз. Менің білуімше, ұлы стилист шолақтықты, келтелікті, жетпей айтушылықты мезгемесе керек. Жинақылық, ширақтық, нақтылық орайындағы қысқалықты нұсқайтын сияқты. Ал өлеңдегі қысқалыққа ойыссақ, ол поэзияның ежелгі талаптарының бірі, өнер табиғатынан туып жатқан шарт. Қысқалық қазақ поэзиясындағы өрісі тар, өзі нәрсіз ойды соңғы екі жолмен түйіп тастау әурешелігімен (ақындарша айтсақ - концовка), “қарның ашса, тамақ іш, шаршасаң, ұйықта” дейтін “пәлсәпешіл өлеңдермен” әсте шектелмес деп ойлаймыз. Кейбір қазақ ақындарының рубаят – төрттаған деген айдармен жариялап жүргендерін оқығанда, Рудаки, Хафиздардың аруғынан ұялғаннан бетіңіз қызарып кетеді.

Әлі күнге дейін татарлар рифма, қырғыздар строфа деп жатады. Бізде ұйқас, ырғақ, буын, шумақ, тармақ деген поэтикалық ұғымдар бар. Тіліміздің заңдылығын шебер пайдаланып, әдемі жасалған терминдер, қара сөз, өлең сөз – бұлар әбден сіңісіп кеткен. Ал Ахмет Байтұрсынов публицистиканы – көсем сөз депті. Қандай жарасты: қарасөз, өлең сөз, көсем сөз. Бұл қатарға верлибр – белый стих баламасы ақ өлеңді де жатқызуға болар еді. Ағу, ағып кету, ағызумен төркіндес жатыр. Тілтанумен әдебиеттанудағы негізгі терминдердің бәрін жасап берген бір-ақ адам, ол – ұлы Ахмет.

Қазақтың көне поэзиясында дәл бүгінгі мағынадағы ұйқас шамалы, құдіретті Қазтуған, Шалкиіз туындыларын ішкі ұйқас, басқы ұйқас, сан алуан бояулар, ой ұстап тұр. Батырлар жырын, билер толғауын, термелерді алыңыз – дәл осы құбылыстар қайталанады. Ендеше, қазақ поэзиясына ақ өлең сырттан келген кірме емес, өз топырағында бар, ежелден келе жатқан асыл қазына.

Бұл ретте үш ақынды – Мұхтар ақынды, Жүсіпбек ақынды, Ғабит ақынды бөліп, даралап, оқшау атау керек. Олардың қарасөзінен, драмаларынан өлеңнің сан алуан үлгілерін табамыз.

Қазақтың бүгінгі поэзиясының берекелік ізденіс бағытының бірі – ақ өлең.

Өлең ырғақ үшін емес, ырғақ өлең үшін. Ендеше, суреткерлік тәжірибеде пайда болған ырғақ жасаудың жаңа тәсілдерін қолға таяқ алып қуа алмайсың. Мәнсіз, нәрсіз формалистік орай туралы сөз басқа, ал идеялық мұраттан, стильдік мақсаттан туған, колорит үшін, көркемдік үшін қолданылатын амалдарға ат қойып, айдар тағып, одан оқырманды үркітіп – шошыту тенденциясы салиқалы әдебиетке жараспайтын мінез.

Әдебиет жанрларының ішіндегі әрі көне, әрі айрықша дамыған сала – лириканың негізгі ерекшелігі құбылысты әрқашан дара күйінде, субъективті қалыпта бейнелеуінде. Ұсақ ауытқуларды есептемегенде, бұл пікірге Аристотель де, Гегель де, Белинский де, Байтұрсынов та, Ахметов те қазіргі оқымыстылар да ден қойған.

Түбегейлі зерттеп қарағанда, лириканың өзегінде әрқашан эмоция, сезім жататынын көреміз. Бірақ кез келген толқу, кез келген әсер лирикалық шығарма тудыра алмаса керек. Дүниеге лирика әкелетін - әлеуметтік, моральдық, философиялық, гуманистік мәні бар толғаныстар, көңіл күйі, сезім бұрқағы.

Суреткердің, ақынның Мені һәм қоғамдық ой, қауымның, халықтың көкейкесті сырлары астасып кетеді. Ел үшін, жалпақ жұрт үшін мәні бар әлеуметтік идеялар, сезімдер, тебіренсітер ақынның субъективтік көзқарасында өзгеріп, ақын қиялымен қайта балқып, сом суретке, әсерлі бейнеге айналады. Осындай бауырлас, осындай астасу болғанда ғана өмірге шын мағынасындағы өлең келмек. Лирика даралығы дегеніміз – жалыпылық, жинақтаушылық мәнге ие ақын сезімінің жалыны, ой тереңдігі, ол ең алдымен қоғамдық талапқа, әлеуметтік тілекке, адамгершілік шартқа, жауап беруі керек.

Бұл аңғардан тыс ешқашан да ұлы шығармашылық, ақын болмақ емес.

Әдебиет мәселелерін қарастырғанда үнемі есте тұтар принцип – тарихи көзқарас тұрғысынан келгенде, лирика дамуындағы заңдылықтарды жақсы аңғарасың. Лирика адам тұлғасының, ақын субъектісінің дараланған, жеке кісінің табиғат пен қоғам арасындағы күрделі байланысты ажырататын кезінен бастап өрлейді. Қадым заманда өмір кешкен қазақтың ұлы жырауы Шалкиіз жырларында толғағы жеткен ауыр ойлар, бұрауы қатты күйлер бар. Оның орақ ауыз, от тілді сөзін ғана емес, суық жүзді алдаспанын да беліне байлаған секілді Махамбет.

Сан алуан сұмдық трагедияларды басынан кешсе де, еңкеймеген халықтың өр қайраты, зар-мұңы, психологиясы, қанаушылықтың қан сорғалатқан қыспағынан туған неше түрлі типтер, адам сезімдерінің толып жатқан нюанстары, ұлттық колоритін тапқан суреттер – данышпан Абай лирикасында осы алуандас оның поэзиясын әлемдік шедеврлер деңгейіне шығарған мәйек қасиеттер, ерекше сипаттар бар.

Қазақ поэзиясының өрлеу кезеңдері халқымыз басынан кешкен әлеуметтік күреспен, қоғамдағы мағыналы өзгерістермен тығыз байланысып жатыр. Бүгінгі поэзия – заманның көркем шежіресі. Бір кезде коммунистік деспотизм, әкімшілік кесірінен, культ қырсығынан, шаруашылық науқандардың желеуінде кетудің салдарынан өрбіген сыпыра мақтау, одашылдық қазақ лирикасында зиянды әсер етіп, кейбір суреткерлердің табиғатында, рухында бар мүмкіншіліктерді толық пайдалана алмағандығын аруақты ақындар Әбділда Тәжібаев пен Қалижан Бекхожиннің өкінішпен айтқандары белгілі.

Қазақ прозасына қарағанда, қазақ поэзиясы мен драматургиясының үні шет ортада бәсең естілгені ешкімнен жасырын сыр емес. Расул Ғамзатов, Эдуардас Межелайтис, Қайсын Құлиев, Мұстай Каримдердің орысша аударылған жырлары қалың оқырманға, көпшілік аудиторияға кең тарады.

Қазіргі үстемдік пен азаттық, гуманизм мен фашизм, демократия мен терроризм, діншілдік пен атеизм, жақсылық пен жауыздық арпалысқан, қайшылықты кереғар заманда лирика ақша бұлтқа таңдай қағып, жапырақ сыбдырына тамсанып, қыз балтырына сұқтанып қана отыра алмайды, бүгінгі ақын – ойшыл, бүгінгі ақын – күрескер. Қазақ жырын алғы шептен көргіміз келсе, құр қомағайлық емес шығар-ау онымыз.

Драмалық шығармалар көне Грецияның өзінде сахнаға қою үшін жазылғаны аян. Шекспирдің барлық пьесаларында театр шарттары ескерілгенідігі авторлық ремаркалардан айқын көрініп тұрады. Түптеп келгенде, драматург спектакль қамы үшін, авторлық идеяның ұштала, тереңдей түсуі үшін музыка, би, кескін өнері талаптарын да бір бүйрегінде сақтайды. Сөйтсе де, драманың жанрлық бітімін айқындайтын алтын өзек әдебиет шеңберінде жатқаны хақ.

Әманда драма арқауы - әрекет, байсал тапқанша тынбайтын жанды өмір әрекеті. Бұл ұсақ-ұлан интрига түрінде де, үзді-жұлды ұстау түрінде де, әлеуметтік-қоғамдық тартыс түрінде де көрініс береді. Эпостағы мен лирикадағыға қарағанда драмадағы қақтығыс жалаң қылыш жүзіндей өткір, серпінді қақтығыс.

Сюжеті шымыр, композициясы берік, моральдық, әлеуметтік көзқарастар тартысы айрықша айқын көрінетін пьесалар әлемдік әдебиеттегі философиялық тереңдік пен поэтикалық сұлулықты ұштастырған жауһар туындылар болып есептеледі. Әдеби әдістердің ауысуына байланысты, көркем шығармашылық тәжірибесіне сәйкес драма теориясы да сан өзгеріске түскен. Көне грек трагедиясында жазмыш – бірінші күш, ал Шекспир пьесаларында қайғылы халдің негізгі себепкері – қоғамдық әуен, әлеуметтік сарын.

Тарихи жағынан ежелгі үлгі болып табылатын грек трагедиялары әуел баста халықтың әдет-ғұрпы, тұрмыс-салты, мифологиясы негізінде туған: молшылықтың, жастықтың, қуаныштың, шараптың құдайы – Дионисті жат, қаһарлы күш иелері – титандар өлтірген; халық Дионистің қайта тірілуін тілеп, жылда көктемде құрбандық шалады.

Тасаттық үстінде айтылған жыр мазмұны жағынан байып, түр жағыннан өзгеріп, бірте-бірте эволюциядан өту арқылы жаңа жанрға айналды. Карл Маркс өзінің сүйікті жазушыларының қатарында трагик-ақындар Эсхил мен Гетені атағаны, бір кезде Фридрих Энгельс, Ян Гус өмірінен трагедия жазбақ болғаны мәлім. Бұл жанрдың оқырман, көрерменге, ерекше әсер етуінің бір себебі қашанда өмір мен өлім, жарық пен түнек, ақ пен қара шайқасының алға тыртылуында жатыр.

Трагизм проблемасы әр қырынан қарауды талап етеді. Кез келген өлім трагедия емес. Шығармадағы кез келген кейіпкердің опат болуы оқырманды тебіренте алмайтыны рас.

Көне грек әдебиетіндегі трагизм адам мен құдай (“Бұғауланған Прометей” пьесасын еске алыңыз); адам мен тағдыр, жазмыш (“Патша Эдип” пьесасын еске алыңыз) араларындағы тартыстардан туған.

Әлем әдебиетіндегі трагизм бірден-бірге күрделілене түсіп, жеке бастың тағдыры мен халық тағдырын, қоғам тағдырын астастыра көрсететін биік өреге шықты.

