С. Б. Темралиева (қолы ) (аты-жөні) «Топырақтану»
Өтілген материал бойынша 8-15 аптадағы бақылау сұрақтары
жүктеу/скачать 3,59 Mb.
|
| 11.3.2.Өтілген материал бойынша 8-15 аптадағы бақылау сұрақтары:
Топырақтың табиғатта таралу заңдылықтары Дала зонасындағы сапасы жақсы топырақтар қандай? Сор топырақтардың негізгі ерекшелігі қандай? Кызыл топырақтардың ерекшеліктері қандай? Шымды-күлгін топырақтарындағы қарашірінді мөлшері Күнгірт қара-қоныр топырақтардың А қабатының қалындығы Сұр орман топырақтарының ерекше белгісі Тундра топырақтарының жалпы қалындығы қанша? Далалы аймақтың зоналды топырағы болып ------ топырақ есептеледі (А1+В1) қабаттың қуаттылығы қара топырақта 83 см болса, бұл қандай түрге тең А1 қабат қара қоныр топырақта қалай аталады? Алмасты натрийдің мөлшері 4,2 % болса жұту сыйымдылығынан, бұл қандай қара қоныр топырақ болады? Сор топырақтың бетінде қабыршақ пайда болса кұрамында қандай тұздар жинақталады Сортаң топырақтың типтерін ата Қара топырақтың типтеріне жатады Карбонатты қара қоныр топырақ былай сипатталады? Тұзды топырақтарға ------ топырақ жатады Қара топырақтың (А1+В1) қуаттылығы 45 см болса, бұл қандай түрге тең? В1 қабат сортаң топырақта қалай аталады ? Алмасты натридің мөлшері жұту сыйымдылығынан 14 болса, бұл қандай каштан топыраққа тең? Сор топырақтың түсі қара болса, оның құрамында қандай тұздар жиналады ? Қара қоныр топырақтың құрамында жұту сыйымдылығы қанша болады? Қара қоныр топырақтың профилі 23 см болса және олар қатты аналық жыныста пайда болса, бұл топырақ ------ болады Қураған дала аймақтың топырағы (А1+В1) қабаттың қуаттылығы 32 см болса, бұл қандай түрге тең? (қара қоныр топырақ) А1 қабат сортаң топырақтарда қалай аталады ? Алмасты натрийдің мөлшері жұту сыйымдылығынан 7 % болса, бұл қандай каштан топырақ болады? Сортаң топырақтың типін атаңыз Сор топырақтың құрамында сода көп мөлшерде жинақталса, бұл ------ сор топырақ болып аталады Қара топырақтың туыстарын атаңыз Қара қоныр топырақтың А1 қабаты (тың жерде) 25% дейін шайылып кетсе, бұл топырақ қалай аталады? Грунт сулары 3-6 м тереңдікте жатса және олар топырақ түзүлуіне қатысса бұл топырақ ------- деп аталады В1 қабатында алмасу натрий мөлшері 25 %- тен болса, бұл топырақ Қара топырақтың құрамында гумус мөлшері 8 %- тен болса, бұл------ топырақ болады Топырақтың беткі қабатынан қайнаса бұл қандай каштан топырақ (10 %Н Cl) А1 қабатының қалыңдығы 5 см - ден болса, бұл қандай сортаң топырақ Сор топырақ борпылдақ болса, құрамында қандай тұздар жинақталады? Сор топырақтың типін атаңыз В1 қабат қара топырақта қалай аталады Сор топырақ ылғал болса, құрамында қандай түздар жинакталады Қара топырақтың (А1 +В1) қабатты 55 см болса, бұл қандай түрге тең? Гидроморфты сор топырақтың грунт сулары ......... м тереңдікте жатады Автоморфты топырақтарда грунт сулар ....... м тереңдікте жатады Nа СО3 сор топырақтың құрамында көп болса …. сор топырақ болады СаСl2 сор топырақтың құрамында көп болса….. сор топырақ болады NаСl2 сор топырақтың құрамында көп болса ……. сор топыарқ деп аталады Көп гумусты (тучный) қара топырақтың құрамында гумус мөлшері (%) Аз гумусты қара топырақтың құрамында гумус мөлшері (%) Егер гумус мөлшері 1-2 % болса, бұл қандай қара қоныр топыраққа сәй В1 қабат қара қоныр топырақта…. деп аталады А1 қабат сортаң топырақта 9 см болса…. сортаң топырақ деп аталады А1 қабат сортаң топырақта 19 см болса…. сортаң топырақ деп аталады А1 кабат дала аймағында зоналды топырақтарда -------- деп аталады А1 қабат сортаң топырақта 2 см болса…. сортаң топырақ деп аталады А1 қабат сортаң топырақта 15 см болса…. сортаң топырақ деп аталады Сортан тапырақтың құрамында гипс 49 см тереңдікте жатса…. деп аталады Сортан тапырақтың құрамында гипс 21 см тереңдікте жатса…. деп аталады Сортаң топырақтың В1 қабатының структурасы…….. болады Егер өсімдік жамылғысы жусан болса топырақ ….. болады Егер өсімдік жамылғысы ақселеу болса топырақ ….. болады Дала зонасындағы сапасы жақсы топырақтар қандай? Сор топырақтардың негізгі ерекшелігі қандай? Кызыл топырақтардың ерекшеліктері қандай? Шымды-күлгін топырақтарындағы қарашірінді мөлшері Күнгірт қара-қоныр топырақтардың А қабатының қалындығы Сұр орман топырақтарының ерекше белгісі Тундра топырақтарының жалпы қалындығы қанша? Шалғынды қара қоңыр топырақтарда қандай өсімдіктер жамылғысы болады? Тайга зонасында өсімдік жамылғысы қандай? В.В.Докучаев топырақтың қай типін “топырақ патшасы” деген? Тундра зонасының топырақтарының жіктелуі Зонасыз топырақтар қатарына жататын топырақтар. Жел эрозиясы Қазақстанда қай жылдары байқалды? Сұр орман топырақ зонасының ауа райы қандай? Зона аралық топырақтар қатарына қандай топырақ типтері жатады? Қара топырақ зонасының су режимі қандай? Қара қоңыр топырақты құрғақ даланың өсімдік жамылғысы қандай? Тундра зонасының ауа райы қандай? ТМД елдерінің қай жағында жас топырақтар орналасады? Сортаң топырақтардың бетінде қандай өсімдік жамылғысы болады? Қара қоңыр топырақ типі қандай типшелерге бөлінеді? “Мәдениеттенген” жазира топырақтары қай географиялық аймақта кездеседі Батыс Қазақстан облысында қандай топырақтар таралған? 11.3.3. Емтиханға дайындық сұрақтары: Топырақтану ғылымының дамуының негізгі кезендері. Топырақтану пәнінің мақсаты мен міндеттері. Топырақ туралы түсінік . Топырақтанудың басқа ғылымдар арасындағы орны, міндеттері. Топырақтану тарихы мен топырақ құраушы факторларға тоқталу. Топырақты зерттеу әдістері. Топырақ құраушы факторлар. Үгілу құбылысы. Топырақ құраушы жыныстар. Топырақтың пайда болу теориялары. Топырақ құраушы жыныстар. Гипергенез. Бұзылу процесс өнімдері. Антропогенді және табиғи факторлардың топырақ құрау процесіне әсері. Топырақ құраушы факторлар. Алғашқы тірі организмдер және олардың топырақ түзуге әсері Ауа райының топырақ түзудегі рөлі Топырак түзуші тау жыныстарының түзілген топыраққа ететін әсері Топырақ түзуге аймақтык-геологиялық дәуір әсері. Топырақ түзу процестеріне адамзат қоғамының тигізетін әсері. Топырақтың тірі бөлігі. Топырак — тірі дене. Топырақтың морфологиялық белгілері. Топырақтың морфологиялық белгілері. Түсі, қалындығы, құрылымы, бөлшектік құрамы , тұтқырлығы, жаңа заттар, кірме заттар, қайнауы, ауысуы, ылғалдылығы және т.б. Топырақтың негізгі қасиеттері. Топырақтың механикалық кұрамы. Топырактын катты минералдық бөлігі, Топырақтың органикалық бөлігі. Топырақ қара шіріндісі, оның құрамы. Топырақ коллоидтары, оның құрамы. Гумификация мен дегумификация процесстері. Қара шіріндінің негізгі компонентері: фульвоқышқылдар мен фульваттар, қарашірінді қышқылдары мен гуматтар, гуминдік қосылыстар. Топырак қарашірігі — топырактың негізгі бөлігі. Топырақтың ұсақдисперсті бөлігі және сіңіру қабілеті. Топырақ көпфазалы түзілім. Топырақтың сіңіру бөлшегінің құрылысы. Механикалық сіңіру қабілеті. Физикалық сіңіру қабілеті. Физико-химиялық сіңіру қабілеті. Химиялық сіңіру қабілеті. Биологиялық сіңіру қабілеті. К.