Сабақ Қазақ діни ойшалдары шығармаларында теологиялық тақырыптар

жүктеу/скачать 32,96 Kb. бет 1/2 Дата 29.03.2023 өлшемі 32,96 Kb. #173223 түрі Сабақ

№15 Практикалық сабақ Қазақ діни ойшалдары шығармаларында теологиялық тақырыптар Жұмыстың мақсаты мен міндеті: Бұл дәрісте исламдағы теологиялық ағымдардың пайда болу себептері және нәтижелері тарихи, философиялық және тологиялық тұрғыда тұжырымдалады. Жұмыс мазмұны: Кейбір зерттеушілер исламның түркі халықтары арасына таралуын арабтардың ҮІІІ ғасырдың басында Орта Азияны жаулап алуымен және одан кейінгі тарихтағы Талас шайқасы сияқты тарихи оқиғалармен байланыстырып жатады. Тарихи жағынан бұл дұрыс та шығар. Дегенмен ислам дінінің түркілер арасына таралуға мұрындық болған негізгі фактор ретінде ислам дінінің ағартушылық жолмен таралуы немесе ислам діні мен дәстүрлі түркілік дүниетанымның үндесуі дер едік. Ислам дінінің Орта Азия халықтары арасына таралуын бірнеше белестермен түсіндіруге болады. Оның себебі тарих бойында заман өзгереді, заң өзгереді, жаңа заманға аяқ басқан уақыт толқыны жаңа шарттарға, талаптарға тап болады, осы талаптар аясында жаңа шешімдер туындайды, осылай, тарих бойында барлық нәрсе дамиды, түрленеді. Ислам діні пайда болған шақта барлық мәселе ардақты Пайғамбардың түсініктемесімен шешілді. Ал Пайғамбардан кейінгі замандарда пайда болған мәселелерге түрліше түсініктемелер жасалды, осының нәтижесінде мектептер мен мазхабтар пайда болды. Оның бірі Пайғамбар хадистерін берік ұстап, одан артық ой айтуды дұрыс деп таппаса, енді бірі проблемаларды нақлмен қатар ақыл арқылы шешуді дұрыс деп есептеді. Соңғысы рай мектебі деп аталады. Рай мектебінің қалыптасуына ұйытқы болған ұлы имам Әбу Ханифа екендігі даусыз. Исламдық құндылықтар мен жергілікті халықтың салт-санасы, дүниетанымы арасындағы бейімділікті қамтамасыз етуге мүмкіндік берген ирактық Әбу Ханифа мектебі екендігі баршамызға мәлім. Осыған орай, ханафилік мазхаб Орта Азиядағы түркі халықтары арасында терең тамыр жайды. Тіпті, Мауреннахр ханафилік үлгідегі ілім мен білімнің басты ошағына айналды. Міне ханафилік махзабының пайда болуы мен дамуы және Орта Азияға таралуы ислам дінінің түркі халықтар арасына таралуының бір белесі болып табылады. Ал ханафилік ілімінің кейінгі дәуір талаптарына жауап беруі ойшыл, дарынды каламшы Әбу Мансур әл-Матуриди және оның құрған матуридилік калам мектебі арқылы жүзеге асты. Бұл түркі халықтарына ислам діні дамуының келесі белесі болып табылады. Осы замандарда Мауреннахр ханафилік-матуридилік мектептің ошағына айналды. Басқаша айтар болсақ, Әбу Мансур әл-Матуридидің «Китабу-т-Таухид» және «Тауилату-л-Қуран» атты құнды туындылары ханафилік үлгідегі матуридилік калам мектебінің одан ары өріс алуын қамтамасыз етті. әл-Матуриди ілімі аясында аталған ілім Әбу Муин ан-Насафи, әл-Хаким ас-Самарқанди, Әбу Мухаммад Абдулкарим бин Муса Паздауи, Омар Насафи, ферғаналық Сираджуддин Али бин Осман әл-Уши, бұхаралық Нураддин ас-Сабуни т.б.