Әлеуметтік күрес жолында әлі өзінің ішкі мүмкіндіктерін ашып бітпеген бағыттың жеңіліс табуы, яки сол ағымның көш басшысының опат болуы – трагедия.

Келешекте салтанат құрар идеяны ұстанған жанның мезгілсіз күйреуі – трагедия. Бұл тұжырымдарға марқайған әдебиеттерді былай қойғанда, барлық халықтардың фольклорынан көптеген қызықты мысалдар табамыз.

Драма – трагедиялық элементтер мен комедиялық элементтерді аралас пайдаланудан туған жанрлық форма ретінде қаралады. Мұнда емеурінмен астарлы ойларды беру; кейіпкерлердің психологиялық қалпына сәйкес сөздермен мінез жасау, фольклорлық әдістерді, афоризмдерді пайдалану, сырттай қарағанда, кірігіп тұрмайтын көріністерді түйдектеумен әлеуметтік топтарды бейнелеу сияқты әр драматург өз ыңғайына қарай қолданатын сан алуан құралдар сахна мен аудиторияны, қаһарман мен көрерменді бауырластыру үшін, авторлық идея терең ашылып, көркемдік бояуымен буы бұрқыраған күйде қауымға тез жетуі үшін қызмет етеді.

Өмірдегі кездейсоқ жәйттерді талғамай, елеп-екшемей, ой таразысынан өткізбей шығармаға тықпалау - өнер жанына қас нәрсе. Құбылыстың терең астарына бойлап, қайшылық өзегін ашып, байлам жасау орнына, болымсыз, татусыз, ұсақ-түйекке шүйлігіп, шыбын-шіркей қуғандай ұсақтап кету шала-жансар дүбаралар тудырары хақ.

Дездемона жүрегін жаулаған Отеллоның арыстан қаһармандығы, Маша мен жер ортасына келген Вершининді бір-біріне ғашық еткен екеуінің басындағы ұқсас трагедия – махаббатсыз, тастай суық, зайыптық сор өмір. Осы секілді психологиялық толғаныс, мінез құбылыстарының табиғи қалпын жанр шарттарымен байланыстырып, лайықты үйлесіммен көрсете алмау – қазақ пьесаларының үлкен міні.

Өзіне шақ қылықтарымен, іші-тысы ашылып келе жатқан кейіпкер сенімсіз қадам басқан соң, шығарма идеясы буылдыр тартып, әр түрлі сарын тұман секілді тарап кетеді.

Салмақты оймен жіті көз жіберсек, драманың жанрлық сипаты мен көркемдік құралдарын бажайлайтын бұрынғы теориялық концепциялардың кейбіреуі бүгінде шатқаяқ тартып, өнер тәжірибесі ескі канондарды бұзып отыр. Жанр шекарасын айқындағанда, “драма дәл қазір болып жатқан оқиғаны көрсетеді” дейтін ежелгі пікірдің жаңсақ тарта бастағанын ұғыну қиынға соқпайды.

Қазақ драмасының қазіргі өрісін барлағанда, өнер дамуының тұтас тенденциясына айнала бастаған жанрдың бұрын аңғарылмаған ішкі қуаттарын өрбіту факторы төбе көрсете бастағанын айту ләзім.

Бүгінгі әдебиетте документ, факт, деталь, болған оқиға, дерек әсері күшті. Атом бомбасын жасаған физик Оппенгеймерге байланысты сот ісінің протоколы, ағылшын драматургі Бернард Шоудың хаттары... пьесаға айналды. Роман, поэмалардың сахнаға шығуы, көне архаикалық түрлердің қайтадан тіріліп, кәдеге асуы, драмада эпостық әдістерді, лирикалық бейнелеу құралдарын кең пайдалану жанрлар шекарасының жойылуын, ғасырлар бойы қалыптасқан өнер арналарының бұзылуын көрсетпейді, бұл – қазіргі әдебиеттегі ішкі бұлқыныс, үдей өсу тенденциясының, даму заңдылықтарының айғағы.

Өлмес өмір, мәңгі тіршілік – адамзаттың ежелгі арманы. Жарық дүниені ешкімнің де қиғысы келмейді. Тумақ бар да өлмек бар. Сонда өлім бейдауа, бет қаратпас бейбақ па? Не деуші еді қазақтар? “Әкеден ұл туса игі еді, әке жолын қуса игі еді”. Өмір базары толқын-толқын ұрпақтар көшімен жаңарып, жасарып, әмсе жайнап тұрмақ.

Өмір, өлім хақындағы көне ғажап аңыздардың бірі Қорқыт ата есіміне байланысты айтылады. Бұл - өлімді жеңген ғаламат құдіретті өнер жайлы халықтың дана жыры, терең философиясы. Осы аңыздың негізінде Гетенің “Фауст” тектес дүние жазуға болар еді-ау. Рас, Мағжан дастан тудырды. Ал, композитор қайда?

Бүгінгі таңдағы әдебиет фактілеріне қарасақ, күрделі тенденциялардың бір арнасын трагедия ауылынан көреміз. Беккет, Ионеско сияқты драматургтер “атрагедияны” жақтайды. “Қоғам мен адам бір-біріне жау, өш қазіргі заманда шын мәнісіндегі трагедия тууы мүмкін емес”, - деп есептейді олар.

Әдебиет жанрларының ішіндегі жауһары, поэтикалық шедевры – трагедия құрыды десек, онда өнер мүмкіндігі жойылды дегенге де ден қоясың. Бұл – дәлелсіз концепция, өнердің күнделікті тәжірибесі, даму өрісі бекерге шығарып отырған, қосылуға болмайтын жат, жалған тезис.

Комедия жанрлық ерекшеліктері, сюжет құру, композиция жасау, бейне қалыптау жағынан трагедиямен ұқсас. Неге күлеміз? Мақсат пен мақсатқа жету жолындағы әрекет арасындағы кереғарлық, адамның сөзі мен ісінің арасындағы айырмашылық, жағдайға лайықсыз мінез көрсету, қоғамдық аренадан кеткен күштердің далбаса тірлігі – осындай толып жатқан күлкі тудырар себептер бар.
ҮІІІ
Әдебиет – үлкен құбылыс, өзгермелі процесс. Сондықтан оны жыл шеңберінде алып қарау шартты нәрсе, жеке шығармалардың өмірге келуіне себепкер болатын субъективті, объективті жағдайлар, әрқайсысының жазылу тарихы бұл ойымыздың ақиқаттығын растай түспек. Жыл жемісіне көз салу, әдебиеттегі соны дүниелердің жалпы бағасын беру, өнердегі негізгі тенденциялардың бағдарын анықтау үшін қажет болса керек.

Мәселен, 1967 жылы жарияланған қазақ әдебиетіндегі проза үлгілерінің ұзын саны қырықтан асып жығылады.

“Қазақ романы кітапханасы” сериясымен шыққан тоғыз шығарма халқымыз бастан кешкен тарихтың әр түрлі саласын қамтиды. Бұл романдардың көтерген өмірлік материалдары, бейне жүйелері, көркемдік тәсілдері, әдебиетіміздегі орны деген мәселелер төңірегінде бірқыдыру толымды ойлар жинақталғанмен, бүгінгі биіктен, бүгінгі өреден сол туындыларға қайта бір назар аударып, байлам жасау артық емес сияқты.

Байқап отырсаң, әр суреткердің еңбек стилі, шығарма жазу тәсілі әр түрлі, бұл – аса ауыр, әрі қызықты жұмыс. Егер арнайы зерттесе, құнарлы тұжырым тудырар объекті. Әлемдік әдебиеттегі құдіретті таланттың бірі Стендаль кеудесіндегі қуатты қайда саярға білмей, біресе офицер болып, біресе саясаткер болып, баста тауға, тасқа соғып жүріп-жүріп, ақыры, әйгілі романының көп жерін айтып тастаған ғой. Жазбаған, айтып тастаған. Хемингуэй болса, таңғы алтыдан түскі он екіге дейін түрегеп тұрып машинка басқан. Он жыл. Жиырма жыл. Отыз жыл. Испанияда жүрсін, Африкада жүрсін – бәрібір. Таңғы алтыдан түскі он екіге дейін оны еш нәрсе - әйел де, шарап та, таныстары да мазалай алмаған. Күнде осы.

Қазақ шешендік өнерінің қазанында туған Әуезовтің әуелі ауызша төгіп-төгіп алып, артынан үш рет, төрт рет, бес рет қайта қараған қолжазбалары шеберліктің үлкен мектебі. Қаламгерлің азабын шен-мансап рақатына, әкімнің билігіне айырбастамаған Бейімбет менің көз алдыма әрқашан түнгі шам жарығында столға бүкшие түсіп, шұқшия жазып отырған күйде ғана елестейді.

Бір қазақ жазушысы Ертіс – Қарағанды каналының болашақ арнасын жаяу жүріп өткенде жұрт күлген еді:

- О, тоба, бақсы да бір, жазушы да бір. Сонша арып-ашып, қаңғырып, басына не зобалаң түсті екен, мұндардың? Үйінде, қатын-баласының қасында шимайлай бермей ме онысын?..

Бұл бір шалдың сөзі.

- Анау әлгі, кім еді? Француз, саяхат жайлы жазатын... Жюль Вернді айтам. Сол заңғар рас болса, Парижден қозы көш аттап шықпапты дейді ғой. Тіпті теңіз көрмепті бәтшағар. Сол шайтан жазбаған ел бар ма? Біздің жігіттер жалаң аяқ жүріп кітап жазбақ, әурешілік-ай! – деп қағытқан бір ақын.

Қалай дегенде де, жаяу жүрсін, машинаға мінсін, ұшақпен ұшсын, әйтеуір қаламгердің қанжығасы әр сапардан майланып қайтпақ. Мынау ақиқат: еш уақытта жақсы тақырып жаман туындыны өрге сүйреп шығара алмайды. Өмірлік шындық көркем шындыққа айналмай тұрып, дерегі бар, негізі анық кейіпкерлер әдеби бейнеге көтерілмей тұрып, әлі суреткер қиялында балқып, қайта құйылмаған материалды, дабырасы жер жарып жатқан әлеуметтік ортадағы машықты ситуацияны бәз қалпында кітапқа тықпалағанмен, іс бітпейді.

Ізденістердің ендігі өрісі көркемдікке ден қоюға, адамдардың пластикалық бейнелерін жасауға, идеялық тереңдікті мұрат тұтуға ойысуы шарт.

Аягөз атырабы арғы заманнан қалған, ұрпақтан-ұрпаққа аңыз болған Баян сұлу хикаясын қызығып, тамсанып, қастерлеп әңгіме етсе, Айғыз ерлігін де көкірек кергендей зор мақтанышпен ауызға алады. Сол халық мақтан тұтқан Айғыз қаһармандығын алғаш қағазға түсіріп, көпке паш еткен – Қалмұқан Исабаев, Әуелі хабар жазылды, одан кейін мақала, одан кейін очерк. Енді қолымызда роман. Материалдарын қарастырып, жинауы бар, ел есіндегіні топтап сұрыптауы бар, жазуы бар – бұл кітап он шақты жылдың жемісі. Және автор бірнеше шығарма беріп, төселіп, белге шыққан шағында ұсынған туындысы. Сондықтан үлкен проза талаптары, романның жанрлық шарттары қалай орындалды деген сұрауларға жауап іздеу әбден заңды.