К.Гедройц еңбектері. Топырақ орта реакциясы. Топырақтың сіңіру сыйымдылығы. Топырақ сулары мен топырақтың сулы қасиеттері. Топырақтың су режимі. Топырақтағы су түрлері (гигроскопиялық, гравитациялы, қылтүтік, химиялық байланысқан). Су өткізгіштігі, су көтеруі, су сыйымдылық. Г.П.Высоцкий еңбектері. Химиялық байланысқан су. Бу күйіндегі су Гигроскопиялық су Қылтүтік суы Гравитациялык су Жер асты ыза суы Топырақ ауасы. Т о п ы р а қ т ы н ы ң ылғал с и ы м д ы л ы ғ ы. Топырақтың су сиғызғыштығы. Топырақтың физикалық қасиеттері мен су-ауа режимі. Топырақтың негізгі типтеріне шолу Арктикалық ландшафттар мен тундра зонасының топырақтары. Арктикалық топырақтар – таралуы, географиялық түзілу жағдайлары. Топырақ құрылысының қысқалығы. Тундралық топырақтар. Топырақ құраушы жағдайлар. Жіктелуі. Морфологиялық және шаруашылық сипаттамасы. Ауа-райы ерекшеліктері – қысқа аязсыз кезең, ауаның жоғары ылғалдылығы мен топырақтың жазда толық ылғалдануы, қыстағы желдер. Мәңгілік тоң әсері. Тундралық өсімдік жамылғысы. Тундралық-глейлі, тундралық-батпақты және т.б. топырақтар. Топырақтың табиғатта таралу заңдылықтары. ТМД елерінің негізгі топырақ зоналары Тайга-орман ландшафттарының топырақтары. Тайга зонасының күлгінді, шымды-күлгінді топырақтары. Шымды-күлгін топырақтар. Топырақ құраушы жағдайлар. Жіктелуі. Күлгін, шымды, батпақ топырақтарының морфологиялық белгілері. Батыстаң шығысққа қарай құрлылықтың ұлғайуы. Өсімдік жамылғысы, биомасса мен құрғақ бөлік көрсеткіштері. Еуропалық, батыс және шығыс сібір тайгаларының айырмашылықтары. Орманды зонаның күлгін жэне шымды-күлгін топырақтары Аралас орман топырақтары . ТМД мен шетелде таралуы.Ауа райы жағдайы. Жер бедері мен топырақтүзуші жыныстар. Өсімдік жамылғысы, биомасса мен құрғақ бөлік көрсеткіштері. Шымды-күлгін топырақтар. Топырақ құраушы жағдайлар. Жіктелуі. Күлгін, шымды, батпақ топырақтарының морфологиялық белгілері. Жапырақты орман топырақтары. Сұр орман топырақтары.ТМД-да таралуы.Ауа райы жағдайы. Жер бедері мен топырақтүзуші жыныстар. Өсімдік жамылғысы, биомасса мен құрғақ бөлік көрсеткіштері. Сұр орман топырақ морфологиясы. Топырақ құраушы жағдайлар. Жіктелуі. Кұба орман топырақтары. Шалғынды және шалғынды-алуаншөптесінді далалар топырақтары Қара топырақтардың таралуы. Ауа райы жағдайы. Жер бедері мен топырақтүзуші жыныстар. Өсімдік жамылғысы, биомасса мен құрғақ бөлік көрсеткіштері. Қара топырақ морфологиясы. Топырақ құраушы жыныстар. Жіктелуі. Шалғынды даланың қара топырақтары. Құрғақ дала мен шөлейт зоналарының топырақтары. Құрғақ дала зонасының қара қоңыр топырақтары. Топырақ құраушы жағдайлар. Жіктелуі. Морфологиясы мен химиясы. Өсімдік жамылғысы, биомасса мен құрғақ бөлік көрсеткіштері.Қара қоныр және құба топырақтар.Атмосфералық ылғал тапшылығы жағдайындағы мезо- және микро- жер бедерінің топырақ түзуіндегі ролі. Даланың гидроморфты топырақтары Зонааралық (сорланған, сортаң, солодтар) және зонасыз (құм және т.б.) топырақтар. Морфологиялық және химиялық ерекшеліктері. Топырақ құраушы жағдайлар. Жайылма топырақтары. Жіктелуі. Морфологиялық және химиялық белгілері. Топырақ құраушы жағдайлар Сор және сортаң топырақтар Шөлдің топырақтары. Шөл зонасының құба, сұр-құба топырақтары. Жіктелуі. Морфологиясы және химиялық белгілері. ТМД-да таралуы.Ауа райы жағдайы. Жер бедері мен топырақтүзуші жыныстар. Өсімдік жамылғысы, биомасса мен құрғақ бөлік көрсеткіштері. Топырақ құраушы жағдайлар. Жіктелуі. Сұр-құба топырақтар морфологиясы. Субтропикалық белдеу топырақтары Ылғал субтропикалық ормандардың қызыл және сары топырақтары. Топырақ құраушы жағдайлар. Жіктелуі. Морфологиялық және химиялық белгілері.
Торфты
Глейлі Орман төсеніші Өте қатты темір қосылыстары көп қабат 2. А0 белгісі қандай қабаттың белгісі? Орман төсеніші Торфты
Глейлі Өте қатты темір қосылыстары көп қабат 3. G белгісі қандай қабаттың белгісі? Глейлі
Торфты Орман төсеніші Өте қатты темір қосылыстары көп қабат 4. L белгісі қандай қабаттың белгісі? Өте қатты темір қосылыстары көп қабат Торфты
Глейлі Орман төсеніші 5. Темір оксидтері топыраққа қандай түс береді? Қызыл
Ақ Қара қоңыр Жасыл 6. Кварц, каолинит, әк, гипс топыраққа қандай түс береді? Ақ немесе ақшыл Қызыл
Қара қоңыр Жасыл
7. Егер топырақ құрамында темір гидроксидтері көп болса, топырақ қандай түске боялады? Сары
Қызыл Ақ Қара қоңыр 8. Марганец оксидтері топыраққа қандай түс береді? Күлгін және қою көк Қызыл Ақ
9. Химиялық жаңа заттарды атаңыз? Гипс, әкті қосылыстар Капролиттер Тас сынықтары Құрылыс қалдықтары 10. Биологиялық жаңа заттарды атаңыз? Топырақта тіршілік ететін жануарлардың жолдары Гипс, әкті қосылыстар Тас сынықтары Құрылыс қалдықтары 11. Тас қалдықтары қандай кірме заттарға жатады? Литоморфтар Криоморфтар Антропоморфтар Биоморфтар 12. Адам қызметіне байланысты заттар: кірпіш сынықтары, әйнек қандай кірме заттарға жатады? Антропоморфтар Литоморфтар Криоморфтар Биоморфтар 13. Топырақтағы мұз тәрізді формалар қандай кірме заттарға жатады? Криоморфтар Литоморфтар Антропоморфтар Биоморфтар 14. Топыраққа көмілген жануарлардың сүйектері, тамыр, сабақтың шіріген қалдықтары қандай кірме заттарға жатады? Биоморфтар Литоморфтар Криоморфтар Антропоморфтар 15. Жаңа заттар шығу тегі жағынан қалай болып бөлінеді? Химиялық және биологиялық Химиялық және физикалық Биологиялық және физикалық Физикалық және механикалық 16. Орыс топырақ – классификациялық мектебінің негізін қалаған кім? А) В.В. Докучаев В) Н.Н. Розов С) Я.Н. Афаннасьева Д) Г.Н. Высоцкий 17. 1895 жылы топырақ классификациясында өзінің классикалық «зональды» жүйесін ұсынған ғалым? А) Н.М. Сибирцев В) Н.Н. Розов С) Я.Н. Афаннасьева Д) Г.Н. Высоцкий 18. Топырақ классификациясында такссномиялық деңгейінде барлық топырақтарында 11 геохимиялық ассоциацияға, 37 тұқымдасқа бөлген ғалым? А) М.А. Глазовская В) Н.Н. Розов С) Я.Н. Афаннасьева Д) Г.Н. Высоцкий 19. 1906 жылы топырақты жергілікті жердің климаты мен жер бедеріне тәуелді гидротермиялық режимі сипатына қарай классификациялаған ғалым? А) Г.Н. Высоцкий В)М.А. Глазовская С) Н.Н. Розов Д) Я.Н. Афаннасьева 20. АҚШ –та алғаш топырақ картографиялық жұмыстар кімнің жетекшілігімен жүргізілді? А) М.Уитни В) К. Марбут С) Дж. Коффи Д) м.Болдуан 21. 1928 жылы барлық топырақтарды екі қатарға органикалық және минералды деп бөлуді ұсынған ғалым ? А) К.Шоу