-лар арқылы одан ары өрісін кеңейтті. Осылай матуридилік мектеп Орта Азияға өзге исламдық мазхабтардың кіруіне мүмкіндік бермеді. Матуриди ілімі тарих бойынан бүгінгі күнге дейінгі түркі халықтарының теологиялық, рухани, тіпті философиялық көзқарастарының негізі деп айтуға болады. Олай дейтініміз имандылық, сенім мәселесі бойынша ой айтқан түркілік діни ғұламалар ойының түп тамыры осы ханафилік-матуридилік мазхабы ілімімен астасып, сабақтасып жатады. Сонымен қатар, кешегі Кеңес үкіметі орнағанға дейін, тіпті кеңес үкіметі уақытында да матуридилік ілімі терең орын тепкен бұхаралық, самарқандық мектеп-медреселер өзінің асқақ абыройын сақтап келген. Тіпті ХІХ ғасыр мен ХХ ғасыр басындағы қазақ зиялыларының бірсыпырасы мауреннахрлық діни медреселердің немесе Самарқанд пен Бұхара медреселері үлгісінде татар, башқұрт және қазақ жерінде ашылған медреселердің түлегі. Мысалы, әйгілі Абылайдың кеңесшісі Бұқар жырау, ХІХ ғасырдағы атақты діни ғұламалар Н.Таласов, Ш.Қосшығұлов осы Бұхара медреселерінде білім алған. Демек, кешегі Кеңес үкіметі орнағанға дейінгі орта азиялық түркі халықтарында және қазақ жерінде жұмыс жасаған мешіттер мен медреселерде ханафилік-матуридилік үлгіде дәріс берілгендігі туралы мәліметтерді көптеп кездестіруге болады. Мысалы, негізінен ханафилік үлгідегі фиқх ілімімен қатар матуридилік мазхабы желісіндегі ақида ілімі оқытылды. Дәлірек айтар болсақ, матуридилік ақидасының түсінікті де ықшамды туындысы Омар Насафидің «Ақаиди Насафиі» медреселердегі негізгі дәріс кітабы, оқулық ретінде бірнеше ғасыр бойы кең қолданыста болғаны белгілі. Орта Азияның ірі білім ошақтары болып табылатын Бұхарадағы жүздеген медреселер, соның ішіндегі Мир Араб, Көкілташ және Самарқандтағы Шир-дар, Тилла-қари, Ташкенттегі Барақ хан т.б. сияқты атағы шар тарапқа белгілі медреселерде тек Мауреннахр қалаларынан ғана емес ислам әлемнің әр аймағынан көптеген шәкірттер білім алды немесе бастапқы білімдерін одан ары тереңдетті. Мысалы, Еділ мен Орал татарларында білім алған ұстаздарының кейбірі осы Мауреннахр білім орталықтарында тәрбиеленген. Тіпті, Еділ мен Орал татарларындағы Орынбордағы «Хусаиния», Уфадағы «Ғалия», Троицктегі «Расулия» мен «Мухаммадия», сонымен қатар Тараздағы, Шымкенттегі, Түркістандағы, Қарнақтағы, Сайрамдағы, Ақмешіттегі, Семейдегі, Ақмоладағы, Қарқаралыдағы, Оралдағы, Ақтөбедегі, Қостанайдағы, Атыраудағы т.б. көптеген медреселерінде де көбінесе Мауреннахр медреселері үлгісінде ақида дәрістері Матуриди мектебінің жоғарыда аты аталған ірі өкілі – Омар Насафидің «Ақаид» атты шығармасы медреседегі негізгі оқулық ретінде және оның түсініктемесі болып табылатын Сагдуддин Тафтазанидің «Шарх Ақаид ан-Насафиі» оқытылды. Қазақ жеріндегі медреселерден білім алған қазақтың діни зиялылары осы ханафилік-матуридилік үлгідегі мазхаб аясында ой өрбітті, өз туындыларын дүниеге алып келді. Атай кетер болсақ, қазақ хандығы дәуіріндегі белгілі мемлекет қайраткері Ақтамберді, Бұқар жыраулардың туындыларындағы, ХІХ ғасыр қазақ ойшылдары мен ағартушылары Абай Құнанбайұлының «Қара сөздеріндегі», Ыбырай Алтынсариннің «Мұсылманшылықтың тұтқасы» мен Шәкәрім Құдайбердіұлының «Мұсылмандық