Жиырмасыншы ғасыр басындағы қазақ ауылы бірнеше романда реалистікпен, көркемдік шеберлікпен суреттелгені аян: әр түрлі әлеуметтік топтар психологиясы ашылған іргелі, қабырғалы тартыстар арқылы қоғамдық қайшылық көрсетіліп, әр түрлі типтер бейнеленген еді. Көшпелі тіршілік суреттері жадымызда қалған.

Сол дәуірді тағы көрсетпек болған жазушы үшін ескі сүрлеу, бағзы соқпаққа түсіп кету оп-оңай. Басқа жәйттерді айтпағанда жаз, жайлау экзотикасы, қысқы боран романтикасы “жаз мені, мені жазсайшы” деп қаламға өзі сұранып тұрады. Ру тартыстар соңына бір түсіп алған кісіге дайын тұрған қақтығыс емес пе? Кедейге істеген байдың зорлығын қос бұған. Он-он бес кейіпкерді сол діңгекке ұзын арқандап, айналдырып-айналдырып жіберсең роман қайда қашады?

Сонда ел есіне оқшау ерлігімен, сұлу өмірімен қалған аяулы, ардақты жанның бейнесі қалай жасалмақ? Басқалардан қайтсе дараланады? Бұрыннан белгілі ситуациялар жетегінде кетпей, алтын өзек табу жолы қайсы?

Автор Айғыз кешкен өмірді, оның шыққан ортасын эпикалық шығарма мақамына сай оқиғалардан бастайды. Жаз жайлау, күз күзеу, қыс қыстауды емес, Қалғұты өзенінің бойын мекен еткен аз ру Төлендердің тірлік талғажауын жерден, егіншіліктен таппақ болған талабын бейнелеу арқылы қаратабандар, қарасирақтардың бірте-бірте әлеуметтік күреске тартылуы көрсетіледі.

Бойжетіп қалған Айғыз басындағы алғашқы қатер – құдалық төңірегіндегі шытырман суреттеледі. Құда түсе келген тобықтылар комикалық-сатиралық ыңғайда алынған.

Алғашқы тарауда мінездік-кісілік ерекшелігімен көзге түсетін кейіпкер – Садырбай ғана. Ата дәстүрді, ежелгі сүрлеуді бұзып, жер емшегін саууды мұрат тұтып, білек сыбанып отырған тәуекел иесі. Үрім-бұтақ, ауыл-аймағына айдыны, айбары, абыройы бар ел шалы.

Үлкен тартыстың алғашқы жарқылы Айғыз ағасы Тұмарбайдың Асықбай жуанның белдеудегі айғырын мініп кетуінен басталады. Оқиғаға қатысы аз болса да, бір-ақ рет көрінсе де Асықбай мінезі есте қалады. Ол сыбырлап отырып, мысыңды құртатын, сипап отырып, қаныңды ағызатын сұрқия. Ұлы Рақым әке қаруын ұштай түскен.

Біртоға, қолынан өнері тамған іскер жігіт, адал жар Бақимен Айғыз кешкен өмір көктемгі сағымдай ғана сылаң етіп өте шығады. Көктей орылады Бақи.

Алда – жалғыздық, жесірлік, жетімдік өмір. Ендігі оқиға түгел қалада өтеді. Қылықты сұлу, көкшыбықтай келіншек – көңілдің желігі, көздің құрты. Рақым сияқты аспандағы айға қол созған алпауыт үшін ниет етсе, бітті емес пе? Емеуірін білдірсе, өзі келмес әйел заты бар ма екен?

Қыр соңына түсіп, бірде қорқытса да, бірде бауырына тартса да илігер Айғыз жоқ. Ә, солай ма? Рақым өштескен адамның қай жерінен ұстауды, қалай қансыратуды ешкімнен сұрамас.

Қалғұты суын байлап, қалт-құлт тамақ асырап отырған Айғыздың төркіндеріне төтенше кесел Рақымнан келді. Тізелі саудагер арнаны байлап тастамақ. Талай характерлерді ашуға мүмкіндік беретін осы қызу оқиғалы ситуацияны жазушы жеріне жеткізбей, асығыс, оп-оңай қожыратып алған. Бір жағынан туыстары тентіреп қалардай қиындық, екінші жағынан аш қасқырша жалаңдаған Рақым анау. Айғыз жә десе, суды босатады, әйтпесе үйелменді жан бір күнде қырылып қалса, қыңқ етер сыңайы жоқ. Осы шиеленіскен сәтті автор одан әрі күшейте түсу орнына, былқ еткізіп тастай салады. Сәтімен табылған, алғашқыда ерекшеліктерімен көріне бастаған Тұмарбай, Жамантайлар тартыстан шет қалғандықтан, олардың мінезі ашылмайды. Кітаптың үлкен міні тартыстың тұтас арна, үлкен ағын ретінде көрсетілмеуінде жатыр. Қарама-қарсы ыңғайдағы кейіпкерлер арасындағы күрес үйірім-үйірім су секілді әр жерде үзіліп қала береді. Бір кеткен соң Айғыздың туған ауылына ат ізін салмауы да сенімсіз.

Тарихи Айғыздың әлеуметтік айқасты түсіну дәрежесіне көтерілуі жолындағы үлкен фактор өзі бастан өткерген өксік азабы, қайғы-қасіреті екені хақ, революционер Сабыржан Ғаббасов әсері аз болмағаны рас.

Қара танымайтын сауатсыз әйелдің революционерлер қатарына көтерілуі – адам санасындағы аса күрделі рухани эволюция. Романист алдында тұрған асуы қиын өткелдің бірі сол есею жолын реалистікпен, психологиялық сенімділікпен бейнелеу талабы болса, жазушы бұл мақсатына жете алмаған.

Шығарманың екінші, әсіресе үшінші бөлімінде асығыстық, бірді айтып, бірге көшу бар. Характерлер, мінездердің өзара шарпысуы, пиғылдар, көзқарастар тоғысуы суретпен, бейнемен берілу орнына, сырт қимыл, оқиға сорабы басып кетеді.

Ерлігі халқының аузында аңызға айналған Айғыз сынды жанның ақырғы сәттерін терең толғанып, тебірене толқып жазу керек еді. Бұл ретте көкейге қона қоймайтын салтанатты мақам емес, трагедиялық сарын қажет. Ал, Айғыз өлімі эпизоды көзіңе жас алдырмақ түгіл, селт еткізбейді. “Тынық Донның” соңғы беттерін тағы бір оқыңыз, кезеңдер, дәуірлер туғызатын кереғар ағымдар қақтығысының трагизмі қандай болатынын көркем проза тілімен айтып берген ғой. Ара-тұра болса да классиктер тәжірибесіне көз қиығын салудың қай жазушыға да артықшылығы жоқ секілді.

Шығарманың бояу-өрнектеріне айтылар дау аз емес. Кітап бел ортадан ауған соң мүлде сұйыла бастайды: тақ-тұқ, әр қолдан бір өткен тіркестер, бедерсіз, нәрсіз сөйлемдер, қатар қонбас, қатар қонса, бір-бірінің берекесін алатын, зорлап қосақталған көз сүрінетін сөздер.

Жазушы “Айғызға” қайта оралып, көп жіптерді ширатып, көп буындарды тиянақты бекітіп, кейіпкерлерін сомдай түсуі қажет-ақ.

Прозада байқалған соңғы жылдардағы құбылыс – көлемінің ықшамдалуы, форма өзгешеліктері. Бұрынғы романдар жырта қарыс болса, енді шынтақ елі романдар көріне бастады. Рас, жанрды анықтауда көлем, сан белгілі мөлшерде қызмет атқарады, бірақ ең негізгі критерий ол емес. Тургеневтің, Мопассанның шағын көлемді романдарында әлеуметтік салмақты проблемалар көтерілген, бейнелер тұтас құйылған, көркемдік идея зергер шеберлікпен берілген.

Қазақ романдарына да қойылар сол талап. Әйтпесе өзі де шұнтиған, мазмұны да шұнтиған, кейіпкерлері де қораш, идеясы да қораш роман шапанын жамылған сұрқай кітап-әдебиет бағында өскен арам шөп, өнердің таза денесіне шыққан сүйел.

Жекен Жұмақанов көпшілікке новеллист ретінде мәшһүр болған жазушы. Өмірдің бір кесегін кішкентай детальмен көз алдыңа әкелу, оқиға сонылығы, ерекше жәйт, қазақтың әңгімешілік дәстүрімен іштей бауырластық – Жұмақановтың шағын прозадағы туындыларына тән сипаттар.

Қалтасы қалың ағайдың үйіндегі жеңгеміз: “бір үй болған соң – бір кеме керек екен” дегені секілді, жазушы болған соң, бір романды мен де домалатып тастайын деген желбуаз көрсеқызарлар аз емес. Шығарма “анау сөйткенде, мен сөйте алмаймын ба” деген бәсекеден емес, қабілет ыңғайына қарай объектімен етене табысу, интеллект шамасына, икемділікке орай табиғи заңдылықпен туғанда ғана жемісті болмақ.

Жұмақановтың “Соқпақ соңы” романының оқиғалар ағысынан, бөлімдер арасындағы байланыстан, тартыстар қалпынан, бейне жасау тәсілдерінен әңгімешінің қолтаңбасы көрініп отырады. Оқиға кең, аумақты көлемде емес, тар, дөңгелек шеңберде өтеді. Қысталаң ситуациядағы тартысқа түсетін адамдар саны шағын.

Бұрынғы шығармаларда қысқа қайырып, келте доғарып машықтанғандықтан болар, романда бір сюжет линиясының бауыры жазылмай, көбесі сөгілмей жатып, екінші кемерге ауысып кету олқылығы жиі ұшырайды. Бірінші тараудағы қара бұлттай түйілген, көп адамның басына пәле әкелердей қалың тартыс тарам-тарам арна мен қомақты қалпында өріс алса, мінездер ашылып, аласапыран кезең шындығы тереңдей көрініс беретін еді. Жазушы бұрылысты, күрделі композициядан бас тартып, негізінен, бір тағдырды бейнелеуге ден қойған. “Соқпақ соңы” – орташа мүмкіндігі бар, орташа қабілетті адамның революцияға келу жолын суреттейтін шығарма. Жас жігіт Саржанның 16-жыл сергелдеңінде Уәли байдың қысас қырсығынан әскерге алынуы, көтерілісшілер тобына қосылуы, одан Семей баруы – ұзын сүре хикаяға мұрындық болған.

Тартысты суреттей өрбіту орнына, жазушы кейіпкерлердің ата-тегін, өмірбаяндық жәйттерін өзі хабарлап, баяндап кетіп, суреттілік, бейнелілік, көркемдік әлсіреген. Зады роман көлденең әңгімені, бұра тартып қиыс сөйлеуді көтермейді, шығарманың архитектоникасы жымдасып, қияласып тұруы шарт, формадағы бөлек-салақтық мазмұн жұтаңдығына, идея мардымсыздығына еріксіз жетелеп апарады.