В) К. Марбут С) Дж. Коффи Д) м.Болдуин 22. Бір типтті биологиялық , климаттық ,гидрологиялық жағдайларда дамитын және негізгі топырақ түзу процесі басқа да процестермен үйлесімді, анық байқалатын топырақтар тобы? А) Топырақ типі В) топырақ тип / тармағы С) Топырақ туысы Д) Топырақ түрі 23. Негізгі топырақ түзуші процестің даму дәрежесі бойынша ерекшеленетін топырақтың тобы? А) Топырақ түрі В) Топырақ тип / тармағы С) Топырақ туысы Д) Топырақ типі 24. Жоғарғы беткі қабаты 40 -60 см - ге дейін органикалық заттан тұратын топырақтар? А) гистосольдер В) антросольдер С) андосольдер Д) вертисольдер 25Гумусты горизонтты әлсіз байқалатын торпик және субтропиктің құмды – кварцты топырақтары? А) ареносольдер В) антросольдер С) андосольдер Д) вертисольдер 26. Ұзақ уақытыт үгілу өнімдерінен түзілетін , каолинитті саздан , кварцтан, темір алюмений гидоксидтерінен тұратын топырақтар? А) ферральсольдер В) ареносольдар С) гистосольдар Д) вертисольдер 27. Темір және алюминий гидроксидтері сияқты, жаңа заттар жоқ , бірақ топырақ профилінің төменгі бөлігінде саздың мөлшері жоғары келетін өте қышқыл сазды топырақтар? А) акрисольдер В) ареносольдар С) гистосольдар Д) вертисольдер 28. Қай ғалымның еңбектерінде тундра топрақтары зоналық топырақтар деп көретілген? А) Н.М. Сибирцев В) Е.Н. Иванова С) Б.Н. городкова Д) А.Л. Григорева 29. Тундралық клегейлі топырақты неше тип тармағына бөліп көрсетуге болады? А) төрт
В) бес С) алты
Д) үш 30. Ылғалды европалық және Чукот – Анадырь провинцияларына тән топырақтар? А) тундра глейлі күлгінденген топырақтар В) тундралық әлсіз глейлі гумусты топырақтар С) тундралық глейлі қарашірік топырақтар Д) тундралық глейлі торфты топырақтар 31.Тайга зонасындағы қылқан жапырақты орман өсімдігінң биомассаы? А) 1000-3000 ц/га В) 3000 – 4000 ц/га С) 4000 – 5000 ц/га Д) 500 – 100 ц/га 32. Аралас орманды зонадағы жылдық жауын –шашын мөлшері? А) 500 – 600 мм В) 1000 – 1500 мм С) 200 – 300 мм Д) 150 – 400 мм 33. Аралас орманды зонадағы өсімдіктер биомассасы қанша? А) 2000 -3000 ц/га В) 3000 -4000ц/га С) 1000 -2000ц/га Д) 600 – 1000 ц/га 34. Аралас орман зонасындағы шымды – күлгін топырақтардың гумусты қабатының топырақ құрлымы қандай? А) кесекті В) бағаналы С) призмалы Д) жаңғақты 35. Аралас орман зонасындағы шымды – күлгін топырақтардың иллювиальды қабатының (В) топырақ құрылымы қандай? А) жаңғақты В) бағаналы С) призмалы Д) кесекті 36. Аралас орман зонасындағы беткі ланшафтты батпақты аймақтардағы торфты – күлгін – глейлі топырақтардың негізгі ерекшеліктері? А) глейлі горизонттың болуы В) күлгін қабаттың болуы С) гумус қабаттының болуы Д) иейлі горизонттың болмауы 37. Аралас орман зонасындағы шымды – күлгін – глейлі топырақтардың түсі қандай? А) қара – құба В) қара –қоңыр С) сұр –құба Д) ашық қоңыр 38. Аралас орман зонасындағы шымды –карбонатты топырақтар қандай топырақ жынысынан түзілген? А) кальций карбонатына бай В) натрий карбонатына бай С) темір оксидтеріне бай Д) маргенец оксидтеріне бай 39. Эстония жеріне тән топырақтар? А) шымды –карбонатты В) торфты – күлгін – глейлі С) шымды – күлгін Д) күлгінденген топырақтар 40. Шымды –карбонатты топырақтардың А қабаттының топырақ құрлымы қандай? А) дән тәрізді В) жаңғақ тәрізді С) кесекті Д) бағаналы 41. Сұр орман топырақтары неше тип тармағына бөлінеді? А) 3
В) 4 С) 2
Д)6 42. Ашық сұр, сұр, қара – сұр сияқты тип тармақтарына жіктелетін топырақтар? А) сұр орман топырақтары В) аралас орман топырақтар С) қара топырақтар Д) қоңыр топырақ 43. Сұр орман топырақтарының үш тип тармағына бөлінуі неге негізделген? А) гумустты горизонттың боялу қарқындылығына В) гумустты горизонттың механикалық құрылымына С) гумустты горизонттың құрлымына Д) гумустты горизонттың тереңдігіне 44. Биоклиматтық жағдайларға байланысты ашық сұр орман топырақтары жапырақты орман зонасының қай бөлігінде таралған? А) солтүстік В) орталық С) оңтүстік Д) Шығыс
45. Биоклиматтық жағдайларға байланысты сұр топырақтары жапырақты орман зонасының қай бөлігінде таралған? А) орталық В) солтүстік С) оңтүстік Д) Шығыс 46. Биоклиматтық жағдайларға байланысты қара сұр топырақтары жапырақты орман зонасының қай бөлігінде таралған? А) оңтүстік В) орталық С) солтүстік Д) батыс
47. Құба орман топырақтары қай жерде таралған ? А) Батыс Еуропада В) Шығыс Еуропада С) Қиыр Шығыста Д) Орталық Азияда 48. Құба орман топырақтарын алғаш рет зерттеген ғалым? А) Э.Раманн В) Дж.Элис С) Ч.Келлога Д) М.Болдуин. 49. Шалғынды және шалғынды алуан шөптесінді аншафтардың автоморфты топырақтары? А) қара топырақтар В) сары топырақтар С) қоңыр топырақтар Д) қызыл топырақтар 50. Қара топырақтардың негізгі ерекшелігі? А) гумус құрамында гуматтардың көп болуы В) гумус құрамында фул ваттардың көп болуы С) гуминді заттардың көп болуы Д) фульво қышқыл тұздарының көп болуы Мақта және жүгері 11.5 ГЛОССАРИЙ – терминдермен жұмыс Почвенные карты и картограммы — Топырақтар жамылғысының карталары — егіншіліктің практикалық міндеттерін шешу үшін қажетті материалдар; оларды атқаруда көмекші қү. рал түсіндірме жазбалары бар сауатты жасалған Т. кар-талары. Т. к. белгілі бір аймақ Т-ң табиғи касиеттерің жан-жақты және дәл ескеріп, құры жерді әр алуан шаруашы-лық бағытына қарай мейлінше дұрыс пайдалануға (егістік, шабындық, жайылым, т. б.), территорияны дұрыс ұйым-дастыруға, Т-ң құнарлығын арттырып, сортанданудан жэне батпаққа айналудан сактаута, сондай-ақ эрозияға қарсы бағытталған агротехникалық және мелиорациялық шара-ларды жүзеге асыруға мүмкіндік береді. Т. к. сонан соң а. ш. мақсаттар үшіи территорияларды аудандауға, жер есебін сапалы жүргізу және егін шаруашылығы жүйесік жасауға ғылыми негіз бола алады. Почвенные микроорганизмы — топырақ микроорганизмдері — Т-ты табиғи тіршілік ортасы ретінде пайдаланатык әр түрлі уақ организмдер тобы. Т. м-ң табиғаттағы зат ай-налуында, Т. кұралуда және оның күнарлығын түзуде үл-кен маңызы бар. Т. м. тек Т. ішінде ғана емес, ыдырай бас-таран есімдік қалдықтарында да дамиды. Т. м-ң жалпы массасы жағыыан планета микроорганизмдерішң басым бөлігін алады. Мыс., кара Т-ң 1 ге-да 10 млрд, не эр ге-да 10 т тірі микроорганизмдер денесі болады. Олар бактерия-лар, актиномицеттер, көк-жасыл балдырлар, саңырауқұ-лақтар мен микроскопиялык, балдырлардан тұрады. Почвенный институт — топырақ институті — В. В. Докучаев атындагы Т. ғылыми-зерттеу мекемесі. Т. зерттеу-лерін жүйелі реттеу және ғ. з. жұмыстарынан жыйналған деректерді қорыту үшін 1925 ж. б. КСРО FA-сы жанында ұйымдастырылған. Т. и-н негізін салушылар мен жұмысын дамытушылар — К. Д. Глинка, Л. И. Прасолов, Б. Б. По-лынов, И. В. Тюрин т. б. Институт табыстарына ТМД территориясының Т. карталарын түзу, жүзден аса Т. типтеріи морфологиялық және физика-хишіялық зерттеулер мен солардың нәтижелеріне арналған баспа еңбектер жатады. Бұл Т-р мелиорациясы мен агроөндірістік сыпаттамасын-да улес қоскан. Почвенный округ и район — топырақтык; өлке мен аудан — Т—қураушы жыныс белгілері мен Т. жамылғысы құрылымына қарай бөлінетін Т. аумақтары. Почвенный монолит — топырақ монолиты — құрылысын — генетикалық горизонттарын бұзбай, табиғи жағдайда профилінен (кескін) арнаулы ағаш жәшікке қашап алынатын биіктігі 1 м-лік топырақ үлгісі. Почвенный раствор — топырақ ерітіндісі — жауын шашын сулары Т. құрамына тікелей эсер етеді. Ондағы кей-бір заттарды ерітіп Т-ң сұйық фазасыка (бөлігіне) — Т. ерітіндісіне көшіреді. Соңғы фаза Т-ң ең жылжымалы, өзгермелі және белсенді бөлігі бола тұрып, неше түрлі бнохимиялық, физика-химиялық