шарттары» атты шығармаларындағы имандылық, исламның шарттары тақырыптары ханафилік-матуридилік мазхабы желісі бойынша жас жеткіншек балаларға діни тәлім-тәрбие туралы мағлұматтар беру мақсатында жазылған. ХІХ ғасыр қазақ діни ағартушыларының туындыларында сопылық сарын басымдыққа ие екендігі даусыз. Себебі, Ясауи ілімі мен мәдениеті қазақ дәстүрінде, ой-танымында, діни философиясында ғасырлар бойы өзінің маңызын сақтап келген. Бірақ, қазақ зиялыларындағы сопылық сарын ханафилік-матуридилік іліммен үнемі үндестік ішінде дамыған. Олай дейтін себебіміз Абайдың өлеңдері мен Қара сөздерінде сопылық жағы басым тақырыптар орын алғанымен Алланың мәні, оның сипаттары, адам тағдыры мен қалауы сияқты каламдық мәселелерде ортағасырлық матуридилік ғұламалары аталмағанымен матуриди ілімі аясында тұжырым жасайды. Сонымен қатар, ХІХ ғасыр қазақ діни ағартушылары Ақмолланың, Ыбырайдың, Әбу Бәкір Кердерінің, Нұрша Наушабайұлының, Мәшһүр Жүсіп Көпейұлының, Шәді Жәңгірұлының, Шәкәрім Құдайбердіұлының, Мақыш Қалтайұлының, Шортанбай Қанайұлының, Балмағамбет Балқыбайұлының туындыларында Алланың ұлылығы мен тек өзіне тән сипаттары, адам қалауы, өмірдің мәні мен маңызы, дүниенің уақытша екендігі ахирет өмірі және ахиреттік жағдайлар сияқты тақырыптар молынан кездеседі. Матуридилік ілімінің қазақ ойшылдары туындыларындағы көріністері мен олардың арасындағы үндестіктерге тоқталар болсақ, оларды имандылық, Алланың бар екендігі және оның сипаттары, пайғамбарлық, адам қалауы мен еркіндігі сияқты тақырыптармен шектелеміз. Жалпы алғанда қазақ діни ағартушыларының діни көзқарастарының өзегін имандылық тақырыбы құрайды. Оның басты себебі – имандылық бүкіл діннің, діни танымның негізі, түп бастауы болса керек. Жалпы дәстүрлі калам шығармаларында, оның ішінде матуриди ілімінде иманның негізі жүрекпен бекіту (тасдиқ) деп түсіндіріледі. Осыған қарағанда мүмін жүрегіндегі иманын берік таныммен, берік дәлелдермен қуаттандыру қажет. Имам әл-Матуриди дәлелден мақұрым еліктеушінің сенімін имандылыққа қоспаған. Алайда, кейінгі дәуір матуриди имамдары тақлид жолымен иман келтірген адамның иманын мойындаған, бірақ, олар иманын қуаттандырмағанына байланысты үлкен күнә істеген адам ретінде есептеген. Осы көзқарасты қазақ діни ағартушыларының шығармаларынан да кездестіруге болады. Мысалы, Ыбырай Алтынсарин жас жеткіншектерге діни білім беру мақсатында жазған «Мұсылманшылықтың тұтқасы» атты шығармасында иманды тахқиқи, истидлали және тақлиди деп бөлсе және әрқайсысының мәні мен ерекшеліктеріне тоқталса, Шәкәрім Құдайбердіұлы имандылықтың негізі жүректе екендігіне тоқталып, жүрегінде Жаратушы иеге деген сенімі жоқтың иманы да жоқ деп түсіндіреді және әлемнің жаратушысын ақылымен дәйектемеген, яғни, тақлиди иманнан тахқиқи иманға жоғарыламаған адам күнәһар болады деп есептейді. Олардың көзқарасы бойынша адам Алланың бір екендігін, Мұхаммед пайғамбар оның елшісі екендігін көңілімен қабылдағанына байланысты мүмін, мүслім дәрежесіне қол жеткізеді. Мұсылман істеген үлкен күнәсына байланысты имандылықтан шықпайды және