Саржанның Семей кезеңін суреттейтін беттер “Соқпақ соңының” сәтті тұстары. Саржан – Халуа линиясында дәлдік бар. Бай қызы өз есігінде жүрген жалшы жігітке ғашық. Қаза ішінді бұрын белгісі кәсіп – тыңшылықпен байып алған қыз әкесі Баймағамбет қанша тіміскі, қанша сұғанақ болғанымен, бұл жұмбақты сырдан бихабар. Большевиктермен жең ұшынан жалғасқан Кенжебай Көбековті құтқарушы өз қызы екенін де әккі тыңшы сезбейді.

Саржанның Жаркентке келгеннен кейінгі бастан кешкен оқиғалары сенімсіз, психологиялық жағынан тиянақталмаған. Бірнеше тартыс жүлгелерінің басы қосылмай тұр.

Жаңа заман, жаңа кезең жалпы өнер алдына әрқашан ауыр проблемалар тартса, мұны шешуде әрбір суреткер тағы да толып жатқан айрықша қиындықтармен белдеседі. Ал соғыс пен әдебиет арасындағы өзара байланыстың күрделілігі адамзат қоғамындағы бұл құбылыстың философиялық, психологиялық, моральдық институттардың барлығын да бейбіт күндегіден әлдеқайда шытырман қалыпқа салатындығында жатыр. Достық пен дұшпандық, адалдық пен арамдық, махаббат пен зұлымдық, ерлік пен ездік, арман мен аза, қуаныш пен қайғы, ақ пен қара адам қаны дариядай сапырылғанда, мидай араласып кетеді. Соғыстың аждаһа құйыны миллиондаған пенде тағдырын құмдай үйіреді.

Қысылтаяң, тас босаға, қыл көпірде жалғыз тарақ ұран қағаздың өзі қандай қызмет атқарғанын жақсы білеміз, шынын айту керек, соғыс жөніндегі бірталай шығармалар таза үгіттік, насихаттық ыңғайда келеді. Мұндай туындылардың кезінде пайдалы қызмет атқарғаны анық.

Ал бүгін жазылатын дүниелерге қойылар шарт басқа, әдебиетіміздің әскери тақырыпты игерудегі жиналған тәжірибесі, көтерілген белес, алған асуларымыз ескеріліп, жаңа үнді, жаңа ырғақты, шыншыл кітап тусын. Ескі сүрлеу, көне соқпақпен тартқан қаламгер халі сары жұртқа қалған сынған кесе, жыртық қапшықты көтеріп алған бейсауат жолаушының қолайсыз, кісі қызықпас жағдайын еске түсірмек.

“Қарға тамған қан” – Сәуірбек Бақбергеновтың Отан соғысы тақырыбына бағыштай жазған екінші еңбегі. Роман-новелла деп атаған автор. Әлемдік әдебиетте кілең әңгімелер негізінен туған романдарды ондап санауға болады. Алысқа барып, ат терлетпей-ақ мемуар дейік, роман дейік, С.Сейфуллиннің “Тар жол, тайғақ кешуін”, С.Мұқановтың “Өмір мектебін” алайық, әр тарауы – жеке-жеке хикая. Ғ.Мұстафиннің “Көз көргендері” бас-аяғы балғадай, дөңгеленіп біткен әңгімелерден тұрмай ма?

Әрине, барлығының басын біріктіретін өзекті арна, ортақ кейіпкерлер болмаса, олар роман емес, әңгімелер жинағына айналып кетері айтпай-ақ түсінікті.

“Қарға тамған қан” романы жас лейтенант Досовтың атынан баяндалған. Мұндай тәсіл көп сыр ашуға, көкейкесті шындықты айтуға, шешіліп сөйлеп, ағынан жарылуға мүмкіндік береді. Бұл – тиімді жағы. Сюжет бір жақтан баяндалған соң, күллі оқиғаны бір көз көріп, бір ауызбен айтқан соң, шығарма өрісі тарылып, тыныс бәсеңдеуі мүмкін. Бұл – тиімсіз жағы. Қолымыздағы кітапқа жазушы таңдал алған форманың жақсы шарапаты да, ұнамсыз салқыны да тигені көрініп тұр.

Әр бөлім арқауында дербес оқиға, сюжет бар. Кітап бітімінің күнілгері белгіленген кескіні шығарма мазмұнына ықпал жасаған: оқиға көсіліп жайылмай, ықшам, жинақы пішілген. Әр эпизодтағы әрекетке қатысатын адамдардың аз болуы психологизмді мұқияттауға, ой тебіреністеріне мән беруге қолайлы жағдай жасайды.

Адамдар – құдай да емес, періште де емес: қай ғасыр, қай дәуірді алыңыз, бәрібір. Әсіресе, толарсақтан қан кешкен соғыс кезінде адам – пенде. Өнер адамды ұлылығымен, күнәһарлығымен, азап-қайғысымен, қуат-қайратымен, арман-тілегімен қат-қабат, қос қыртыс күйінде бейнелеп бере алса ғана өнер. Жарылған бомба, атылған оқ, төгілген қанды кинообъективтен дәл түсіретін не бар? Бірақ ол әлі өнер емес. Қай жерде, қашан, қалай, қандай жағдайда, қандай себепті не болды, не өтті – мұны дәл айтатын – хроника. Бірақ жылнама жүрек лүпілін, саусақ суынуын, сезім мен ойды, жан дүниені бере алмайды. Адамзат басынан айықпай келе жатқан дерт – соғыс жайлы әрбір жаңа туындыдан ең алдымен іздейтініміз шындық, у қорғасындай ащы шындық.

“Қарға тамған қан” романындағы сәтті табылған кейіпкер Нәлқараның майдан жолдарынан гөрі елдегі өмірін бейнелейтін беттер сенімді жазылған. Атқа, ботаға байланысты әңгімелер тартымды.

Романдағы барлық тараудың бір ыңғайда басталып, бір қалыпта аяқталуы, көбінесе моральмен тынуы оқушыны жалықтырады. Кейде автордың оқиғаға ықтиярсыз қатысуы, жалпы мақамға, жалпы колоритке жарамсыз топшылаулардың, пәлсапаның мінбелей еніп кетуі – шығарманың олқылығы. Көп тарауларда соғыстың адам жанына салған қанды жарақаттары емес, пышақ сызып кеткендей ғана халдер баяндалған. Бауыржанмен неше рет кездескенін жіпке тізгендей санап беру, көркем сурет салып отырып, “пәлен философтың пәлен сөзі”, “түген философтың түген сөзі” деген цитаталарды қыстырып жіберу де қажет емес еді.

Өміршең дүние қажырлы таланттың тиянақты, тынымсыз еңбегінен тумақ. Қолжазба сиясы кеппей жатып кітапқа айналса, ертеңіне одан автордың өзі ат-тонын ала қашып: “Ойбай, мұны сынамаңдар, сендер айтпай-ақ кемшілігін өзім көріп тұрмын. Қайта жазам. Қатырамын енді. Сонда қараңдар, ағайын”, - деп бажылдап қоя беретінін қайтерсің. Рас, қайта жазуын қайта жазады, сонда не болады, пысық саудагердің оп-оңай, тауық орнына – балапан, ат орнына – тай өткізетіні секілді, әңгіме-повесть, повесть-роман балып шыға келеді. Мазмұн жаңғырмайды, сапа артпайды, идея тереңдемейді, жоқ, улап-шулаған кейіпкерлер саны өседі, олардың көк езу тәжікесі көпірши түседі, көлем қампияды! Өкінішті-ақ.

Бердібек Соқпақбаевтың “Өлгендер қайтып келмейді” туындысы анау жылдары “Жұлдыз” журналында жарияланғанда роман деген айдары бар еді. Шығарма оқыған адамды енжар қалдырмаған: біреулер разы сезіммен бас изеген, біреулер ұнатпай мұрын шүйірген. Бір жыл өтті, екі жыл өтті, үш жыл өтті.

Сол кітап бүгін қолымызда отыр. Айдары – роман емес, хикаят. Көлемі бұрынғыдан ықшам, әуелде роман ретінде төбе көрсеткен дүниенің аттай үш-төрт жыл ішінде бұтақтанып, аяқтанып, “эпопея” болып кетпей, “мен хикаятпын” деп өзін кішік ұстап, қымсына келуі қызық екен. Бұл әдеби өмірімізде сирек ұшырайтын мінез.

Қаламгердің жазушылық арының алдындағы, уақыт, дәуір алдындағы, халық алдындағы, биік жауапкершілігінен туған саналы еңбеккерлігіне не жетсін.

Бердібек Соқпақбаевтың “Өлгендер қайтып келмейді” хикаяты сонау сұрапыл жылдар өмірінің бір үзігін жақсы көрсеткен шығарма.

Кітап стиліне зер салыңыз: ақ қағазға қара қарындашпен сызып түсірген суреттей айқын бейнелер көз алдыңызға келеді. Мағына тереңдігі, мазмұн тереңдігі бар. Шымыр тұжыру, нысананы дөп ату разы етеді. Соқпақбаев шындықтың қасықтай бояуын бір шелек суға тастап жіберіп, оқырманды алдарқататын жасандылықтан іргені аулақ салған. Кітаптағы негізгі қаһармандар – Еркін, Нұралы, Қайша, Ғалия, Дүйсен - әрқайсысы өз қалпында – біреуі тайша тулаған асау жүрегімен, біреуі өлімді жерде семірген қара жүрегімен, біреуі ерінен айрылған азалы жүрегімен, біреуі парықсыз жүрегімен, біреуі абзал жүрегімен сыр шертіп тұр. Ықшамдылық, төселген шеберлік бар.

Құрғақ фактілер дәлдігін, сырт сурет, жадағай көрініс сәйкестігін құнттайтын натурализм мен құбылыстың диалектикалық күрделілігін ашатын реализмді шатастырмау керек. Реализм – қат-қабат өмір қайшылықтарын көрсетуді, даму бағдарын айқындауды талап етеді. Жазушы осы биіктен табылуға күш салған. Еркіннің лагерьдегі өмірінің шолақ қайырылуы, Еркін мен Нұралы арасындағы тартыстың асқынып барып, жеңіл шешілуі – кітап кемшіліктері. Тұтастай алғанда, қазақ қырының соғыс кезіндегі қайғылы аспанын, азалы жерін, күрсінген адамдарын сенімді бейнелеген “Өлгендер қайтып келмейді” хикаятының арқалаған әлеуметтік салмағы, көркемдік-эстетикалық күші бұл шығарманың әдебиетіміздің соңғы жылдардағы бір олжасы екенін айғақтайды.

Қазақ әдебиетінде кейінгі жылдары өріс алған тенденцияның бірі – деректі проза. Көрнекті адамдар өмірінен кітаптар жазыла бастады.