Т. кұралу процестеріне, заттар айналымы мен алмасуына қатысады және есімдіктерге корек көзі болады. Сондықтан Г. Н. Высоцкий топырақ ерітіндісін жануарлар қанына теңеген, Поток грунтовый — грунттык ағын — гидравликалық дысым әсерінен суды горизонттағы қозғалатын грунттық су массасы. Поток тепловой в почве — Т-ғы жылу ағыны — бірін-шілік уақытта біріншілік көлденең Т. кескіні арқылы қоз-ғалатын жылу мелшері (кал/см2/сек). Потребность растений в удобрении — өсімдіктің тыцайтқышқа тіленісі — а. ш. дақылдарынан тиісті енім алу үшің Т-қа коректік заттар корын есептеп берілетін тыцайтқыш мөлшері. Почва абсолютно сухая — абсолютті құрғақ топырақ— тұракты салмаққа дейін (105°С температурада 6 сағат) кептірілген гигроскопиялық ылғалсыз, Т. Почва бесструктурная — түйіртпексіз топырақ — элементарлық Т. түйірлерінен тұратын, агрономиялық түйіртпектерінен арылған, Т. Почва воздушно-сухая — ауада құрғақ топырақ — үйдегі температурада кепкен, бірак құрамында гигроскопиялық ылғалы бар, Т. Почва сухая — қүрғақ топырақ, (синонимі — абсолютті құрғақ Т.) Почвенная зона — топырақ аймағы — бір немесе екі .аймақтық Т-р типтері орналасқан ендік аймақтық Т-р ареалы (аумағы). Почвенная съемка — Т. съемкасы — Т. жамылғысы жә-не геологиялық карталар түзу үшін жүргізілетін даладағы зерттеулер комплексі. Почвенная фауна — топырақ фаунасы — Т. ішінде тір-ціілік кұратын жануарлар. Олар арасындағы қарапайымды-лар, коловраткалар, ұсақ нематодалар (нанофауна) Т-ың сұйық бөлшегінде, ал буынды аяқтылардың ұсақ түрлері— кене мен аяққұйрықтылар т. б. (микрофауна) Т. қуыста-рын мекендейді, ірі омыртқасыздар — жауын кұрттар, көп аяктылар, насекомдар кұрты (мезофауна) Т. ішінде орна-ласып жылжыйды. Омыртқалыларға жататын көртышқан, соқыртышқан т. б. Т. қазушылар макрофаунасына жатады. Почвенно-биоклиматическая область — топырақ-биоклиматтық облысы. клнматтық белдеулер құрайтын құры жер бөлігі, әр облысқа тән атмосфералық ылғалдану режимі мен есімдік жамылғысы болады. Почвенно-климатические пояса — топырақ-климаттық белдеулер — климаты мен Т. жамылғысына қарай беліне-тін көлемді жер бөлігі. Жер шары құрлығында климатты— термикалык (жылу) ерекшеліктеріне сәйкес полярлық, бо-реалдық, суббореалдық, субтропикалық және тропикалық белдеулер бөлінген. Почвенные водоросли — топырак, балдырлары — Т. ішінде не оның бетін жайлаған төменгі организмдер. Микроскоп арқылы Т. б-ң екі мынға жуық түрлері ажыратыл-ған: кек жасыл, сары жасыл, диатомды т. б. балдырлар. Почвенные горизонты — топырақ горизонттары —Т-н тектік кескінін құрайтын жиектер (горизонттар А, В, С). Т. горизонттары оның кұрамында көп жыл жүрген химиялык, физикалық және биологиялық процестер нәтижесі, ал геологиялық қабаттар болса аз ғана уақытта (бірнеше жыл) пайда болуы мүмкін. Почвенные животные — Т. жануарлары, фаунасы—Т-та тірлік құратын жандылар тобы жанжақты және көп санды болады. Оларга қарапайым омыртқасыз және омыртқа-лы жәндіктер жатады. Қарапайымдыларға протозоалар (флагелата, ризопода және инфузориялар), омыртқасыздар-ра жауын құрттар мен насекомдар (қоңыздар, құмырсқалар т. б.), ал омыртқалыларға тышқандар (кеміргіштер) жатады. Почвенные зоны — топырак, аймақтары — бір немесе бірнеше жақын аймақты Т. типтері және ішкі аймақ Т-ар ендік бағытта жайласқан территориялар. Топырақ (Почва) - жер қабығының үстіңгі қабаты (шынында мору қыртысы). Ол өсімдіктердің, жануарлардың, микроорганизмдердің, бастапқы жыныстардың өзара әрекеті нәтижесінде түзіліп, дамиды және дербес табиғи түзілу болып табылады. Топырақтану ғылымының негізін көрнекті орыс ғалымы В.В.Докучаев (1846-1903) қалады. Ол бірінші рет "топырақ" және "топырақ қүрылымы" ұғымдарының анықтамасын берді, топырақ түзілу процесінің мәнін ашты және басты ерекше қасиеттерін тапты. В.В. Докучаев анықтаған топырақ тузілудің бес факторына — бастапқы жыныстар, климат, жер бедері және уақыт, өсімдіктер және жануарлар организмдеріне кейіннен су (топырақ және грунт) және адамның шаруашылық әрекеті косылды. Топырақ ерітінділерінің жоғарыдан төмен карай қозғалысы басым болатын топырақ қүрылымыңда үш негізгі қабат жиі бөліп көрсетіледі: — қарашірік жинақталған (қарашірінді) кабат (А1); элювийлік шайылған қабат (А2); иллювийілік (жуылған) қыртыс (В). Одан төмен бастапқы (топырак түзетін) жыныстар орналасады. Биосфераның маңызды құрамды бөлігі — топырақ арқылы тірі организмдердің литосферамен, гидросферамен және атмосферамен экологиялық байланыстары іске асырылады. Топырақ астының ластануы (Загрязнение подпочвы) — түпкілікті тау жыныстарының қабатына антропогендік ластагыштардың түсуі. Әдетте, вертикальді су ағыны барысында түседі. Ауыл шаруашылығында және коммуналдық шаруашылықта қолданылатын немесе пайда болатын шөп жойғылардың, минералдық тыңайтқыштардың және басқа заттектердің жер қойнауына енуінен және қалдыктарды көму және кұю кезінде өте қауіпті. Топырақ бетінің қатуы (Заморозки на почве) — жер бетінен тиімді сәулелену әсерінен, 2 м биіктікте ауаның температурасы оң болғанда топырақ және өсімдік температурасының түнде 0°С - қа дейіи және одан да төмен темендеуі. Топырақ ерітіндісі немесе топырактың сүйыктық (сулық) фазасы — еріген органикалық және минералдык, заттектерімен және газдарымен қоса сүйық күйдегі топырақта болатын су. Т.е. — планетаның тарихындағы табиғи сулардын ең маңызды санаттарының бірі, В.И.Вернадскийдің аитқанындай (1960), "биосфера механизмінің негізгі элементі" және "тіршіліктің негізгі субстраты". Тар мағынада Т.е. белгілі бір әдіспен (центрифугалау, баспалау, орнын басатын сүйықпен ығыстыру және т.б.) топырақтан шығарып алынған топырақтың сүйық фазасының бір бөлігі, мұндайда оның қүрамы өзгермей коймайды. Топырақ жамылғысының құрылымы (Структура почвенного покрова) — әp түрлі деңгейде бір-бірімен тектік байланыстағы және белгілі бір кеңістік кескінін, сондай-ак топырақтың шаруашылық қасиетінің әралуандылығын қүрайтын қарапайым топырақ таралу аймағының кеңістіктік алмасу формалары. Белгілі бір топырақ жамылғысы жүйелері, әдетте, кең көлемді аумақтарға тән. Бұл жүйе топырақ комбинацияларын (үйлесімін, вариацияларын, кешендерін, теңбілдігін, алалығын) түзеді. Топырак жамылғысы жүйесінің сипаты көп жағдайда жер ресурстарын пайдаланудың тиімділігі мен мүмкіндіктерін анықтап береді. Топырақ қабаты (Горизонт почвы) — топырақ түзілу процесінде жекелеу, жер бетіне параллель орпаласқан біршама біртекті топырақ қабаты. Түсі, қүрылымы, қүрамы, жаңа түзілімдерінің және басқа да белгілері бойынша ерекшеленеді. Т.к. ендірілу, жылыстау, шығарылу және топырактағы заттектердің айналуы нәтижесінде пайда болады. Түтас алғанда олар топырак қимасын күрайды. Топырақ құнарлылығы (Плодородие почв) — ауыл шаруашылығы өсімдіктерінің мол түсімділігін, сондай-ақ табиғи фитоценоздардың биологиялық өнімділігін қамтамасыз ететін топырақ қасиеттерінің жиынтығы. Т.