күпірлікке душар болмайды. Ол осы өмірде шынайы мүмін ретінде қабылданады. Тек істеген күнәсына байланысты пасық, яғни, ахлақсыз мүмін деп есептеледі. Істеген күнәсіне орай Алланың жазасына ұшырауы мүмкін. Осындай типтегі адамның о дүниедегі жағдайы Алланың еркіне байланысты: жаратқан ие қаласа күнәларын кешіреді немесе жазаға тартады. Адам өмірін істеген күнәсіне байланысты үмітін үзып, қорқыныш ішінде немесе күнәсінің кешірілетініне үміттеніп өткізуі тиіс. Демек адамның өмірі үміт пен қорқыныш арасында болуы керек деген сөз. Амалдар иманның бір бөлшегіне енбейді. Олар – иманнан тысқары тұратын парыздар. Шартты, күмәнді иман түрінің орын алуы мүмкін емес. Мүмін адам иманын және өзінің мүмкін екендігін еш күмәнсіз, шәк-шүбәға ешбір орын берместен жариялауы тиіс. Яғни, оның «мен шынайы мүмінмін» деп жар салуы қажет. Амалдар иманның ауқымына кірмегеніне байланысты амалдарды орындаумен иман артпайды және оларды орындамағанына яки күнә істегеніне байланысты кемімейді. Ол тек күнәһар есептеледі және жазасын алады. Егер діни үкімдегі мәнін жоққа шығара отырып, күнәға жататын бір қылмыс істеген адам иманын жоғалтады. Бұл Шәкәрімнің шығармасында да, Ыбырайдың шығармасында да бірдей орын алады. Бүкіл мұсылмандар мен иман келтіргендер иман мәселесінде тең. Бірінің иманы өзгесінен жоғары немесе кем бола алмайды. Оның ерекшелігі тек амалдарда кездеседі. Амал мен иман айырымы матуридилік иман философиясының іргесін құрайтыны белгілі. Матуриди іліміне сәйкес қазақ діни ойшылдары амалдарға сенуді оның парыз екендігін біле тұра орындамаудан бөлек дүние деп есептейді. Белгілі бір діни үкімнің парыз екендігіне сенбеген кәпір, парыз екендігіне сенгенімен оны орындамаған күнәһар мүмін деп есептеледі. Олардың пікірі бойынша намаз, ораза, зекет, қажылық – имандылыққа жатпайды, иманнан тысқары парыздар немесе иман мен исламның принциптері. Қазақ діни ағартушыларының иман шарттары төңірегіндегі көзқарастары да матуридилік мазхабы ілімімен толық сәйкес. Яғни, Шәкәрімнің сөзімен айтқанда имандылық шарттары «әуелі Алла Тағаланың барлығына, бірлігіне нандым, Періштелерінің барлығына нандым. Пайғамбарларына, жіберген кітаптарының баршасына нандым. Барша пайғамбарларына нандым. Ахирет күні болмақтығына нандым. Барша жақсылық, жамандық істер Алла Тағаланың тағдырысынсыз болмайтындығына нандым һәм өлген соң тіріліп сұрау беретініне нандым». Иман шарттарының негізі және калам ілімінің басты тақырыбы болып табылатын Ұлы Аллаға иман мәселесі қазақ ойшылдары шығармаларында матуриди іліміне сәйкес өрбітілген. Яғни, бүкіл имандылық-сенім тақырыптарында Алла бар, біреу және теңі мен ұқсасы жоқ, ол - әлемнің жаратушысы деп баяндалады. Каламдық шығармаларда орын алған Алланың бар екендігіне ұсынылған худус, низам сияқты т.