Асылы, документті шығарма негізі – дерек, белгілі материал бола тұра, оның мазмұнын тереңдетіп, идеясын анықтайтын үлкен қазық философиялық толғам, ой тебіреністері екендігін Расул Ғамзатовтың “Менің Дағыстаным” туындысы тағы бір дәлелдеген секілді. Өр серпіннің ақыны, тау рухын сақтаған құдіретті жыр иесі прозаға келді. Ғамзатовтың бұл кітабының басты кейіпкері кім? Халық, ақын өртене сүйетін автор халқы. Сол халықтың өткені, бүгінгісі, ертеңі. Ағынан жарылған пәк адал жүрек сыры бар, еркек жүрек дүрсілі бар. Лирикалық тебіреніс дейсің бе, естелік дейсің бе, күнделік дәптер беттері дейсің бе, аңыз-тәмсіл дейсің бе, қысқа әңгіме дейсің бе, фольклор нұсқалары дейсің бе – шығарманы мүшелей бастасаң, осының бәрін көресің. Оқып отырғанда бөлек-салақ ештеңе де байқалмайды, балқытып құйылған қорғасындай, тұтас кітап. Қазақ деректі прозасы да бір адам өмірбаяны ізін қуып кетпей, бір өндіріс тарихын қазуға ошарылып қалмай, фактілерді ала отырып, батыл ойлар түйіп, азаматтық биік байламдар жасай аларлық көркемдіктің заңғар қиясына көтерілуін заманның өзі талап етіп отыр.

Бүгін стильдің мәнін ескермей, форманың ролін ұқпай, интонация қызметін аңғармай, прозаға бой ұру – мұхитқа ескексіз қайықпен түсумен тең. Мінез кесектігі, шығарманың философиялық концепциясы, ұсынар идеяның әлеуметтік мәні сияқты күрделі шарттарды терең толғап, әбден ойластырып алмай қалам тарту, жеңіл айтқанда - әбестік, өнердегі тауық соқырлық.

Шын суреткердің өзіне деген талғам-талабының әрбір жаңа туынды тұсында түлеп, өзгеріп, басқа қалыпта көрініп отыруы өнер табиғатына етене, заңды құбылыс. Дүниені алдымен өз зердесіне тоқып алып, содан кейін барып, қалың қауымға таныту үшін көркемдік құралдарды сұрыптау, бұрын қолданбаған тәсіл-амалдарды байқап көру бір жағынан қызықты, үмітті болып көрінсе, екінші жағынан қауіпті де, қатерлі. Жалғыз нәрсемен, бір-ақ кітаппен әдебиет тарихында терең із қалдырған бақытты жазушылар да, қобыратып көп шимайлағанымен, із-түзсіз кеткен талантсыз қаламгерлер де аз емес. Асылы, суреткер атаулының бәрі қомағай, қашан көзі жұмылғанша жаңа дүние, жаңа шығарма беру – көкейкесті арманы, айтылмаған өсиет, салынбаған кесте үнемі алда, келер күндер үлесінде сияқты болады да тұрады. Оқырман суреткерден де қомағай: соны еңбек қолына бүгін тисе, әп-сәтте қағып салып, “тағы әкел, енді нең бар?” деуге әзір.

Ғабит Мүсіреповтің “Кездеспей кеткен бір бейне” жинағы – ең алдымен жазушының өзін-өзі сынауы, қиын өрістегі ізденістер жемісі. Бүгінгі прозаның аса қатал деген талаптарын ескере жазған туындылар оқыс әсер етіп, терең тебірентпек. Стильдік табыстар, форма жаңалықтары бірден көзге шалынады, идея өткірлігі, ой салмағы – бұл кітаптың негізгі қасиеттері.

Ақын өмірі – қашанда романтикалық өмір. Ақын бейнесі – қашанда поэтикалық бейне. Ал Сәкен сынды өр талант иесінің мағыналы тірлігі – ұлы революция, астан-кестен аласапыран заманмен дөп келген. Оның тағдырында поэзия да бар, трагедия да бар. Сәкен өмірі - өнердің қай саласы үшін де аса қызықты тақырып. Аса қиын тақырып.

Үлкен ақын рухымен деңгейлес түсер шығарма беру – ауыр жүк. Көпшілікке аян ғұмырнама жәйттерді қайталап шығу, ақын туындыларында төбе көрсеткен белгілі ойларды тәптіштеу, күрделі бейне жасау орнына кіршіксіз кейіпкер кескіндеу сарынына түсіп кету қиын емес.

“Кездеспей кеткен бір бейнедегі” Еркебұланның протоптиі Сәкен екенінде дау жоқ. Еркебұлан - өмірдегі тарихи Сәкеннің тұп-тура көшірмесі, егіздің сыңары емес, ол жазушы қиялы дүниеге әкелген әдеби кейіпкер. Тың бояулар, соны үндер, әуендер қосып, дауылды, жаралы жылдар ақынының келбетін жасауды мақсұт тұтқандықтан автор қаһарманына басқа ат беріп отыр. Бұл – суреткердің шикі нәрселер құрсауында шырмалып қалмай, еркін, кең сілтеуіне, болмаса да болуға тиісті жәйттерді аңғаруға мүмкіндік берген.

Шығарманың алғашқы беттері кібіртік, тұтқыр. Автордың орынсыз араласуы тыйылып, сюжет табиғи арнада өрби бастаған соң, тартыс тереңдеп, мінездер қалыбы көрінеді. Отарбай үйіндегі алғашқы көрініс Артық жағылған бояу жоқ, бәрі орнында. Қыл қаламның ұшымен салғандай дәл сурет, психологиялық арбасу нанымды берілген. Отарбай мен Еркебұланды жек көруі, Ақбаланың іш тартуы кішкентай ғана штрихтардан аңғарылады. Шағын диалогта мінез ерекшелігін байқату – үлкен шеберлікті керек қылар қиын шаруа. Қоянжырық, оның шашбауын көтерушілер қаз-қалпында көз алдыңа келеді. Зорлыққа, теперішке көнбес асқақ ақын бар.

Осыдан кейін оқиғаның Ақлима көзімен берілуінде мән жатыр, бұл әдеби тәсіл үшін емес, ақын қиялын баурап алған, көкіректен кетпес аяулы бейненің ішкі сарайын ашуға қажет. Еркебұланның жан сыры, тірлік мұраты толқын атып, сезім, ой ішкі монологқа жалғасады.

Абақтыны суреттейтін беттерді оқығанда, ойыңа “Тар жол, тайғақ кешудің” “Ақмола түрмесінде” деген тарауы келеді. Шынжырлы арыстандар, балапанын ерткен қыздар, ырдуан арбалы қазақ, түрме терезесіне қараған жас қыз - мұның бәрі “Тар жол, тайғақ кешуден” алынған детальдар. Оқырманға бұрыннан таныс, ет жақын сазды қайта тербеп, өңдеп, тереңдетіп, әсірелеп жеткізу жағы құнтталған. Тергеуші офицер Сербов – “Тар жол, тайғақ кешудегі” Сербов.

“Кездеспей кеткен бір бейнені” автор поэма деп қойған. Қыздырманың қызыл тілі үшін емес, әділінің өзі сол, шығарманың стильдік мақамы, идеядағы асқақтық бұл айдарды көтереді. Екі ауыз сөзге келіп тілдеспесе де, бір көріп, ғашық болған, өмірлік шығармасының бас қаһарманы тұтқан жанға деген ынтазарлық, суреткердің көркемдік идеалына деген құштарлық – поэма арқауы осы арна, бір қарағанда жеңіл-желпі көрінетін сюжет иірімдерінің басын біріктіріп, композицияны жұп-жұмыр етіп тұрған да сол шуақты идея.

Қандай халде, қай қияда жүрсе де қаламгердің сергек жаны дүние суретін қайтсем өрнекке түсірем деген азапты да рақат ойдың құшағында тербелмек. Өнерпаздық процесс, өмірге шығарма әкелудің қиын кезеңдері, ақынның көркемдік идеалына ұмтылуы, осы орайдағы көңіл-күй дауылының сан алуан ырғағы бар. Қат-қабат замандағы өмір шындығына ақын жүрегінің дүрсілі қосылып, көңілге қонымды сом сурет жасалған. Еркебұланның Ақлиманы екінші рет, соңғы рет көретін жерінде трагедиялық сарын басым. Көзге жас алдырардай ауыр көрініс. Аққудай пәк, таза, сұлу жанның қыршын өмірі қор болып біткен. Ақын қиялы өз сипатынан әлдеқайда өсіріп, өркештендіріп алған бейненің осылайша күйреуіне кінәлі – мезгіл. Бұл Еркебұланды мүлде тұқыртып жерге қаратып кете алмайды. Ақлима өмірі үзілгенмен, ақын көңіліндегі бейне, ақын көңіліндегі идеал жасай бермек.

Логикалық жағынан шығарма осы көрініспен аяқталып тұр. Бірақ бұдан кейін тағы бір бөлім бар. Еркебұланның кейінгі өмірі айтылады. Оқиға ағысы, көркем сурет емес, автордың килігуі молырақ болғандықтан, бұрынғы әсер солғындай бастайды. Негізгі идея айтылып қойғандықтан, салқын-самарқау ой-толғаулар оқырманды тебірентпейді. Домбыраның шегінің үзіліп кетуі – жақсы деталь. Бірақ ол жеткіліксіз. Финалды әлі де ойластыра түсу, тереңдету қажет сияқты.

Ұзақ жылдар қол үзіп кетіп, Ғабит Мүсіреповтің әңгімеге қайта оралуы әдебиетімізді қымбат олжалармен байытып отыр. Барлық жанрлардағы соңғы табыстар, ішкі мүмкіндіктердің ашылуы сияқты факторларды жазушы бек ескеріп, жаңа сатыларға көтерілді. Мүсерповтің бұрынғы, қазіргі әңгімелерін туыстыратын ортақ таңбалар, ортақ сипаттармен қоса, олардың арасында сапалық айырма бар. Бұрын әзіл-күлкіге, шаңқан бояуға ұмтылу болса, енді түр жаңалығы, идея тереңдігі, символ айрықша құнтталады.

“Қаз-қалпында” циклындағы новеллалар жай қарағанда бір көрініс, этюд секілді. Алып-жұлып әкетіп бара жатқан оқшау сюжет, ерекше оқиға жоқ. Баппен айтылған сыр, өз қалпында алынған нәрселер. Көзі жаутаңдаған еліктің лағы қандай! Ішіңіз суып сала береді. Тимка-Димка ше? Бас-аяғы бір-екі беттен аспайтын әңгімеге сорлы адамның өмірі, бақытсыз тағдыры сыйып кеткен. Күйкі тірлік иесі бола тұра, адалдығын айтсайшы өзінің. Бір тиынды жеп кетуге ары жібермейді. Анау моншаның қараңғы бұрышына тығыла түскен жазушымен екеуін еріксіз салыстыра бастайсың. Тимка-Димкаға жаның ашиды, жақын тартасың.

