Сабақ №1 Тақырыбы «Экологиянызерттеуәдістері, мақсаты мен міндеттері»
Экологиялықүдерістердімодельдеу мен талдаудыңнегізгіәдістері
жүктеу/скачать 115,05 Kb.
|
тәж
| Экологиялықүдерістердімодельдеу мен талдаудыңнегізгіәдістері
Экология зерттейтінжүйелер — қауымдастықтар, биоценоздар, биогеоценоздар, экожүйелер — бәрі аса күрделіжүйелер. Олардакөпмөлшердеөзарабайланыстылық, беріктілікжәнеүнеміөзгеріпотыратынтұрақтылықбайқалады. Жүйеөзінеәсерболғанкездегікүйінебайланысты, сырттантүскенәсерәртүрлі, кейдетіпті тура қарама-қарсынәтижегеәкелуімүмкін. Жүйеніңбелгіліфакторларәрекетінеберержауабын тек арақатынас пен заңдылықтармөлшерінөлшеп, күрделіталдауарқылыболжауғаболады. Сондықтан, экологиядатабиғиүдерістердіболжаужәнезерттеуқұралыретіндематематикалықмодельдеукеңінентаралуда. Экологиялықмодельдердіңеңалғашқысы — Вольтерр-Лотка моделі. Кезкелгенбиоценоздыңбарлықэлементтеріарасындабайланысболады: біртүрдіңдараларыбасқадараларменнемесебасқатүрдіңдараларыменәрекеттеседі. Бұләрекеттесубейбіттүрде, кейдебайланыс «жыртқыш-құрбан» түріндеболуымүмкін. Жыртқышбалықтардың саны оларғақорекболатынұсақбалықтарсаныныңауытқуынакеріпропорционалболатыныбайқалған. Бұлтербелістіталдау математик Вито Вольтерраға (1860-1940) қажеттітеңдеужасаугамүмкіндікберді. Мысалға, егербиоценоздыңекітүріғана бар депсанағанныңөзіндеәртүрдіңмөлшеріолардыңөзарабайланыссызөмірсүргендегімөлшерінеқарағандаөзгешеболареді. «Жыртқыш-құрбан» және «бақталас-қатарөмірсүру» жағдайларынанбасқа «симбиоз» жағдайынмодельдеугеболады. Симбиоз моделіжекетүрлердіңөмірсүружолындабірлесуін, яғнибіртүрбасқанықорғайтыныннемесекөмектесетінін (аралардыңбірлестігі, ағаштарбірлестігі) көрсетеді. Осындайтұрақтылықнегізіндеқұрылғанматематикалық модель, қауымдастықтыңбастапқы саны әрқашан да жоғарыболғанда, олардыңөсімі де экпоненциалдыболатынынжәнебұлбелгіліжағдайдашындыққасәйкескелетініндәлелдейді. Биосфера адамныңқатысуынсызөздігіненқалыптасқан. Биосфера дамуындағыжаңасапалыкезеңадамныңпайдаболуынанбасталады. Бастапқыдаадамтіршілігініңбасқатіріжаниелеріненайырмасы аз еді. Оттықолдануадамдыбасқажануарларданерекшеледі. Оттыңкөмегіменадам тек суықклиматқағанабейімделгенжоқ, олмұздақтанжәнежыртқыштарданқорғанабілді, солсияқтыорганикалыққалдықтардыжойып, биосфераныңзатайналымынаараласты. Қазірадамқызметініңнәтижесіндетабиғаттыңқайтақұрылуыжүруде. Адамзатқааштық, өздігінен улану, биологиялықмұрагерлікнегізініңбұзылуқауіпітөнуде. Қауіптіболдырмауүшінсебебінбілуқажет. Осы мақсаттажаһандықэкологиялықмодельдерқұрылабастады. Халықсаныныңгеометриялықөсімі, өмірсүругеқажетзаттардыңарифметикалықөсімінегізіндересурстаршығынынболжауғаарналғанбірінші Т. Мальтус моделіпайдаболды. Келесітәжірибелербұлтәсілдіңүстіртжәнеқатеекенінкөрсетті. Халықөсімі, капитал, табиғат ресурсы, табиғиортаныңластануы, тамақөндірісіөнімдерініңнегізінде Дж. Форрестер (1970) динамикалықмодельдіқұрастырды. Модельдеқабылданғантәуелдібайланыстар аса күрделіеді. Мысалы, халықсаныныңөсіміоныңтығыздығына, тамақпенқамтамасызетілуіне, қоршағанортаныңластанудәрежесіне, ресурстардыңболуына, тұрмысмолшылығына, ал өлім — өмірсүру, тамақтанудәрежесіне, ортаныңластануына, қормөлшеріменбайланыстақойылған. КөпфакторлыФоррестермоделіжүйенітүрліфакторлардыңөзгеруінебайланыстықарастыраалады. Халық саны, қоржәнетіршілік «сапасы» тұрақталғандағытабиғатресурстарышығыныныңсызбасыФоррестерзерттеуініңелеулінәтижесіболыптабылады. жүктеу/скачать 115,05 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|