б. дәлелдер Абайдың өлеңдерінде шебер түрде жеткізілген: Бас жоғары жаралған, мойын төмен, Қарашы, дене біткен ретіменен, Істің басы – ретін танымақтық, Иман білмес тағатты қабыл демен.. Сонымен қатар себептілік дәлелі Шәкәрімнің Үш анығыда ұсынылған. Құдайлық сипаттар мәселесі – классикалық калам ілімінде көп тартысқа түскен тақырыптардың бірі. Сондықтан, калам ілімінде құдайлық сипаттар мәселесі өзекті болып табылады. Жалпы матуридилік ілімінде Ұлы Жаратушы жаратылғандардың ешбіріне ұқсамайды. Абайдың сөзімен айтқанда матуридилік іліміне сәйкес Ұлы Алланың Хаят, Ғылым, Құдірет, Басар, Сәміғ, Ирада, Кәлам, Такуин сипаттары бар. Алланың сипаттары затымен бірге де, бөлек те емес. Ұлы жаратушының настарда орын алған есімдері мен сипаттары – абсолютті, оның кейіннен жаратылған ақылмен түсініктеме жасау мүмкін емес һәм әзәли, һәм әбәди деп түсіндіреді Абай. Матуридилердің көп тоқталған, өзге исламдық мазхабтардан өзгеше қарастырған құдайлық сипат – такуин. Олардың пікірі бойынша такуин сипаты - «илм», «қудрат», «ирада», «сами» және «басар» сияқты Алланың азали сипаттарының бірі. Аллаға осы жарату сипаты (такуин) азалда тән. Бірақ, мұнда жаратылғандарды да азали деп түсінбеген жөн. Өйткені жарату мен жаратылған объект екі басқа дүние. Жаратылғандар Алланың жарату сипатымен кейінен жаратылған. әл-Матуридидің пікірі бойынша адам санасы – такуиннің мәнін игеруге қабілетсіз. Осы тұста ұсынылатын жалғыз ғана дәлел және адамның түсіне алатыны әлемдегі барлық нәрсенің «бол (кун)» деген құдайлық бұйрықпен жаратылғандығы. Құдайлық такуин сипаты қазақ ағартушыларының еңбектерінде бар. Мысалы, Шәкәрімнің шығармасында «болғызушы, яғни бар қылса да, жоқ қылса да, - деп жазылса, Ыбырайдың шығармасында «такуин жоқтан бар етуші», - деп сипатталған. Матуридилердің пікірі бойынша әлемде ешбір нәрсе босқа, әншейін жаратылмаған. Керісінше, барлық нәрсенің жаратылу себебі, мақсаты және хикметі бар. Осыған орай, Алланың жасағандары және жаратқандары өзі қойған заңдылықтар мен саналық принциптерден тысқары шықпайды және қайшы емес. Дүниедегі барлық нәрсе өте көркем және артық-кемістігі жоқ пішімде жаратылған. Осыған қарағанда хикметтің екі түрі бар: біріншісі - әділдік, екіншісі – рақымдылық. Әділдігі – барлығын өз орнына қоюы. Ал Алланың рақымдылығына келер болсақ, оның соңы жоқ. Демек, құдайлық әрекеттің хикметтен тысқары болуы мүмкін емес. Ал хикметтен тысқары шығу дегеніміз – ақымақтық, бұл – Алланың құдайлық деңгейіне, атақ-даңқына мүлдем қайшы. Сондықтан, Абайдың Қара сөздеріндегі «Құдай Тағала ешбір нәрсені хикметсіз жаратпады, ешбір нәрсеге хикметсіз тәклиф қылмады дегендегі айтқысы келгені осы. Алланы тану – саналық тұрғыда мүмкін екендігін матуридилік ғұламалар бір ауыздан мақұлдаған. Егер Алла ешбір пайғамбар жібермесе де адамдардың өз саналарымен Алланың бар және бір екендігін білуі, ұйғаруы, оған лайықты сипаттармен тұжырым жасауы, Жасаған иенің әлемнің жаратушысы екендігін ұғынуы тиіс. Себебі, мұндай қорытынды шығаруға ақылдың қабілеті әбден жетеді. Сондықтан уахилық хабар жетпеген адамның Алланың бар екендігін мойындауы міндетті құбылыс екендігі Шәкәрімнің шығармасында орын алған. Матуриди имамдарының туындыларындағы сияқты пайғамбарлықты дәйектеуге қазақ діни ойшылдары да таухид тәрізді ерекше маңыз берген. Тіпті пайғамбарлықтың мәні, ардақты Мұхаммедтің пайғамбарлығы, оның