Сілекеевтердің кенжесі. Сілекей – сүйкімсіз-ақ, жазушы бұл фамилияны әдейі алып отыр, мән беріп алып отыр. Өнерпаздық қабілеттен жұрдай болса да, оңай атақ, жеңіл даңқ жолына қол салуға даяр тұратын, басқаға тиіскіш, ұрыншақ, әпербақан, даурықпалар әр жерден шаң береді. Қас жүйрікке тасадан бас салуға, кесе көлденең тұруға әзір. Олар үшін реті келгенде, домбытпа сөз, реті келгенде, өтірік көзге көлгірсу – үйреншікті әдіс, оларда моральдық кредо, идеал жоқ, бәрін де сатып жүре береді. Осындай біреу – Сілекеевтердің кенжесі.

Ел аман, жұрт тынышта әркімнің-ақ беті жарқын, ішінде не барын кім білсін. Басқа күн тусын, мінез сонда ашылмақ. Атышулы Есіккөл апаты әлі есімізде. Лагерь балалары жайлы әңгіме де көпке тараған. Осы орайда жазушы әйел-ана ерлігі туралы, адамгершілік, гуманизм хақында сәтті шығарма тудырды. Қарақан бастың қамын ойлайтын, жас сәби өмірінен гөрі дүние-мүлкінің есендігі үшін жанын салған тоғышар, қаражүрек адамдар елес береді.

Прозаның ең дәстүрі мол, айрықша дамыған саласы әлемдік новеллистиканың таңдаулы үлгілеріне ден қойып, бажайлай қарағанда, бұрын көрінбеген фабула, болмаған форма, айтылмаған идея жоқ секілді. Әрине, бұл ағат сөз. Өйткені бір оқиғаны екі жазушы қатар отыра қалып жазғанның өзінде әр түрлі дүние тумақ. Әманда ізденіс шексіз, өнер мүмкіндігі шексіз. Талғамы қарабайыр әлдекім “Өмір жорығы” әңгімесін оқымай, фабуласын ғана естісе, балық туралы, балықтың уылдырық шашуы туралы не жазбақ, не айтпақ дер еді. Әр нәрсені тайсақтатпай өз атымен атау керек. “Өмір жорығы” – новеллистиканың ең үздік, ең айтулы туындыларымен деңгейлес шығарма, қазақтың бүгінгі көркем ойының жақсы бір жемісі. Хемингуэй “Шал мен теңіз” хикаятымен шеберліктің ғаламат үлгісін көрсетсе, Бунин шағын прозалық шығармалары үшін Нобель сыйлығын алды. Шолоховтың “Адам тағдыры” әңгімесі әдебиетті жаңа белеске көтерді. Көпке аян ақиқатты қайталайық: көлемі шағын шығармамен де дара бейнелер жасалып, салмақты идеялар айтылмақ. Гәп талант құдіретінде, шеберлік күшінде, әсте тақырыпта, көлемде, жанрда емес.

“Өмір жорығы” әңгімесін оқығанда, ұлы өзен ағысын, мұхит толқынының шуылын естігендей, қос-қабат сезім пайда болады. Жойқын теңіздің көкала айдын тереңінде жүйткіген көкқасқа еркектің, аталықтың, ұрпақ көшінің басшысындай. Өмір күресі, тірлік тартысы симфониясы іспетті ғаламат музыка естігендей күйге түсесің. Ер мен ездің, батыр мен қорқаудың, әділет пен қастандықтың тартысы. Әңгіме стилінде селкеулік жоқ, бір деммен, бір ырғақта туған сом шығарма бұрқ ете түскен өрт шабыт жемісіндей.

Атом бомбасы құрбандары жайлы бүгінде барлық тілдерде шығармалар туып жатыр. Әуелде Ғ.Мүсіреповтің “Жапон балладаларына” күдіктене қарайсың. “Не жаңалық айта қойды?” деген күдік. Қазақ жазушысы адамзат тарихындағы ең бір қанды шелек, қаралы хикаяға оңтайлы кілт тапқан. Жазушы сөйлемейді. Бомба сұрапылын өздері көрген Арқа, Көз, Тас сөйлейді. Мысқалдай да артық бояу жоқ, сұмдықтың өзі сөйлеп тұр. Өзін-өзі әшкерелеп тұр. Аттан сап тұр. Адамзатқа дабыл қағып тұр.

Жазушының екі естелігінде биік мәдениет, мемуарды өзін-өзі ақтау үшін харакет қылатындардың пендешілігіне кереғар жүрек жарды сырлар, аталық ойлар бар.

Ғабит Мүсіреповтің соңғы шағын прозалық шығармаларының тіл тазалығы, стиль сұлулығы, форма жаңалығы, ой салмақтылығы қазақ әдебиетінің бүгінгі даму бағдарын көрсетіп, ізденіс сапарындағы белестерді айғақтайтыны хақ.

Өнер тарихына атүсті көз тастағанның өзінде байқалатын жай мынау: түптің түбінде, тұлпар болар жүйріктің алғашқы шабысында сәйгүлік екпін жатпақ. Бұл ретте жас жазушы, сақа жазушы, қарт жазушы деген ұғымдар паспорттағы цифрларға байланысты емес, өнердегі балаңдық, өнердегі сақалық, өнердегі ұлғайғандық ретінде ғана қолданылса керек.

Бүгінгі әдебиетке аналитикалық рух, байсалды реализм, күрделілік, ой тереңдігі, форма сонылығы, идея өткірлігі тән болса, осы қасиеттер қазіргі прозадан үнемі табыла бермейді. Жазу мәнерлерінде андағайлап тұрған олқылық байқалмайтын танымал қаламгерлердің кейіпкер жанына көбірек үңілуін, бір қуаныш, бір қайғы, бір рақат, бір қапа, бір жеңіс, бір жеңілісті бейнелеуін, адам психологиясын диалектикалық қалыпта суреттеуін қалар едік. Болымсыз, ұсақ, күйкі жәйттер, арзан мораль, жеңіл ақыл қажет емес. Характерлер, мінездер құбылысы керек.

Прозадағы лиризм, прозадағы поэзия дегенді ащы ішекше шұбатылған, әр жерде бір ұйқасы бар жаман өлеңмен, немесе орынсыз тықпалаған жылтыр сөзбен талғамсыздар ғана шатастыруы мүмкін. Біз өнердегі дағы эксперимент, барлау дегенге қарсы емеспіз, шындап келгенде, өнер дегеніміздің өзі – эксперимент, барлау. Бірақ прозаның аты проза. Ол елпілдеу мен желпілдеуді көтермейді, салмақты, тиянақты, шайырлы тіл, терең ойды тілейді.

Ақын Оспанхан Әубәкіров прозаик Оспанхан Әубәкіров болып алдымызға “Ұзын сөздің қысқасы” деген жинағын ұсынды. Оқырман қауымды, әдебиет жұртшылығын қуантып, орақ ауыз юморист, жалаң қылыш сатирик келді деп сүйінші сұраймыз. Әубәкіров талантының қасиеті – күлкіде. Ол көзін қысып, ернін шүйіріп, басын шайқап, әлде бір ыңғайсыз қимылдар жасап күлдірмейді. Табанымыздан да тырнамайды, қолтықтан да қытықтамайды. Оспанхан кейіпкерлерінің мінезіне күлесің, ситуацияларға күлесің. Бірде - әзіл-оспақтың ішек-сілеңді қатырар ойнақы күлкісі, бірде – көзге жас әкелер улы күлкі, бірде – кеселді мансұқ етер от күлкі. Жазушы тек жыртақай күлкіден аулақ болғай.

Қазақ жазушылары өткен күндер тақырыбына неге жиі барады? Сөз жоқ, бүгінгі күннен сюжет, характер, идея таппағандықтан емес, заман қаһарманының бейнесін жасау үшін тер төгіп отыр. Рас, әдебиетіміз көне, оның бұтарлы тамырлары ғасырлар тереңінде жатыр, бірақ, шынтуайттап келгенде, халықтың басынан кешірген қилы-қилы халдерін, үлкен идеяларды, кесек характерлерді бүгінгі профессионалды әдебиет қана көрсете алмақ. Заманалар тұманы бетін бүркеген бағзы уақыттардағы ата-бабаларымыздың қасиетті рухы алдында бас ию аз, оларды өнер тілімен сөйлету ләзім.

Әдебиет қашанда ерлердің ісі, классиктерден кейін жаңа бір нәрсе айтам деу, қорықпай қолға қалам ұстау – жүрегінде түгі бар адамның қылығы. Өзің күнде көріп, мидай араласып жүрген орта туралы өзгеше бітімді сүбелі туынды беру қияметтей қиын іс болып тұрғанда, ықылым замандарды тірілту – егер шын тірілте алса – қаламгерлік қаһармандық. Флобер, жаратылысында үй күшік, бой күйез Флобер, “Саламбоны” жазу үшін ми қайнатар ыстықта Африкаға барады екен, аралайды екен, тау-тау кітап ақтарады екен. Әуезов, Шыңғыстауда туған Әуезов, Абай аулына күйеу болған Әуезов, ұлы ақын тақырыбына кірісу үшін батпандай жиырма жыл бойы материал жинайды екен, сөз біледі-ау деген адамдармен айлап сөйлеседі екен, содан кейін барып қана он бес жыл бойы табан аудармай отырып, даңқты шығармасын жазады екен. Халық тарихындағы қасиетті есімдер, қасиетті беттерге бағыштап шығарма жазу үшін кімнің болсын сол халық алдындағы жауапкершілікті ұмытпауы керек.

Қазіргі прозалық туындылардың өмірлік материалының сұйықтығы көзге қораш, көңілге дық. Жүрегі үлкен, арманы ірі, ақылы терең бейнелер қажет. Қашанда іргелі проблемалар, салмақты жүк арқалай алмаған проза өзінің әлеуметтік-қоғамдық қуатын жояды, көңіл аулайтын, еріккенге ермек болатын нәрсеге айналады. Шыңырау тереңнен алынған табиғи тартыс, сенімді күрес жоқ жерде әдебиет жоқ. Кейбір шығарма арқауы - өмірдің өзі әлдеқашан шешуін айтып қойған кішкентай кикілжің. Схеманы, қалыпты, дайын сюжетті, жұрт пайдаланған нәрсені қымсынбай бас салып, соны қайта пішіп шығарудың аты – халтура.

Көп кітаптарды аяғына дейін оқып шығу құдайдың бір азабындай. Оларда қалыптасқан стиль былай тұрсын, фразаның өзі оңып тұрған жоқ. Әнтірек-тәнтірек, әлжуаз сөйлеммен бейне жасау, сурет салу әсте мүмкін емес. Бөлімдердің, тараулардың ауысып келуінде заңдылық жоқ, композиция шарттары орындала бермейді. Дәл пейзаж, есте қалар портрет сирек ұшырайды.

Жазушының тіл байлығы деген ұғымға, ең алдымен, әрине, лексика молдығы кірсе керек, бірақ ең шешуші фактор – жеке сөздердің көптігі емес, сөйлем жасаудағы шеберлік, синтаксис құдіреті. Боз өкпе, нәрсіз сөздерді, жарымжан теркестерді тықпалаудан туатын тіл жұтаңдығы – ой жұтаңдығы. Әсіреқызыл жалтылдақтан аулақ, қарадүрсін жадағайлықтан іргесі бөлек айшықты, өрнекті, шайырлы тіл ғана суреткер қанжығасына олжа салмақ.