қ. ондағы қоректік заттардың (азот, фосфор, калий, микроэлементтер) құрамына, ылғалдылық дәрежесіне, агротехниканың дүрыс әдістеріне, екінші реттік сортанданудың жоқтығына, эрозия процестеріне, т.б. байланысты болады. Т.к. табиғи және жасанды болып бөліпеді. Табиғи қүнарлылық негізінен табиғи факторлармен анықталады. Жасанды қүнарлылык тыңайтқыштар енгізумен және агротехникалық шаралар кешендерін (мелиорация, ауыспалы егістер, суарудың суды үнемдейтін технологиялары, т.б.) жүргізүмен қамтамасыз етіледі. Топырақ құрылымы (Структура почвы) — көлемі, пішіні, физикалық және химиялық қасиеттері (соның ішінде механикалық төзімділігі, суға төзімділігі, т.б.) әр түрлі топырақ агрегаттарының жиынтығы. Сипаты жағынан бұл жүйе: құрылымсыз, құрылымы әлсіз және құрылымдық топырақтарды анықтайды; пішіні мен кескіні бойынша: үйінді, сықпа, таңғақты, дәнді, тақталы, призмалық, т.б. түрлерін анықтайды. Т.қ. — жер қүнарлылығының шешуші факторларының бірі. Топырақ организмдері - топырақта тіршілік ететін және оған тікелей не жанама әсер ететін барлық тірі тіршілік иелері. Өсімдік үлескісі астындағы топырақ қабатындағы топырақ организмдерінің қауымдастықтары тепе-теңдік күйінде болады, өйткені, олардың қорек негізі осы өсімдіктердің тұсіндісі болып табылады: мұны түтынып олар органикалык заттектерді бейорганикалық заттектерге айналдырып, негізінен көмірқышкыл газы мен су түзеді. Жерді жыртуды, тырмалауды, дарадақыл егуді және т.б. қамтитын топырақты ауыл шаруашылығы тұрғысында пайдалану заттектердің айналымының тепе-тендігін бұзады, осыдан, әдетте, топырақтың құнарсыздануы болады. Топырақтың қалындығы 15 см беткі қабатында 1 га ауданда 10 т бактериялар, сонша саңырауқүлақтар, 4 т шылаушындар, 140 кг балдырлар, 17 кг жәндіктер және 6 кг аяққүйрықтылар болатыны есептелген. Топырақ реакциясы (Реакция почв) — топырақтың кышқылдық-сілтілік қатынасының сипаттамасы. Бүл топырак ерітіндісіндегі сутек иондары (Н+) мен гидроксил иондары (ОН-) арасындағы қатынаспен көрсетіледі. Егер Н+ басым болса, топырақ қышқылдық реакция (рН мәні 7-ден аз), ОН- концентрациясы артқанда сілтілік реакция (рН мәні 7-ден көп), ал осы құрауыштар арасында тепе-тендік орнағанда бейтарап реакция (рН 7) көрсетеді. рН-қа (сутектік көрсеткіш) реакциясы бойынша өсімдіктердің әр түрлі экологиялық топтары (қышқылсүйгіш өсімдіктер, нейтрофилді, базифилді және т.б.) көрсетіледі. Топырақ сулары - топырақ қыртысында төмен жатқан сулы қабаттармен гидравликалық байланысы жоқ оңша өткізімді емес қабаттардағы тамшылык-сүйық сулардың уақытша жиналуы. Топырактың қүрылымы негізгі сүйык атмосфералық жауын-шашын мен еріген кар сулары болып табылатын суды сақтауға бейімделген. Бұдан гөрі кемірек дәрежедегі негіз атмосферадагы бутәрізді ылғал және топырақтағы органикалық заттектердің ыдырауы болады. Т.е. кез келген өсімдіктердің өсуінің қажетті алғы шарты. Т.е. негізінен капиллярлық ылғал мен кабыршақтык судан түрады. Топырақтың өз кыртысында өсімдіктер жете алатындай су ұстайтып қасиеті су ұстау қабілеті деп аталады. Топырақ тығыздығы - табиғи қалыптасуы бұзылмай алынған қүрғақ топырақ массасының оның көлеміне қатынасы. Топырақ ылғал сыймдылығы (Влагоемкость почвы) — топырақтың ылғалды ұстау қабілеті. Ол топырақтың көлемінен немесе массасынан пайызбен көрсетіледі. Топырақ ылғалдылығы (Влажность почвы) — топырақ құрамында ылғалдың катты, сұйық және газ түрінде болуы. Топырақ эрозиясы (Эрозия почвы; лат. erosio — ерітіп-шіріту) — тау жыныстарының, топырақтың және жер бетіндегі кез келген түзілулердің табиғи (сумен, желмен, мұздактармен) және антропогендік факторлардан (ормандарды кесу, жайылымдарда малды көп жаю, қүрғақ аудандарда жеңіл топырақтарды жырту, т.б.) бүлінуі (моруы). Бұл топырақтың және пайдаланылатын жердің тозуының негізгі факторларының бірі болып саналады. Дүние жүзіңде жыртылатын жерлердегі топырактың орны толмайтын шығыны 23 млрд т -ға жетті (Иңдияда — 4,7 млрд т, Қытайда — 3,3 млрд т, бүрын-ғы КСРО-да — 2,3 млрд т). Эрозия топырақтағы қарашірінді қүрамының едәуір азаюына әкеліп соғады. Табиги эрозия кез келгенІ экожүйеде жүреді. Бұл кезде 1 га-дан 2 т топырак бөлшектері шығарылады. Мұның орны топырақ түзілу процесімен қалпына келтіріледі. Эрозиялану дәрежесі бойынша жыртылатын топырақ бәсең, орташа және күшті эрозияланған болып бөлінеді. Олардан алынатын өнім эрозияға үшырамаған топырақтан алынатып өніммен салыстырғанда тиісінше 75, 50 және 25% қүрайды. Жыртылатын топырақ массивіндегі сызықтык эрозиясы кезінде жыралар пайда болады. Егістіктен шайылатын майда түйіршікті топырақ бұлақтарды, өзендер және көлдерді лайлайды. 1954—55 жылдары Қазақстанда игерілген тың және тыңайған жерлердің 3—5 жылдан кейін 1/3-і пайдалануға жарамай қалды. Т.э-н азайту — егіншілікті жергілікті жағдайға орайлас жүргізу жүйесінің басты мақсаты. Топырақастылық суармалау - жерді топырақ-грунт суларының деңгейін реттеу арқылы суармалау. Топыраққа тыңайтқыш енгізу — өсімдік жаксы өсіп-дамуы үшін топыраққа әр түрлі заттектер мен агенттерді енгізу. Топыраққа Т.е-дің бірнеше тәсілдері бар: қорға (бірнеше жылға бір рет), ұялап (егіс кезінде ошақтап), түйіршіктелген, үнтақталған түрінде (әр түрлі тәсілдермен бірнеше мәрте, әр мезгілде), жергілікті (қатарлап, үялап немесе топырақтың белгілі бір қабатына) сіңіру амалдары сараланады. Топырақты жақсарту (Мелиорация почв; лат. melioratio —жақсарту) — топырақтың қүнарлылығын жоғарылату мақсатымен оның қасиетгерін жақсарту. Топырақтың физикалық қасиеттеріп жақсарту мақсатымен гидротехникалық (қүрғату, суару, сортанданған топыракты шаймалау), химиялық (октеу, гипстеу, химиялық жақсартқыштарды енгізу) және агроормандандыру әдістері қолданылады. Топырақты сілтісіздендіру (Выщелачивание почвы) — топырақган немесе оның жеке бір қабатынан еріген заттектерді топырақтык ерітіндінің төмен түсетін немесе бүйірлік ағыс әсерімен шаймалау. Бұл заттектер топырақтың бетіне шығарылуы немесе онын, қабаттарының біреуіне жиналуы мүмкін. Т.е. суармалау кезінде күшейеді. Органикилық заттектерді, әсіресе қарашіріндіні шығару топырақтың қүнарлығын бірден төмендетеді. Топырақты химиялық мелиорациялау - топырақтың физикалық-химиялық қасиеттерін (рН және сіңіршген негіздердің қүрамын) түбегейлі жақсарту үшін химиялық заттектер (химиялық мелиоранттар) енгізу. Химиялык мелиоранттардың қүрамы топырақтың реакциясына және сіңірілген негіздердің қүрамына байланысты; рН көрсеткіші 6-дан төмен қышқылды топырақтар үшін Т.х.м. әк (СаСО3) пен қүрамында әк бар тынайткыштар (доломит ұны, әк қосып арнайы дайындалған компостар және т.б.) енгізу арқылы жүргізіледі. Сілтілі (содалы) және рН көрсеткіші 8,5-тен жоғары, сіңірілген негіздердің қүрамында сіңірілген натрий 10%-дан асатын сортаңдау топырақты химиялық мелиорациялау гипс, қышқылдар, қышқыл өнеркәсіп қалдықтарын (фосфогипс, темірлі купорос) немесе ауада тотығып, қышқыл түзетін заттектер (күкірт, пирит) сіңіру арқылы іске асырылады. Мелиоранттар нормасын топырақ кұрамын талдауға негізделген (рН, гидролиттік қышқылдық, сіңірілген натрий, сіңірілген негіздер жиыны не сіңіру сыйымдылығы) есеп бойынша анықтайды. Топырақтық ылғалайналым (Влагооборот почвенный) — топыраққа ылғалдың түсуінің және оның топырақтан шығуының барлық процестерінің жиынтығы (булану, жерге сіңу, өсімдіктердің пайдалануы, т.б.). Топырақтың адам экологиясындағы ролі. Топырақ - жер қабығының жоғарғы құнарлы қабаты — топырақ түзетін әр түрлі қүрауыштардың күрделі өзара әрекеттестігі нәтижесінде қалыптасатын жаратылыстық-тарихи дене. Бүл құрауыштарға тау жыныстары (аналық), климат, өсімдіктер мен жануарлар, жергілікті жер бедері жатады. Топырақтар адамның тіршілік қарекетінде үздік рөл атқарады. Ол ауыл шаруашылығы саласында өндірістің басты заты болып, адамдарды азық-түлікпен, өнеркә-сіптің көптеген түрлерін шикізатпен жабдықтайды. Топырақтар басқа да пайдалы міндеттерді атқарады, мыс., коммуналдық-тұрмыстық және өнер-кәсіптік қалдықтарды зарарсыздандырып, іске жаратады. Алайда топырақ адамның өмірі мен денсаулығына теріс те әсер етуі мүмкін. Топырақтың су және жел эрозиясы салдарынан өзендер мен суқоймалар тайыздап, қүрып қалады. Атмосферадан түсстін, ауылшаруашылық дақылдарын химиялық өңдеу, өнеркәсіп қалдықтары үйінділерінен шайылып келу аркылы топырақта ластағыш заттектер жиналуы мүмкін. Одан улы заттектер егіншілік өнімдеріне, одан әрі тамақтық өнімдерге түседі. Ауыл шаруашылығында улы химикаттар коп колданылатын аймақтарда улы химикаттар ана сүтінде де болатыны байкалған. Топырақ кептеген аурулардың (күйдіргі, ботулизм, дизентерия, аскаридоз және т.б.) қоздырғыштары сақталатын орта болып табылады. Тамақ өнімдерінде кейбір микроэлементтердің жетіспеушілігі немесе тым көп болуы да біркатар эндемиялық аурулардың шығуына себеп болады. Топырақтың генетикалық улылығы (Генотоксичность почвы) — ластанған топырақтың топырақ биотасының (микроорганизмдерді, өсімдіктерді; және топырақ фаунасын қосқанда) генетикалық аппаратының қүрылымдық-функциялық жағдайына ықпал ету қасиеті. Топырақтың және тау жыныстарының су өткізгіштік қасиеті (Водопроницаемость почв и горных пород) — топырақтың және тау жыныстарының өз қабаттарынан су өткізгіштік қасиеті; бұл қасиет топырақ пен тау жыныстарының тығыздығы мен механикалық қүрамына, қүрылысына қарай анықталады. Топырақтың жыртылатын қабатындағы ластағыш заттектің шекті рауалы концентрациясы — топырақтың жоғарғы жыртылатын қабатындағы ластағыш заттектің топырақпен астасатын орта мен адамның денсаулығына, сондай-ақ топырақтың өздігінен тазару қабілетіне тікелей не жанама теріс ықпал жасамауға тиіс концентрациясы. Топырақтың қажуы - бір дақыддың ауысымсыз өсірілуі салдарынан, тыңайтқыштар сіңірілуіне және баска да агротехникалық әдістерге карамастан түсімділіктің азаюы. Т.қ-ның себебі, әдетте, топырақта тән сипатты заттектердің, фитопатогендік микроорганизмдердің немесе омыртқасыз зианкес жәндіктердің жинақталуынан болады. Топырақтың құнарлануы (Окультуренность почв) — топырақтың физикалық қүрылымының, химиялык күрамының жоне биологиялық-физика-лық-химиялық қасиеттерінің табиғи жағдайынан ауыл шаруашылығы өндірі-сіне пайдалы бағытына қарай өзгеру дорежесі. Т.қ-ның топырақ қүнарлы-лығының шамасы бойынша ажыраты-латын босаң, орташа жоне күшті делінетін үш дорежесі бар. Топырақтың құнарсыздануы (Деградация почвы; франц. degradation — біртіндеп нашарлау) — негізінен адамның шаруашылық орекеті осерінен топырақтың түзілу жағдайының өзгеріп, топырақ қасиеттерінің біртіндеп нашар-лауы (қарашірінді құрамының азаюы, күрылымының бүзылуы, қүнарлығынын томендеуі). Т.қ-на осер ететін псгізп факторларға топырақ эрозиясы, кенттену процесі, улы заттектермеп ластану-пестицидтерді қолдану, пайдалы казба-ларды ашык одіспен өндіру, суармалау жоне қүрғату, екінші реттік сортаңдану, қышқыл жаңбырлар, малды жайылымға шамадан тыс жаю, т.б. жатады. Топырак эрозиясы — Жер шары аймактарындағы ең бір езекті проблема. Эрозия жер шары топырағында қарашіріндінің азаюынын бір себебі болып табылады. Г.С.Макунинацын (1991) моліметтері бойынша, дүние ор түрлі топырақ типтеріндегі карашіріндінің жалпы шығымымынадай (орташа есеппен, %%): шымды күлгін топырак, үшін — 27%%, қоңыр жоне сүр орман топырағында — 30%%, қара топы-ракта — 35%%, сарғылт топырақта — 29%%. СҮР топырақта -14%%, қызыл сары темірлі топырақта — 50%%. Т.қ-н тездететін процестерге қүрғату жоне суармалау, пестицидтерді шектен тыс қолда-ну, топырақты ауыр металдармен ластау, т.б. жатады. Америка экологы Л.Браун (1992) ауыл шаруашылығы жерлерін құнарсыздану дорежесі бойынша үш кате-горияға бөлді: - құнарсыздануы басым — олеуетті енімділігі 10%%-дан аз теме?щеген жерлер; - құнарсыздануы орташа — олеуетті өнімділігі 10— 50%% томендеген жерлер; — әбден құнарсызданған — элеуетті өнімділігі 50%%-дан артық томендеген жерлер. Топырақтың қышқылдығы (Кислотность почвы) — топырақ ерітін-дісіндегі (белсенді немесе маңызды қышқылдық) жоне топырақтың сіңіретін ксшеніндегі (олуетті кышқылдық) сутек иондарының концентрациясы. Т.қ. маңызды агрохимиялық көрсеткіштердің бірі. Топырақтың лайлы фракциясы (Илистая фракция почвы) — елшемі 0,01 мм-ден томенгі топырақтың механикалық элементтерінің жиынтығы. Топырақтың ластануы (Загрязнение почвы) — топырақта, әдетте, оған тән емес физикалық, химиялық немесе биологиялық агенттердің пайда болуы және енуі немесе аталған агенттердің концентрациясының қаралған мезгілде табиғи орташа жылдық деңгейінен асып түсуі. Т.л-ның көптеген түрлері, соның ішінде радиоактивтік, микробтық және т.б. түрлері сараланады Т.л. топырақ түзілу процесінің барысын өзгертеді (кейде оны тежейді), түсімді бірден азайтады, әсімдіктерде ластағыштардың (мыс., ауыр металдардың) қорлануына себеп болады. Бүл ластағыштар адам организміне тікелей немесе жанама түрде түседі (өсімдіктекті немесе жануартекті азықтар арқылы). Т.л. топырақтың ауру тудыратын жоне де басқа Жағымсыз микроорганизмдерден өзін-өзі тазалауын томендетуге океліп соғады. Мүның бәрі ауру қауіптілігін және микробиологиялық ластануды туғызады. мыс., ластанбаған топыракта дизентерия, сүзек және қылау қоздырғыштары 2—3 тәулік бойына сақталса, ластағыштармен әлсіреген топырақтың өзін-өзі тазалай алмайтын кезінде дизентерия қоздырғыштары бірнеше ай, сүзек пен қылау қоздырғыштары бір жарым жылға дейін кеиде едәуір аумаққа сақталады. Т.л. жайылады. Топырақтың өздігінен тазару уақыты (Время самоочищения почвы) — топырақты ластағыш химиялық заттектердің массалық улесінің бастапқы мәнінен немесе оның аялық қүрамынан 96%-ға азаюы өтетін уақыт аралығы. Топырақтың өздігінен тазаруы (Самоочищение почвы) — топырақтағы жылыстау, айналу, ыдырау, шіру процестері нотижесінде ондағы ластағыш заттектердің мөлшерінің азаюы. Топырақтың санитариялық жағдайы (Санитарное состояние почвы) — топырақтың адам денсаулығы мен жануарларға тікелей осер ететін физикалық-химиялық жоне биологиялық қасиеттерінің жиынтығы. Т.с.ж. сөз болғанда, ең алдымен, модели осімдіктер осіретін жоне мал жайылымына арналған топырақтар ескеріледі. Топырақтың су режимі (Водный режим почвы) — ылгалдың топыраққа түсуін, жылжуын, езгеру жағдайын жоне шығынын анықтайтын процестер жиын-тығы. Т.с.р. элементтеріне инфильтрация, шықтану, сүзілу, қату, булану, т.б. жатады. Топырақтың физиологиялық құрғақтылығы - топырақтың өзінде бар ылғалды өсімдіктер пайдалана алмайтындай жағдайы. Т.ф.қ-ның себептері: топырақтың жоғары гидроскопиялылығы, топырақтың сұйық фазасындағы түздардың жоғары концентрациясы, темен температура және т.б. Топырақтың химиялық ластануы — топырақта тірі организмдерге қауіп туғызатын химиялық заттектердің жиналуы. Т.х.л-ның көздеріне онеркосіптік кәсіпорындардың шығарындылары, көлік, ауыл шаруашылығында қолданылатын шөпжойғылар мен минерал тыңайтқыштар жатады. Өнеркәсіптік кәсіпорындардың қүбырлары арқылы атмосфераға шығарылатын ластағыштар жел арқылы 50 км еңірге таралады. Бірақ ластағыштардың негізгі массасы 8—10 км жердегі топыраққа түседі. Мүнай-химиялық завод кешендерінің тоңірегіндегі аумақтар қатты ластанады. Көп жағдайда бүл жерлер ауыл шаруашылығына немесе бақ осіруге пайдалануға жарамайды. 3 км-ге дейінгі қашықтыққа Т.х.л. мүнай-химия косіп-орындарының тоған-түндырғыштары маңында көмірсутек буларының тунуынан болады. Тусті металл кендерін алу жоне байыту процестерінен де топырақ көп ластанады. Ауыр металдардан Т.х.л-ның зардабы тұрақты болып келеді. Соңғы кездері мунайға байланысты ластану жиі кездеседі. Мунаймен ластанған топыраққа су жүкпайды. Мүның әсерінен кажетті қорек алмайтындыктан, бактериялар, саңырауқұлақтар мен өсімдіктер жойы-лады. Мүнайдан Т.х.л-ның төменгі деңгейінде топырақка микрофлора мен өсімдік дамуын реттейтін тыңайтқыш енгізу керек. Үлкен мөлшердегі жоне үзақ мерзімдік ластанудан топырақта қайтымсыз озгерістер жүреді — топырақ асфальтқа үқсас массаға айналады. Бүл кезде едәуір ластанған қабаттарды алып тастауға тура келеді. Топырақтың ылғалқанықтығы (Влагозарядка почвы) — топырақтағы ылгал қорының күзгі-кысқы жауын-шашын, еріген кар суы жоне тасқын су (табиғи) есебінен бір жолғы сдоуір толығуы вегстациялық кезеңнен тыс (қар тоқтату, жаңбырлату, жайылма суару т.б.) жүргізілген (жасанды) шаралардың есебінен толықтырылуы. Кейбір мамандар оңтүстік аймақтарда жанбырлатып суару агротехникалық тосілінің тиімсіздігі жоне топырақ қүрылымының бұзылуы себебі-нен, тіпті зияндылығы туралы айтады. Топырақтың экологиялық функциялары — топырақ түрлерінің түтас алғанда биосфераның жоне жекеле-ген ланшафтардың экологиялық түрақты-лығып қамтамасыз ету қабілеті. Осыған орай Т.э.ф-н жалпы биосфералық жоне ландшафт сақтаушы деп саралауға болады. Жаратылыстық-тарихи дене ретінде каидай топырақтың болсын жалпы биосфералық экологиялык функциялары болады, биосферадағы заттектердің, энергия мен ақпараттың ғаламдық айналымына қатысып, ондаған жалпы биосфералық функциялар атқарады. Топырақ литосферадағы көптеген процестерді тікелей немесе жанама түрде бақылайды (мыс., оның жоғарғы қабат-тарындағы биохимиялық түрлендіру, төменгі қабаттарына күн энергиясының өтуі жоне т.б.), гидросферада (топырақ суларын түзу, жер үсті суларын грунттық суларға айналдыру, озен ағысын қалыптастыру процестері және т.б.), атмосферада (жермен астасқан қабатында заттектер, жылу, ылғал және энергия ағындарын, оның химиялық қүрамын реттеу), биосферада түтас алғанда жануарлар мен осімдіктердің мекен ортасы, қүрлық организмдерініц заттектері мен энергиясының қайнар көзі және қорғаныш бегесін міндетін атқарады. Нақты бір ландшафта бүйір беттік және бет астын-дағы топырақ ішіндегі заттектср, энергия мен ақпарат ағындарының ерекшслігіне едәуір ыкпалы болатын топырактардың ғана лапшафт сақтайтын экологиялық функциялары болады. Мүндай топырақтардың үтымсыз пайдаланылу салдарынан өз функцияларын аткаруы бүзылғандай жағдайда ілгеріде аталған агындар өзгереді. ландшафтық жүйе тиіеінше кайта қүрылып, экологиялық зардаптарға апарып соғады. Топырақтын экологиялык функцияларын талдау жерді экологиялык. түр-ғыдан қауіпсіз пайдалану жоспарларын жасауда басшылыққа алынатын топырақтық-экологиялық аудандастыру теориясының негізі болып табылады. Алювий (лат. alluvio — салынды) — қиыршық тас, қүм, саздақ, саз, малта-тастан қүралған су тасқындарының (езен, бүлақ, т.б.) шөгінділері. Элювий (лат. eluvio — шайу, су тacy) — үгілген тау жыныстарының шөгуінен қалыптасқан борпылдақ жыныстар. Э. әр түрлі жыныс кесектері мен қырлы, үшкір бөлшектерінщ іріктелмеген, қабаттастығы байқалмайтын механикалық қоспасы болып саналады және біртіндеп түп жыныстарға ауысады. Қүрамына қарай Э. сазды, құмды, киыршық тасты, жақпар тасты болып ажыратылады. Э. бедері біршама тегіс жазық аймақтарда мол жиылады. Э-де қорымды кендер кездеседі. Гуматы — гуматтар — гумин қышқылы түздары. Бір валенттік катионды Г. суда жақсы ериді. Аммоний гуматы — тыңайтқыш, 6 процент азоты бар, оны қүмдақ қышқыл Т-да барлық дақылдарға қолданады. Ал Г-ң кальций, магний және 1,5 тотықты (темір, алюминий) тұздары суға берік Т. түйіртпектерін құрайды. Мыс., қара Т-та Г. — гумустың қажетті бөлігі. Гумин — гумин — құрамы ластанган (денатурация) гумин қышқылы. Гумин мен гумин қышкылы Т-та аэробты бактериялар және санырауқұлақтар ыдыратылады. Гуминовые (Тюрин) или гумусовые (Кононова) вещества — қара шірінділік заттар — Т-ғы қара шірінді құрамына кіретін жоғары молекулалы ерекше қосындылар. Олар Т-та органикалық заттардың 85—90 процентін құрайды да, екі топқа бөлінеді: 1) сілтіде ерімейтін гумин және 2) сілтілерде еритін қара шірінділік гумин мен фульво қышқылдар. Қалған 10—15 проценті қара шірінді емес заттарға келеді. Гуминовые кислоты — гумин қышқылдары — түрақты және күрделі құрамды қосындылар. Олардың қышқыл мен коллоидты қасиеттері бар. Г. қ. Т. гумусының негізін құрайды, өсімдіктер мен жануарлар қалдықтарынан микроpгaнизмдepдiң қатысуымен синтезделеді (гумификация). Сол сәтте Т-ң минералды бөлігіндегі кальциймен сыбайласып күрделі органикалы-минералдық тұз-кальций гуматың кұрайды. Гумификация — гумификация — Т-ғы органикалык қалдыктардың гумусқа (қара шіріндіге)аиналуындағы био-физика-химиялык. процесс. Ол микроорганизмдер, атмосфералық ылғал жәнее оттегінің қатысуымен етеді. Онын, нәтижесі — жекеше табиғаты бар органикалық заттардын, жаңа күрделі кейбір жалпы касиеттері мен құрылымы ерекше гумустық заттарға езгеруі. Гумустық жаралу процесі туралы конденсациялық (полимеризация — А. Г. Трусов, М. М. Кононова), биохимиялық тотыгу (И. В. Тюрин, Л. Н. Александрова) және биологиялық (В. Р. Вильямс, Ф. Ю. Гельцер) концепциялар ұсынылған. Гумус — гумус — өсімдіктер мен жануарлар қалдықтары және олардың тіршілік азык-түлігі ыдырауы нәтижесінде Т-та құралатын жоғары молекулалы азотты органи калық зат — қара шірінді. Г. құрамында гумустық (гумин — фульва кышкылдары т. б.) заттар мен өсімдіктердіқ нсгізгі корек элементтері (көмір, азот, фосфор, күкірт т. б.) кіреді. Микроорганизмдер қатысуымен және тиісті гидротермалдык жагдайда Г. қүрамындағы қоректік элементтср минералдану процесі арқылы өсімдіктерге тиімді түрге көшеді. Органикалык заттар шіруі нәтижесінде қоректік элементтерден баска Т-қа су бөлініп, ауаға аммиак пен көмірқышкыл газдары үшады. Сондыктан минералдану процесі басым болса, Т-ң гумус коры азаяды да, оның күнарлылыгы төмендейді. Ал гумификация (гумин қышқылдарының синтезі) мен минералдану катар жүрсе, Т-ц гумус коры тұрақты, оның құнарлылығы — өсімдікке қажет элементтер жеткілікті болады. Агротехникалык шаралар осындай процестердің катар өтуіне жағдай тугызуға арналған. Гумусовая теория питания растений — өсімдіктердің гумуспен қоректену теориясы — XIX ғ. батыс ғылымында орын алған. Өсімдіктер Т-ғы қара шіріндімен қоректенеді деген көзкарас, авторы — А. Тэер. Гумусовые кислоты — қара шірінді к,ышқылдары —• Берцелуис және басқа да ғалымдардың зерттеулерінше Т ң, табиғи кара шірінді заттары үш түрлі қышқылдан куралады: ульмин, гумин және крен (фульво). Олар табиғи органикалык. заттардың үш түрлі шіруінен пайда болады ульмин немесе кара кошқыл шірінді қышқылы — анаэробтық шіруге, гумин немесе қара шірінді қышқылы — аэробты бактериялық шіруге және крен немесе түссіз шірінді қышқылы — саңырауқұлақтық шіруге байланысты түзіледі. Ульминовая кислота — ульмин қышқылы — қара шірінді құрамына кіретін органикалық қышқыл, гумин және фульвоқышқылдар арасындағы қосылым. Топырақтағы аталған органикалық кышқылдар өтпелі қосылымдар мен өзара тығыз байланысқан. Фульвокислоты — фульвоқышқылдар — Т. қара шіріндісі кұрамындағы өзгеше күрделі, көбінесе сулы көмірден тұратын, органикалық қышқыл, суда жаксы ериді, түсі сары, тотығып аморфты қоңыр түрінде шегеді. Ф. темір, аллюминий мен әрекеттесіп кешенді қосылыс түзеді, ол сәл қышқыл ортада шөгінді келеді де, өте қышқыл және сілті-лі ортада ерітінді күйінде байқалады. 11.6. Курс бойынша жазба жұмыстарының тақырыптары Коллоквиум № 1 1 вариант 1. В.В. Докучаев топырақ түзуші факторлар ілімімен XIX ғасырдың жаратылыстануына қандай жаңа түсінік еңгізді? 2. Топырақ кеуектілігінің формуласың жазыныз. 3. Өсімдіктердің органикалық зат түзуінің сандық көрсеткіштерің атаңыз. Фотосинтез реакциясының схемасың жазыңыз. 4. Топырақтың жұту қабілетінің түрлерің атаңыз. 5. Әртүрлі тектік қабаттар қандай индекстермен белгіленеді? 2 вариант 1. Топыраққа аңықтама берініз. Топырақ түзуде уақыттың ролі қандай? 2. Микроэлементтер дегеніміз не? 3. Топырақ ерітіндісі дегеніміз не ? 4. Топырақ құрылымы мен құрылымдылығына аңықтама берініз. 5. Гумусттық заттарды атаңыз? 3 вариант 1. Неліктен орыс топырақтануы тектікдеп аталады? 2. Қара шіріндінің географиялық таралуы және оның негізгі топтарының арақатынастары. 3. Топырақтың су режимдері. 4. Топырақтың түсі неге байланысты болады, оны қалай аңықтайды? 5. Автоморфтты және гидроморфтты топырақтарының құрылысының схемаларың салыныз?. 4 вариант 1. Орыс топырақтанушыларды атаңыз? 2.Топырақтың физика-механикалық қасиеттері. 3. Өсімдіктердің минералды коретенуінің негізгі элементтері. 4. Жаңа заттар дегеніміз не ? Географиялық таралуы. 5. Топырақ сулары түрлері. 5 вариант 1. Жоғары сатыдағы өсімдіктердің топырақ түзудегі ролі? 2. Топырақ құрылымының түрлері? 3. Алмасу реакциясының схемасың салыныз. 4 Топырақ буферлігі неге байланысты? 5. Тектік қабаттармен топырақ құрылысы дегеңіміз не? 6 вариант 1.Топырақ жәндіктерінің топырақ түзудегі ролі қандай? 2.Топырақ микроағзаларың саны мен топтары? 3. Гумустың маңызы неде? 4. Топырақ ауасы. Атмосфералық ауадан айырмашылығы? 5. рН-тың топырақтағы маңызы? Коллоквиум №2 1 вариант 1. Тундра зонасының негізгі климаттық көнсеткіштерің атаныз? 2. Шымды-күлгін топырақтарға қандай жаңа түзілімдер тәң? рН көрсеткіші мен жаңа түзілімдер арасында қандай байланыс бар? 3. Қара топырақтардың ауылшаруашылық маңызымен экологиялық проблемалары? 4. Шөлдің өсімдік жамылғысының құрамы, биомассасымен өнімі көрсеткіштері, жер үсті және жер асты бөліктерінің ара-қатынасы 5. Тайга-орман зонасының ауа-райының жалпы және жергілікті ерекшеліктері? 2 вариант 1. Тундра зонасының өсімдік жамылғысының ерекшеліктері? 2. Тайга зонасының ормандарына жалпы сипаттама беріңіз және биомассасының көрсеткіштерінің динамикасың атаныз? 3. Шалғынды , шалғынды-алуаншөпті даланың өсімдік жамылғысының құрамы, биомассасымен өнімі көрсеткіштері? 4. Құрғақ даланың автоморфтты топырақтары қалай аталады?Ауа-райына сипаттама беріңіз? 5. «Кремнеземдық присыпка» неден тұрады? Ол қалай пайда болады? 3 вариант 1. Тундрада қандай екі топырақ типтері басым, олардың құрылысы? 2. Күлгін топырағының қарашіріндісінің құрамы? рН көрсеткіші мен қарашіріндісінің құрамы арасында қандай байланыс бар? 3. Қара топырағының қарашіріндісінің құрамымен мөлшері қандай? 4. Шымды-күлгін топырақтарының құрылысымен қабаттарының морфологиялық белгілері? 5. Шөлде жауын-шашын мөлшері қанша және олар жыл мезгілдері бойынша қалай таралады? 4 вариант 1. Тундра топырақтарының нашар қабаттарға бөлуіне мәңгі тоңдық құбылыстар қалай әсер етеді? 2. Тайга зонасының негізгі автоморфты топырақ типтерің атаңыз. Олардың құрылыстарындағы айырмашылықтары неде? 3. Шөлдің сұр-құба топырағының құрылысының схемасың салыныз? 4. Күлгін топырақтардың тектік ерекшеліктері. 5. Евразиямен Солтүстік Америкада таралған қара топырақты зонасының негізгі топыраққұраушы жыныстары? 5 вариант 1. Евразияда таралған қара топырақты зонасының жалпы ерекшеліктерімен климаттының өзгеруі? 2. Гаммада, тақыр, тоғайлық орман дегеніміз не ? 3. Шымды-күлгін және күлгін топырақтарының айырмашылықтары неде? 4. Са 2+ иондарың қара топырақ түзуіндегі ролі қандай? 5. Қара топырақ типі қандай тип тармақтарына бөлінеді ? 6 вариант 1. Қара топырақтарда қандай жаңа заттар кездеседі? Неліктен қара топырақтарда темір тотығының жаңа түзілімдері кездеспейді? 2. Қара қоныр және құба топырақтардың құрылысы қандай? 3. Құрғақ дала мен шөл даланың топырақтарындағы қара шірінді мөлшері мен рН көрсеткіші? 4. Шөл топырақтарының зерттеу тарихың қысқаша сипаттаңыз ? 5. Сор топырақтарының типтерімен түзілу жолдары? 12.Оқу сабақтарының бағдарламалық және мультимедийлік қамтамасыздандыру (пәннің мазмұнына қарай). ПОӘК шығыс мәліметтерді және мекенжайы көрсетілу қажет – кітапхана, кафедра т.б. 1. Фартушина М.М., Хрысева Н.А. Экология почв с основами почвоведения. 2007, 7,23 МБ, № 2 оқу залы. 2. Почвоведение. Агрохимия. Защита растений № 1-2, 2004. Электронный реферативный журнал. 16 Мб, № 2 оқу залы. 3. Почвоведение. Агрохимия. Защита растений № 3-4, 2004. Электронный реферативный журнал. 16 Мб, № 2 оқу залы. 13.Арнаулы аудитория, кабинет және лабораториялар тізімі. № 5 ғимарат, 27 аудитория жүктеу/скачать 3,59 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|