өнегелі өмірі жайында қиссалар мен дастандар да дүниеге келген. Мысалы, Жүсіпбек Шайхисламов «Қисса-и ән-Хазрет Расулның миғражға қонақ болғаны», «Қисса-и Мұхаммед Расул Алланың дәрул пәниден дәрул бақиға рихлат еткен мәселесі», Шәді Жәңгірұлының «Ибраһим Пайғамбардың хикаяты», «Назым Сияр Шариф» сияқты жыр дастарында пайғамбарлыққа, ардақты пайғамбар Мұхаммед пайғамбарға тән сипаттар мен дәлелдерге тоқталып кеткен. Дәлірек айтар болсақ, Алланың пайғамбар жіберуі құдайлық хикметтердің бірі болып табылатындығы, Алла тарапынан мұғжиза көрсеткендігі, адамдардың білім алу арқылы қол жеткізе алмаған ерекшеліктерге ие болуы, ізгілік пен тура жолды насихаттауы, жамандыққа тиым салуы, бұл дүние мен о дүниенің бақытына қол жеткізетін принциптер қоюы дер едік. Матуридилік ілімге сәйкес пайғамбарлардың соңғысы – ардақты Мұхаммед пайғамбар екендігі, оның пайғамбарлығына дәлел ретіндегі ең үлкен мұғжизасы – Құран Кәрім екендігі, Құранның айтылуы мен мағынасы жағынан ұқсасы жоқ болуы, өткен мен келешекке тән ғайып хабарларды қамтуы, индивид пен қоғамның мойындамауы мүмкін емес мәліметтерді беруі, бұрынғы пайғамбарлардың сүйіншілеуі, әріп білмеген сауатсыз адам тарапынан паш етілуі жағынан Құранның мұғжиза екендігі қазақ діни ақындары мен зиялыларының туындыларында орын алған. Мысалы Шәкәрімнің мұсылмандық шарттары атты шығармасында пайғамбарлыққа былай дәйектемелер келтіреді: «және біздің пайғамбарымыз ешкімнен оқымай, үйренбей бұрынғы пайғамбарлардың һәм қанша халықтардың не халмен өткендігін білгендігі пайғамбар екендігіне үлкен дәлел емес пе? Сол уақыттағы Тәурет, Інжіл оқып жүргендер сынамақ үшін неше түрлі сөздерді сұрағанда, һамасына жауап берген және діннің хақ растығынан қайдағы білімді ақылдылар дініне кіріп мұсылман болып азғана заманның ішінде қаншалық жерге мұсылман діні жайылып кеткенінде не малменен емес, не әскермен емес, жалғыз ғана мұсылман дінінің хақлығы һәм өзінің пайғамбар екендігінің растығы емес пе?». Сонымен қатар Ардақты Мұхаммед пайғамбардың әлсіздерге қарасуы, аштар мен панасыздарға пана болуы, үнемі дұрыс, ақиқат жолды насихаттағандығы, жұртты жамандықтан аулақ болуға, рухани және материалдық кірлерден тазаландыратын ғибадаттар үйретуі, әлеуметтік әділетті орнату принциптерін қоюы, алып келген діні қоғам мен индивид игілігіне пайдалы болуы оның пайғамбарлығына дәлел ретінде діни ағартушылар мен ақындардың өлең жолдарында дәріптелген. Адамның іс-әрекеттері мен әрекеттердегі рөлі өмірдің айқындаушы факторының бірі болып табылады. Сондықтан ислам пайда болған алғашқы ғасырда адам қалау еркі, тағдыр мәселесі мазхабтар арасындағы тартысқа арқау болған және бірнеше көзқарастар ортаға тасталған. Оның бірі адам қалау еркі жоқ екендігін, барлығы құдайдың жаратуымен, белгілеуімен жүзеге асатынын қуаттаған жабрилер (жабр) болса, енді бірі құдайлық қалау мен құдіретті жоққа шығарған, барлық әрекет адамның өз ісі деп есептеген қадарилер мен мутазилиттер (халқ) екендігі және құдайдың жаратуына адамның қол жеткізуі де (касб) каламдық кітаптарда көп кездеседі. Осы