Шығарманың аты – кітаптың кілті. Онда идея болсын. Жазушының сырттан зорлап әкелген идеясы емес, кітаптың өз мазмұнынан шығатын объективті идея. Көптеген шығармалардағы кейіпкерлердің есімі де кездейсоқ қойылады. Адам аты мен мінезінің, білім парасатының арасында байланыс жоқ. Бізде көбіне жағымды кейіпкердің аты да жағымды, жағымсыздардың аты да жағымсыз. Шындығында, ат адамның шыққан ортасынан, әлеуметтік аясының моралінен, идеалынан хабар береді.

Жыл шеңберінде әдебиет өзінің бірталай қырларын көрсеткенімен, барлық сыр-шынын ақтарып тастай алмайды. Сондықтан әдеби процесті ұғыну үшін басқа мәселелерді де қарастыру шарт.
ІХ
Бюфонның “стиль - адам” деген афоризмін көп айтамыз. Байыбына бармай, шатасып жүрген мәселенің бірі осы стиль проблемасы. Оны пайымдауда қандай бағыттар бар?

Лингвистикалық көзқарасты құптайтын оқымыстылар әдеби шығарманың стилін, жазушының даралық сипатын сөз саптау, сөйлем ерекшеліктерінен іздейді.

Стилистикалық көзқарасты құптайтын оқымыстылар сөздің әр салада дұрыс, өз орнында қолданылуын негізгі принцип етіп ұстайды. Стилистика белгілі кезеңдегі стильдік қабаттың, ағымның, арнаның жалпы халықтық тілге қатысын да қарастырады.

Әлі балаң, зерттеу принциптері, әдістемелік әдістері айқындалып болмаған сала – эстетикалық көзқарас мектебі. Көп оқымыстылар стилистика, лингвистика, поэтика объектісі бір деп біледі. Бажайлап көрейік. Стилистика, лингвистика өз зерттеулерін сөзден бастайды да, грамматикалық категорияға қарай ойысады. Поэтика болса, сөзден бастайды да, жазушының идеясына қарай ойысады. Яғни стильге қатысты осы үш саланың шығар жері бір, барар жері бөлек.

Бейнелеу, айқындау, ауыстыру, ұлғайту, түйдектеу, кішірейту, үдету, ажарлау, әсірелеу, құбылту, даралау, айшықтау, жинақтау, дәлдік тәрізді көркемдік құралдарды стильді айқындап беретін бірден-бір өлшем деп қарау – дәлелсіз нәрсе. Бұл қалыпты стилистикаға қонымды болғанмен, әдебиет сырын, өнер табиғатын түсіндіріп бере алмайды, өйткені әдеби ұғымдағы стиль – ең алдымен, эстетикалық категория. Стиль сөздің, сөйлемнің, оралымның тіркестің сыртқы конструкциясымен ғана айқындалмайды. Стиль жазушының авторлық мұратымен, эстетикалық идеалымен жанды түрде байланысып жатыр. Өйткені, көркемдік процесте механикалық сипат жоқ.

Жазушы стиль шығарманың барлық бөлшегін, оның сыртқы, ішкі қабатын түгел қамтиды. Шынында, стиль – суреткер талантының даралық қуатын көрсететін сапалық белгі.

Осы орайда Гете пікірі еске түседі; ұлы ақын стильді үш сатыға бөліп қараған:

1. 
   Жай еліктеу.
   
2. 
   Ұқсау.
   
3. 
   Стиль. (Гете. Собр. соч. т. 10. М., 1937, стр. 403).
   

Фольклорда, ауыз әдебиетінде стильдік даралық бірден көріне алмайды. Өйткені, фольклордың негізі – ұжымдық шығармашылық. Стильдік даралану әдебиеттің жалпы дамуындағы елеулі, сапалық өзгерістерді көрсетеді. Д.Лихачев айтқандай, ХІІІ ғасырға дейінгі орыс әдебиеті туындыларында авторлық қолтаңба, ала бөтен ерекшелік айқын сезілмейді. Осыған ұқсас құбылысты ХІХ ғасырға дейінгі қазақ ақындары шығармашылығынан да табуға болады.

Жасқа байланысты Шал ақын туындылары мен Бұхар жырау өлеңдері арасында андағайлап тұрған стильдік өзгешелігі жоқ. Түйін: стильдік даралық - әдебиеттің ержеткен, марқайған, авторланған биік өреге шыққан кезінде айқын көрінетін қасиет.

Жазушы стилі мен оның дара тұлғасы, жеке басы арасындағы қарым-қатынас – ерекше күрделі проблема. 1956 жылы Бернде шыққан “Әдебиет тануға кіріспе” дейтін еңбегінде В.Кайзер суреткердің шығармасы, стилімен қара басының арасында ешқандай сабақтастық жоқ дегенді айтты. Америкада бірнеше рет басылған “Әдебиет теориясы” кітабының авторлары Уэллек пен Уоррен де жазушының шығармасы бір бөлек, өзі бір бөлек деп қарайды.

Рас, бұл орайда ХІХ ғасырда француз әдебиетінде эссе үлгілерін берген, өнерді тануда ғұмырбаянды бірінші қатарға шығарған Сент-Бев принциптеріне бас шұлғу да адастырып жібермек.

Қазіргі эстетика көрсеткендей, объективтік болмысқа жазушы ғұмырын қарама-қарсы қоюға болмайды, суреткердің шыққан ортасы, алған тәрбиесі, оның от-басылық, интимдік сырлары стильге мүлде әсер етпейді деу – дұрыс емес.

Казактар өмірінің энциклопедиясын жасаған Шолохов стиліне дала стихиясы, жаугершілік рухы ықпал жасағанын қалайша мойындамайсың? Фадеевтің партизан жорықтары негізгі шығармаларына арқау болды ғой.

Француз ғалымдары Флобердің басындағы дерт, орыс ғалымдары Достоевскийдің науқасы, қазіргі сыншылар Кафканың психологиялық көңіл күйі шығармаларында көрініс бергенін көптеген деректермен дәлелдеп берді.

Әдебиеттану ғылымында стильді поэтикалық тұрғыдан зерттеу арнасы айрықша бел алды. Табысты еңбектер деп академик В.Виноградовтың “Көркем әдебиеттің тілі туралы”, “Стиль және сюжет” еңбектерін, М.Бахтиннің “Достоевский поэтикасының проблемалары”, А.Чичериннің “Идеялар және стиль”, А.Соколовтың “Стиль теориясы”, Қ.Жұмалиевтің “Стиль - өнер ерекшелігі” зерттеулерін айтамыз.

Ал қазақ әдебиеттану ғылымының осал буыны, жете сөз болмаған объектісі – стиль. Әсіресе стильді эстетикалық категория тұрғысынан қарастыру принципі сирек ұшырасады. Көркем шығармадағы барлық компоненттерді тұтастықта алып, идеялық, эстетикалық талдауда, мазмұн мен түрді бірлікте қарағанда ғана өнер табиғатын терең зерттеп, нәзік ұғуға болады.

Эстетика - әдеби әдіс, әдеби бағыт, ағым проблемаларына бойлауды талап етеді.

Қазіргі әдебиеттану ғылымында әрі өзекті, әрі даулы теориялық мәселенің бірі - әдеби ағым және әдеби әдіс проблемасы. Рас, ХХ ғасырға дейінгі теориялық еңбектерде әдеби әдіс деген термин болған жоқ. Тарихи фактіні еске түсірсек, эстетика деген терминді ХҮІІ ғасырда неміс философы Баумгартен бірінші рет қолданған. Бұдан ХҮІІ ғасырға дейін эстетика ғылымы болмады деген ұғым тумайтыны түсінікті.

Әлемдік эстетикалық ойдың корифейлері Аристотельдің, Гегельдің, Чернышевскийдің зерттеулерінде де әдеби әдіс деген термин қолданылмайды. Шығармашылықтың сан ғасырлық ұзақ тарихына назар салғанда, әдеби ағым, әдіс құбылыс ретінде, өнердің фактісі ретінде көне заманнан бүгінгі күнге дейін түрлі өзгерістерге түсіп, өмір сүріп келгенін көреміз.

Советтік эстетикада әдеби әдіс ұғымы 20-30 жылдарда қалыптасты. Әуелде әркім әр түрлі термин ұсынып жүрді. Жазушы Ю.Либединский “пролетарлық реализм”. А.Толстой “монументальдық реализм” деген терминдерді атады.

Коммунистік идеологияның басты ұғымдарының бірі социалистік реализм термині, тұңғыш рет 1932 жылы “Литературная газетаның” 29 майдағы санында жарияланған “Іс тындырайық” деген мақалада қолданылған.

Оқымыстылар әдіс ұғымын әр түрлі түсіндіреді:

1. 
   Әдіс – шығарма жасаудағы көркемдік құралдардың жиынтығы.
   
2. 
   Әдіс – идеологиялық көзқарастың принциптері.
   
3. 
   Әдіс – болмысқа эстетикалық көзқарасты көрсетеді.
   

Көркем шығармашылық болмысты танып-білудің және өзгертудің адам баласының ұзын-сонар тарихи тәжірибесінен туған бір негізгі идеологиялық қаруы, объективті мәні бар құрал екендігі аян. Суреткер құбылыстарды іріктеп, сұрыптап, жинақтап барып, шығармаға арқау еткенде, белгілі принциптерді, амалдарды басшылыққа алмақ. Бұл ретте, шындықты терең әрі жан-жақты қамту басқа факторларды былай қойғанда, ең алдымен, жазушы талантына һәм дүниетанымға сабақтас.

Көркемдік ойлаудың типі болып табылатын шығармашылық әдіс бір жазушының тәжірибесін де, сонымен қатар, тарихи дамудың белгілі дәуіріндегі тұтас бағытты да сипаттай алады.

Өнердегі шығармашылық әдіс – тарихи нақты ұғым. Ол бір суреткердің қалауының, тілегінің жемісі емес, әлеуметтік өзгерістердің, қоғамдық дамудың әсерінен объективті түрде тумақ. Әдістердің ауысуы прогресті, болмысты игеру көкжиегінің кеңеюін көрсетеді. Ғылымның қазіргі өскелең өресіндегі түсінік бойынша, көркемдік әдіс – ойлаудың типі, болмысты танып, бейнелеудегі суреткер белсенділігін анықтайтын категорияның бірі.

Н.Чернышевский айтқандай, әрбір ғылымның теориясы оның тарихи негізінде жасалмақ. Әдеби ағым, әдіс проблемасын қарастырғанда да тарихи тұрғыдан келу шарт. Кейбір ғалымдар әдебиеттегі әдіс тарихы реализм мен антиреализмнің күресі деп көрсетті. Бірақ бұл философиядағы материализм мен идеализм арасындағы күресті көркем өнерге жадағай көшіре салған байлам қолдау тапқан жоқ. Эльберг, Самарин сияқты ғалымдар реализмнің әдебиетте кеңінен көрініс беруі Ренессанс заманында деп біледі. (“Проблемы реализма в мировой литературе”. М., 1959).

Академик Н.Конрад, профессор Д.Благой шын мағынасындағы реализмнің әдебиет аренасына шығуын ХІХ ғасырдың екінші жартысындағы француз, орыс, ағылшын романистерінің туындыларымен байланысты қарайды. С.Петров әдіс ретінде реализм белгілері деп мыналарды көрсетеді:

1. 
   Адамды бейнелеудегі жан-жақтылық.
   
2. 
   Әлеуметтік және психологиялық себептестік.
   
3. 
   Өмірге тарихи көзқарас.
   

1. 
   Болмысқа қол арту.
   
2. 
   Суреткер идеалының реалдылығы.
   
3. 
   Бейне өміршеңдігі.
   

Қазіргі ғылыми таластар бүгінгі әдебиеттегі негізгі жемісті әдіс – реализмнің төңірегінде болуы заңды. Бірақ әдіс проблемасын түсіну үшін дүние жүзі әдебиеті тарихында болған классицизм, сентиментализм, романтизм сияқты әдістердің кейбір ерекшеліктерін айту шарт.

Классицизмде кейіпкер мінезі жан-жақты дараланбайды, мұнда автордың логикалық ойы, автордың күні бұрынғы шешімі шығармада белсенді қызмет атқармақ. Айтылмыш әдіс әрбір туындының пішініне, мазмұнына көпке белгілі орын бірлігі, уақыт бірлігі, әрекет бірлігі триадасы арқылы тұсау салған. Табиғат ғылымдары өрлеп дами бастаған кезде дарвинизм қағидалары қоғамдық ғылымға да әсер етті. Әдебиеттегі натурализм әдісінің принциптері адамдар арасындағы қоғамдық қарым-қатынастарды физиологиялық тұрғыда суреттеуді құптайды.

Натурализм - өмір құбылыстарының бір-біріне жасайтын әсерін, даму заңдылықтарын, фактілер арасындағы сабақтастықты ашып бере алмайды. Натуралистердің жабысып ұстайтын тұтқасы, табынар тәңірі – факт. Дара қалпында, шикі күйінді алынған материал.

Негізінен сезім сырларын, көңіл күйлерін бейнелеуге тырысатын сентименталдық бағыттағы шығармалардың үлкен олқылығы - әлеуметтік анализдің жоқтығы. Сентименталистер адам сезімдерін тудырушы шешуші фактор – қоғамдық құбылыстарды елемейді. Дүние жүзілік әдебиеттегі көптеген шоқтықты шығармалар романтикалық әдіспен жазылған.

Болгар академигі Тодор Павлов: “Романтизм дегеніміз - өмір шындығы және суреткер субъективтігі”, - деп көрсеткен.

Бұл байлам тым қатқылдау десек те, әдебиетте кең тараған әдіс – романтизмнің даралық белгісін көрсетеді. Қашан да романтик жазушылар ерекше кейіпкер таңдамақ, олар қарабайыр, қоңыр төбел, құр жаутаңдаған көген көздерге қарағанда еңсесі биік жандар. Романтикалық қаһарман – бір бұлқыныстың, бір шабыттың, бөлінбейтін, жарылмайтын бір-ақ ойдың адамы. Көбіне мұндай қаһарман өз ортасына қарсы, сол ортаның моральдық институттарына кереғар. Байронның Дон Жуанын, Мағжанның батыр Баянын еске алсақ та жеткілікті.

Жалпы романтикалық әдіске тән сипаттар деп бірнеше белгіні көрсетуге болады.

Тірліктің күйбеңіне қарсылық, идеалға ұмтылу, жеткенге, қолда барға қанағаттанбау, өткінші нәрсеге – мәңгілік дүниеге, объективтік нәрсеге субъективтік нәрсені қарсы қою, өмір құбылыстарын бейнелеудегі идеал біріншілігі, жазушының ылғи идеал соңында кетуі – романтикалық шығармалардың тарихи негіздерін солғындатады. Оларда шарттылық, кездейсоқтық мәні зор. Кейіпкер мінезі мен орта арасындағы диалектикалық байланыс жете ескерілмейді.

“Романтизм адамның дүниеге көзқарасы жайлы жүйелі теория емес, ол әдеби шығармашылық теориясы да емес, оны теория ретінде анықтау талабының бәрі де көмескі һәм жеміссіз. Көңіл күй ретінде романтизм қат-қабат дүние және қоғамды өтпелі кезеңде билейтін сан алуан аумалы-төкпелі сезімнің сәулесі, оның басты сарыны - әлдеқандай жаңалық күту, жаңалық алдындағы лүпіл, сол жаңалықты тануға асығыс ұмтылыстан туған діріл”, - деп жазды М.Горький (“История русской литературы”, М., 1939, стр. 42).

ХХ ғасырдағы қоғамдық даму, цивилизация ғылымда, өнерде сан алуан ағымдарды туғызды. Математика мен физиканың өрлеп өсуі кейбір суреткерлерге оқыс әсер етті.

Кейін кубистер атанған суретшілер “өмірді есеп тұрғысынан бейнелеу шарт” деген кредо ұстанды. Адамнан, адамның реалды пішінінен, табиғаттан, табиғаттың реалды пішінінен ат-тонын ала қашты. Кубизм өмірді өз қалпында емес, суреткердің ойындағы, қиялындағы биреалды қалыпта көрсетпек болады. Кубизмнің программасын ту еткен суретшілер құбылысты геометриялық формалар арқылы: куб, призма, цилиндр, конус, шар түрінде бейнелеуге тырысты.

Осылардың өкшесін баса шыққан футуристік ағымдағы суреткерлер капитализмнің техникалық табыстарын жыр етті. Олардың бірі “біз темір болаттан жасалғанбыз, біз де машинамыз”, - деп жазды.

Футуристік бағыттағы жазушылардың шығармаларынан шылау, одағай қуылды, тыныс белгілер алынып тасталды. Сөйтіп, футуристер техникалық заманның тынысын сол заманға сай пішіндер арқылы бейнелейміз деп жар салды.

ХХ ғасырдың басында шыққан бұл декаденттік ағымдар екінші жиһан соғысынан кейін құбылып, жонданып, қайта шу көтерді. Жаңалық емес, бұрынғы модернистік ұрандарды ту етті.

Қазіргі сюрреалистер көркем шығармадағы негізгі амал, идеяны берудегі кілт – метафора деп біледі. Қиналып, шаршап жүрген адамның түсі, шала есті кісінің сандырағы – сюрреалистерге етене объект. Бүгінгі таңдағы декадентік әдебиеттегі ең үлкен арна – экзистенциализм. Бұл ағымның философиялық негізін қалаушы дат ойшылы Серен Кьеркегор (1813-1855) “Яки-яки”, “Қорқыныш һәм діріл” кітаптарын жазды.

Экзистенциалистер Софокл, Шекспир, Гете, Достоевский шығармаларындағы өлім сарынына ерекше мән береді.

Экзистенциализмнің теориялық принципі бойынша, күні бүгінге дейінгі философия атаулы, - мейлі материализм болсын, мейлі идеализм болсын, - тым кең мағыналы категориялар, ұғымдар шырмауында келген. Болмыс, материя, сана, олардың бір-біріне қарым-қатынасы, ғылым үшін мәнді делінсе де, кішкене пенде үшін, оның өмірі үшін қажетсіз дүниелер.

Қазіргі заманда, миллиондаған адамдар соғыс құрбаны болған шақта, кісі үшін керек нәрсе - өз бостандығы, адамның тірліктегі, қоғамдағы орнын табуы, дара тұлғаның, Меннің, басқалармен қарым-қатынасын көрсету болмақ. Экзистенциалистер қоғамдық проблема, мәселе атаулыға өлімнің мұнарасынан қарайды. Ертең бұл пәниден кетер болғандықтан, ертең бәрі бітер болғандықтан өлімнен күшті ешнәрсе жоқ.

Бүгінде көркем шығармаға, жазушы өнеріне әсер етіп отырған ықпалды теория – экзистенциализм қоғамдық ғылымдарда бұрыннан қалыптасқан терминдердің, категориялардың орнына жаңа “басқару”, “дауласу”, “көзқарас” деген тәрізді ғылыми сөздерді ұсынады.

Қазіргі модернистер, декаденттер құр форма қуушылар емес, олардың дүниетанымы өзегінде философиялық концепция жатыр, ал әлем әдебиетіндегі жемісті бағыт – қоғамдық дамудың тәжірибесі, тудырған адам табиғатындағы мың сан құбылыстар екендігіне жазушылар түгел ден қойған.

Реализм әдісі – барлық халықтардың өзгерген, дамыған жаңа сапалық өнерінің алтын өзегі, ол ең алдымен, қоғамдық құбылыстарды бейнелеу, әлеуметтік зеттеу, анализ шарттарын бірінші орынға шығарады.

Өнердің халықтығы жөніндегі принцип бұрынғы өнімді дәстүрлерді ұлғайта пайдалана отырып, болмысты биік идеалдар тұрғысынан бейнелеуді, әрқашан қоғамдық мәні бар проблемаларды көтеруді талап етеді. Реализм әдісін ұстанған суреткердің қоғамның даму заңдылықтарын айқынырақ біліп, биік төбеге шығуға, тереңірек ұғынып, дәл бейнелеуге мүмкіндігі мол.

Бұл әдіс шығармашылық еркіндікті халыққа қызмет ету, Отан алдындағы борышты ұмытпау шарттарымен сабақтас қарайды. Шыншылдықтың ең басты белгілерінің бірі – тарихи нақтылықты жалаң факті сәйкестігі, тұрмыстық детальдердің дәлдігімен өлшемейді. Нақтылық – сырт ұқсастық емес, ішкі мазмұн дәлдігі.

Кездейсоқ, ұсақ белгілерді әдейі қырнап, басты, шешуші сипаттардың бояуын қанықтыру, оптимизм, гуманизм туын көтерген шоқтықты өнер трагимзді сан алуан шарттылық формаларын, тіпті фантастиканы да әсте мансұқ етпейді. Тарихтың жасаушысы халық екенін көрсете отыра, реализм әдісі адам тағдырының қат-қабат шырғалаңын бейнелеуге тарау-тарау жол ашпақ.

Өнердің соны сипатты мүмкіндіктері, монтаж, ішкі монолог, емеуірін, астар, ой ағымының сан-алуан түрлері, сюжет жасаудағы табыстар, символ, фантастика – реализмге бұрынғы әдістерден жадағай алынып жағылған бояу емес. Өз тәжірибесінде әрбір суреткер әдеби әдісті авторлық идеалына, шығарма мақсатына байланысты үнемі құбылтып, өзгертіп жаңашылдықпен пайдаланса ғана, шабыттың айдын шалқарын таппақ.

Әдебиет – үлкен құбылыс, жанды дүние, күрделі процесс. Бір әдебиет – дария, бір әдебиет – бұлақ, бәрі де ағады, өседі, өрбиді. Халық бар жерде әдебиет бар. Қазақ сөз өнерінің қазіргіден де шат-шадыман, қуанышты күндері, абыройы зор, жеңісті күндері алда екеніне жүрек сенімі кәміл.

Үміт көзі келешекке қарайды.