тұста адамның қалауы мен еркі төңірегінде аталған көзқарастар жайында қазақ ойшылдары да өз ойларын білдіргендігі байқалады. Абайдың жиырма сегізінші қара сөзінде және Шәкәрімнің Мұсылмандық шартында адам әрекеттері төңірегіндегі жабрлық, қадарилік, тіпті ашариттік көзқарастардың мұсылмандық сенім рухына, имандылыққа сәйкес келмейтіндігі, аталған көзқарастар бір-біріне қайшы екендігі, өміршең емес екендігі баяндалады. Олар құдай тағаланың ғайыпсыз, мінсіз ғафур рахимдығына, әділдігіне лайық емес екендігін қуаттаған және матуридилік ілім бойынша адам әрекеттеріне тоқтам жасаған. Матуридилердің пікірі бойынша адам - өз әрекеттерінің шынайы иесі, мұны ақылмен, сезім мүшелерімен және Құран аяттарымен қуаттандыруға болады. Жаратқан ие адамның осындай еркіндігіне байланысты бірнеше жауапкершіліктер мен міндеттер жүктеген және оның қарымтасына қарай жаза немесе марапат беретінін ескерткен. Жұмыс жасау, әрекетті қауқарлы болу үшін әрекетке дейін және әрекет кезінде адамға күш пен құдірет берілген. Демек, адам әрекеттері – оған берілген қауқар мен жаратылмаған жузи ираданың жемісі. Бұл – адам әрекеттеріне жауапты болуының кепілі. Адам осындай қабілеттерімен әрекетке көшеді, оны еркін қалауымен таңдайды және жүзеге асырады. Адамның жақсы-жаман барлық әрекеттерінің дүниеге келуі Алланың құдіретіне байланысты. Демек, белгілі бір әрекетті жүзеге асыруда адам рөлінің де, Алла құдіретінің де үлесі бар. Мұндағы адамның рөлі – белгілі бір әрекетке бет бұру, оны таңдау және жүзеге асыру. Ал Алла Тағала – оның жаратушысы. Осы тұста дүниеге алып келу, жарату тұрғысынан әрекетке әсер ететін күш – Аллаға тән. Басқаша айтар болсақ, белгілі әрекеттің жүзеге асыруында таңдау адамға, осы таңдауды дүниеге алып келу, жарату Аллаға қатысты. Мұны Абай өзінің қара сөздерінде оны былай түсіндіреді: «сен жақсылық, жамандықты жаратқан – құдай, бірақ, қылдырған құдай емес, ауруды жаратқан құдай, ауыртқан құдай емес, байлықты, кедейлікті жаратқан құдай, бай қылған, кедей қылған құдай емес деп, нанып, ұқсаң болар, әйтпесе – жоқ». Матуриди ілімі аясында Абайдың осы ойын Шәкәрім одан ары таратып былай деген: «Және анықтап ұғу керек. Алла тағала ешқашан пенденің көңілін жаман іске аудармайды. Жаман істі пенде өз нәпсісіне еріп, шайтанның алдауына еріп талап қылады, оны Алла тағала көрмеуде шариғат һәм молдалар сөзіменен тиып, жасырында ойы жүрегіне сезгізіп тыяды... Жақсылыққа әрқашан бұйырып һәм көңілінде соған аударады. Қорытындылай келе, матуридилік ілімі түркі халықтарының, оның ішінде қазақ халқының рухани тірегі болып табылады. Осы мақаланың жазылудағы негізгі мақсаты да осыны көрсету. Себебі, бүгінгі қоғамымызда қазақ халқының ұлттық ойлау жүйесіне жат, елдігіміздің тұтастығы мен тыныштығына нұқсан келтіретін жаңа жалған ағымдар бой көрсетіп жатқандығы белгілі. Сондықтан, осы ағымдарға қарсы тұра білетін бірден бір күш сан ғасырлардан бері халқымыздың руханиатында, санасында берік орын тепкен матуридилік ілімін паш ету, насихаттау бүгінгі күннің талабы. жүктеу/скачать 32,96 Kb. Достарыңызбен бөлісу: