Сабақ: Қазақ тілі- қазақ халқының әдеби тілі және мемлекеттік тіл Мектеп: күні



бет1/18
Дата26.08.2017
өлшемі4,89 Mb.
#29081
түріСабақ
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18
ҚМЖ 7-сынып Қазақ тілі 1-сабақ

Сабақ: Қазақ тілі- қазақ халқының әдеби тілі және мемлекеттік тіл


Мектеп:

күні:

Мұғалімнің Т.А.Ә:

СЫНЫП: 7

Қатысушылар саны:

қатыспағандар:

Сабақтың оқу мақсаты:


Қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде қызмет етуінің алғы шарттарымен танысады, Тіл туралы Заңының тараулары мен баптарын оқып, меңгереді. Берілген тақырыптардың бірін таңдап, өз ойын жазады. «Мен-Ана тілім- Болашақ» тақырыбында өз пікірлерін ортаға салады; ҚР азамат ретінде тілге қатысты құжаттарды біледі, сауатты пайдалана алады.

Тілдік мақсаты

Оқушылар: - басқаларды тыңдап, диалогке қатыса отыра, әдеби тіл және мемлекеттік тіл туралы айта алады; - тақырыптар бойынша сөздік қорын дамытады.







Түйінді сөздер мен сөз тіркестері: -әдеби тіл, -стиль түрлері, -мемлекеттік тіл және әдеби тіл







Талқылауға арналған тақырып: -қазақ әдеби тілінің тарихы, бүгінгі күйі







Жоспарланатын уақыт

Жоспарланған әрекет

Ресурстар







Басталуы

0-6 минут



Оқушылармен амандасу, түгендеу, зейіндерін сабаққа аудару. Логикалық тәсіл арқылы топтарға бөлінеді (тілшілер, зерттеушілер және жазушылар)


Топ аттары










(Ұ, Ө) Ой қозғау сұрақтары арқылы тақырып ашылады, мақсат қойылады: 1.ҚР Конституциясы қай жылы қабылданды? 2. Тіл саясаты туралы Заң қай жылы қабылданды? 3. Қазақ тілі –мемлекеттік тіл мәртебесін қай жылы алды?

интерактивті тақта

ортасы

7-13 минут



1. Тыңдалым. Әдеби тіл дегеніміз- белгілі бір қалыпқа түскен, қарапайым сөйлеу тілінен жоғары тұрған, жалпыға бірдей міндеті әрі дұрыс қабылданған нормасы бар тіл. Сөздердің жазылуында да, айтылуында да, грамматикасында да және терминдердің жұмсалуында да орнығып, қалыптасқан бірізділікті норма деп атайды. Нормаға түспеген тіл әдеби тіл деп есептелмейді. Қазақ халқының әдеби тілі - қазақ тілі. 1989 жылы қазанда республиканың Жоғарғы Кеңесі қабылдаған Қазақстанның Тіл туралы заңына сәйкес қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілді. 2. Оқылым. Оқулықпен жұмыс. Топта мәтін мазмұнын меңгереді.(ЖИГСО әдісі).

диктафон




14-25 минут

Айтылым. Сұрақтар мен тапсырмалар Қазақ тілін әдеби тіл деп атаудың мәнін түсіндіріңдер. Қазақстанда қазақтардан басқа қандай халықтар тұрады? Қазақ халқы Қазақстаннан басқа тағы қай жерлерде тұрады? Олардың ана тілі қай тіл? Тілдесім. 1. Өлеңді оқып, мазмұнын түсініп алыңдар. 2. Қазақ тілін неліктен баба тілі дейтінін жұпта талқылаңдар. Тіл дамыту. 2-жаттығу. Алдыңғы сыныптарда оқыған материалдарыңды еске түсіріп, ана-тілінің қадірі-қасиеті жайында ауызша әңгімелеңдер.

Микрофон (тілдесім)

25-35 мин.

Морфологиялық талдау. Төмендегі мақалдарды оқып, олардың мағыналарын анықта. 1.Абыройлы боламын десең, Өз жұмысыңның ұстасы бол. 2. Құт-құтты болса құт, Құтсыз болып келсе жұт. 3. Күн құлақтанса, күрегіңді сайла, Ай құлақтанса, араңды сайла. 4.Ақылды мың жасар, Ақымақ бір жасар. Құт, жұт, Күн,Ай- дегендер қандай ұғымдардың атаулары екенін айт. * Қарамен жазылған сөздерді сөз құрамына талда. Үлгі: Абыройлы- абырой+лы, дара, туынды сын есім (зат есім+лы)

Дәптер, тақта, бор

Соңы 36-41 мин.

Шағын диктант, қатемен жұмыс

Диктанттар жинағы

42-45 мин.

Бағалау.

Үйге тапсырма. 3-жаттығу. 1. Мәтінге ат қою. Тырнақшаға алынып жазылған сөздердің мәнін ашу. 2. Қазақ тілінің өте бай әрі көркем тіл екендігін мәтіннен аңғарып, пікірлерін жазбаша жазып келу. 3. «Баба тілі» өлеңін жаттау.





Қосымша ақпарат


Әдеби тіл — жалпы халықтық тілдің белгілі жүйеге түскен, жазу дәстүрі мен әр түрлі жазба және ауызша әдебиеттің негізінде қалыптасқан тұрақты, орныққан қалыптары, стильдік-жанрлық тармақтары бар, сол тілде сөйлейтін адамдардың бәріне ортақ, түсінікті.

Әдеби тілдің жүйелік сипат алып, тұрақты нормаланып қалыптасуында, сұрыпталып, икемделіп, жетіле түсуінде, жанрлық-стильдік тармақтарының қалыптасып, дамуында жазба әдебиеттің алатын орны ерекше. Бірақ Әдеби тіл деген ұғымды, бір жағынан, тек жазба әдебиетпен байланыстырып, жазба тілмен балама деп тану, екінші жағынан, Әдеби тіл тарихын сол халықтың қоғамдық, әлеум., экон., мәдени тарихынан бөліп алып, соның нәтижесінде жазуы болмаған я кеш дамыған халықтың, бай ауыз әдебиеті, ауызша тарап келген әр жанрдағы халықтық әдебиеті болса да, Әдеби тілі жоқ, я болмаса кеш қалыптасқан деген үзіледі-кесілді пікір айту шындыққа жанасымды бола бермейді. Әдеби тіл тек жазба әдебиет негізінде ғана қалыптасып, дамып қоймайды, бұл процесте, мыс., қазақтың шешендік сөздерінің, ақын-жырлаулар шығармашылығының, айтыс ақындарының, лиро-эпик., батырлар жырларының, жалпы ауызша әдебиет түрлерінің де өз орындары бар. Оның үстініне Әдеби тілдің орфогр. нормасымен бірге орфоэп. та нормасы бар екенін мойындасақ, ауызша әдебиеттің те Әдеби тілді қалыптастырып, дамытуда орны бар екенін байқаймыз. Сондықтан, біріншіден, Әдеби тіл деген ұғым мен жазба тіл, жазба әдебиет тілі деген ұғымдар бір-бірімен қарым-қатынасты, байланысты болып келгенмен, тепе-тең, бір емес, екіншіден, жазба тіл әдебиліктің бірден-бір негізгі критериі, мәнді қасиеті бола алмайды, ол тек Әдеби тілдің даму дәрежесінің көрсеткіші, демек, жазба тіл мен ауыз екі тіл жалпы тілдің, соның ішінде Әдеби тілдің өмір сүру формасы болып табылады. Сол сияқты Әдеби тілді стильдік-жанрлық тармақтары бар деген белгі де әдебиліктің емес, Әдеби тілдің даму дәрежесінің сапалық көрсеткіші. Тілдің әдебилігінің мәнді сипаты, бірден-бір көрсеткіші — халықтың белгілі кезеңдегі қоғамдық, рухани, мәдени өмірінің құралы бола алуы, халықтың рухани байлығын, сөз өнерін жеткізудің, мәдени талап-тілектің қоғамдық көрінісі, құралы мен оны іске асырудың амалы бола алуы. Осындай міндетті атқаратын тіл ғана Әдеби тіл болмақ. Сонда ғана ол жалпы халықтық тіл деген ұғымнан өзінің жүйелілігімен, тұрақты нормалылығымен, сұрыпталып, өңделген қасиеттерімен, даму сатысының жоғары дәрежесімен, қоғамдық қызметінің айқындылығымен, сан алуандығымен ерекшеліне алады және өзі қызмет ететін халықтың қоғамдық даму тарихымен, саяси-әлеум., экономика, мәдени ерекшеліктерімен байланысты әр түрлі формада өмір сүруге икемделеді.

Әдеби тілдің халықтың қоғамдық рухани байлығы, сөз мәдениеті өндірісінің құралы болуы оның жүйелік сипатымен, сұрыпталған, сымбатталған тұрақты нормаларымен, сол халыққа әрі ортақ, әрі түсінікті қасиеттерімен анықталады. Өйткені тілдің әдебилігі сол тілдің иесі боып табылатын халық өкілдерінің баршасына түсінікті және ортақтығы, яғни олардың арасындағы бір-бірімен тікелей де, жанама да қарым-қатынас құралының ең жоғарғы сатысы болуы сол тілдің орныққан жүйелі нормалары яғни тілдік элементтердің жүйелігі мен қалыптығы негізінде ғана жүзеге аспақ. Ол нормалар — бір күннің, тіпті бір жылдың жемісі емес, тілдің даму барысындағы көптеген ғасырдың жемісі. Және олар тілдік деңгейлерде (фонетика, лексика, сөзжасам, грамматика, морфология және синтаксис) жеке-жеке тілдік бөлшектердің ішкі мәні, мазмұны (семантикасы) мен сыртқы дыбыстық, тұлғалық жағының сәйкестіктері және олардың қолданыстық-қызметтік сипатының диалектик. бірлікте болуы арқылы ұғынылып, әрі айқындалып отырады. Сондықтан да морфол. нормалар, синтаксистік нормалар, тілдік элементтердің (сөздердің) комбинаторлық, конструктивтік нормаларымен әрқайсысының мазмұны (мәні), түр-тұлғалық жиынтығы мен қолданыстық қалыптасу жүйелері болады. Сөз жоқ, ол нормалар да өзгеріп, дамып отырады.

Әдеби тілдің қоғамдағы басты қызметі — адамдар арасындағы қатынас құралы болу. Сондықтан жалпы тіл атаулыға тән қасиет-коммуникативтік қызмет Ә. т-ге де тән. Әдеби тіл арқылы айтушының, жазып қалдырған адамның ойын, пікірін ұғамыз, сұрағына жауап береміз. Ә. т. арқылы өзіміз көзбен көрмеген оқиға туралы мағлұмат аламыз. Яғни пікір алысу, ой жеткізу, адамдардың бір-бірімен ұғысуы, білмегенді білу, білім, тәлім-тәрбие, тағлым алу Ә. т-дің осы коммуникативтік қызметі арқылы жүзеге асады. Бірақ Әдеби тілдің коммуникативтік қызметі адамдар арасындағы қарым-қатынас құралдарының басқа түрлерінен қалыптасқан белгілі тіл заңдылықтары, тілдік элементтер жүйесінің құралдық, құрылымдық, қолданыстық жағынан тұрақты нормаларының болуы арқылы ажырытылады. Мыс., ойды білдірудің ең кіші тілдік бөлшегі сөйлем болса, ол белгілі тәртіппен орналасқан, белгілі тұлғалар арқылы грамматик. байланысқа түскен, мағыналары сәйкес сөздерден, ал сөздер дәл сол сияқты морфемалар мен дыбыстардан тұрады, сөйтіп сөйлем жүйелі құрылым құрайды да, ерекше коммуникативтік қызмет атқарады. Сол арқылы қате құрылған сөйлемді, орынсыз қолданылған жеке сөзді, сәйкессіз тіркестерді, кейбір дыбыстық ауытқуларды тауып, анықтай аламыз. Сонымен бірге Ә. тіл арқылы белгілі бір оқиғаны оқушыға жеткізіп қана қоймай, сезіміне әсер етуге де болады, яғни оқушысын бірде күлдіріп, рахаттандырып, көңіліне нұр сеуіп, өсіреді, бірде жылатып, көңілін күйдіріп, қайғыртады. Бұл — Әдеби тілдің экспрессивтік-эстетик. қызметі болып табылады.[1] Ә. т-дің қалыптасу жолын нақты көрсете алатын ерекшеліктерге назар аударсақ, әр түрлі Әдеби тілдер арасындағы ұқсастықтар мен ортақ сипаттарды байқауға болады. Солардың негізінде Ә. т-дің қалыптасуының негізгі үш жолын көрсетуге болады:

1. Әдеби тіл белгілі халықтың бір ғана тобы сөйлейтін бір диалектісінің негізінде қалыптасады. Ондайға бұл диалектінің не геогр., не экон., не лингвистика, не тектік-этник., не мәдени дәрежесі т.б. жағынан артықшылығы болады. Орыс Әдеби тіл Мәскеу диалектісінің, татар Ә. т. Қазан (орта) диалектісінің негізінде қалыптасты деген қорытынды осындай ерекшеліктерге сүйенеді.

2. Әдеби тіл кейде сол халықтың өз ана тілі емес, бөтен халықтың тілі болуы да мүмкін. Бөтен тілдің Әдеби тіл болуы сол халықтың тәуелсіздігінің жоқтығымен, басқа бір елге бағынышты болуымен, мәдениетінің мешеу қалуымен байланысты. Кейде ондай Әдеби тіл ол халық үшін белгілі бір мерзім ішінде өмір сүріп, кейін ол қасиетінен айрылып қалуы мүмкін, немесе жергілікті халық тілімен қатар өмір сүріп, көбіне тек ресми әдеби тіл шеңберінде қалып та қояды, немесе жергілікті халық тілімен қарым-қатынасқа түсудің нәтижесінде әр түрлі өзгерістерге ұшырауы да ықтимал.

3. Көп жағдайда Әдеби тіл сол халықтың бар болса барлық, я бірнеше диалектісінің негізінде немесе жалпы халықтық тілінің негізінде, сол сияқты сөйлеу тілі мен бай ауыз әдебиетінің дәстүрінде қалыптасады. Қазақ Әдеби тіл, соңғы кезде тіл мамандарының көрсетуінше, жалпы халықтық тілдің негізінде қалыптасты деп саналады.

ҚМЖ 7-сынып Қазақ тілі 2-сабақ

Сабақ: Әдеби тілдің нормалары


Мектеп:

күні:

Мұғалімнің Т.А.Ә:

СЫНЫП: 7

Қатысушылар саны:

қатыспағандар:

Сабақтың оқу мақсаты:


6-сыныпта алған білімдерімен сабақтастыра меңгереді; қазақ тілі заңдылықтарының жасанды еместігін, тілдің өз табиғатынан туып отырғаныны жеткізе отырып, ана тілдің сұлулығын, байлығын, әуезділігін оқушы өз бойына сіңіру арқылы адамгершілікке, сауаттылыққа дағдыланады. Әдеби тіл жэне оның нормалары жайлы ой-пікірін қалыптастырады.

Тілдік мақсаты

Оқушылар: - басқаларды тыңдап, диалогке қатыса отыра әдеби тілдің нормалары туралы айта алады;

- тақырыптар бойынша сөздік қорын дамытады.









Түйінді сөздер мен сөз тіркестері: әдеби тіл, -тілдік норма, -лексикалық норма

-




Талқылауға арналған тақырып: -қазақ әдеби тілінің тарихы, бүгінгі күйі, тілдің даму барысы







Жоспарланатын уақыт

Жоспарланған әрекет

Ресурстар







Басталуы

0-6 минут



Оқушылармен амандасу, түгендеу, зейіндерін сабаққа аудару. Топтарға бөлінеді. Үй тапсырмасы сұралады. Өткен сабақта өтілген ереже сұралады. Дәптерлерін алмасады. Жаттығу жүмысының орындалу барысы дәптерлерінен тексеріледі (бірін-бірі). Оқушылардың берген жауаптарына карай білімдері бағаланады.

топ аттары, ұраны










(Ұ, Ө) Ой қозғау сұрақтары арқылы тақырып ашылады: «НОРМА» сөзі жайлы білімдері жинақталады (топтастыру стратегиясы). Мақсат қойылады: Тілдегі сөздердің жұмсалу аясы бірдей емес. Халық тіліндегі сөздердің көпшілігі әдебиетте жиі қолданылып, жалпы халықтық нормаға айналады да, біразы қолданылудан шығып қалады не сирек қолданылады.

тақта

ортасы

7-20 минут



Тыңдалым. Әдеби тілдің нормалары

Шарты: тыңдалымға сүйене отырып, әдеби тілдің нормалары туралы білімдерін топтастырады. Тілді бір адам ғана жасамайды және әркім өз білгенінше сөйлей бермейді. Тіл өзі қызмет ететін адамдардың бәріне ортақ, түсінікті болуы керек. Ондай жалпыға ортақ тілді әдеби тіл дейді. Әдеби тілдің тұрақты нормалары болады. Сол нормалар арқылы да ӘТ көпшілікке түсінікті әрі бәріне ортақ болып келеді. Көркем эдебиет тілі, ғылыми әдебиеттер тілі, баспасөз тілі — бәрі де әдеби тілде жазылады. Тілді әдеби етіп тұратын нормалар әр түрлі. Лексикалыц норма - сөзді мағыналарына сәйкес қолдану, грамматикалыц норма –грамматикалық тұлғалардың орынды жұмсалуы, фонетикальқ норма - дыбыстардың дұрыс қолданылуы. Әдеби тіл екі түрде өмір сүреді. Оның бірі - ауызша тіл, екіншісі - жазбаша тіл. Ауызша тіл үй іші, отбасында ғана емес, телерадио хабарларында, жиын-жиналыстарда сөйлеу, адамдардың бір-бірімен бетпе-бет сөйлесуі, диалог арқылы, мүғалімнің сабақ түсіндіруі, оқушының жауабы және т. б. арқылы көрінеді. Жазбаша тіл ойды қағазға жазу арқылы көрінеді. Әр түрлі кітаптар, көркем шығармалар, оқулықтар, газет-журналдар, ғылыми еңбектер және т. б. жазбаша тіл арқылы беріледі. Ауызша, яғни сөйлеу тілінің өз норма-лары болады. Ауызша тілдің нормалары орфо-эпиялық нормалар деп аталады. Онда сөздердің бір-бірімен тіркесіп қолданылуындағы бірізділік, үндестік сақталып отырады. Мысалы, Ақ үйден шыга келді әнші жігіт деген сөйлем орфоэпиялық норма бойынша: Аг үйдөн шыга гелді әнші жігіт болып айтылады. Екінші сөздегі бірінші у дауысты дыбысының әсерінен алдыңғы ак сөзінің соңғы қатаң қ дыбысы үяңданып, ғ болып, үйден деген сөздің бірінші буынындағы у деген еріндік дауыс-ты дыбыстың әсерінен шығыс септіктің жалғауын-дағы (-ден) езулік дауысты е еріндік ө дыбысына айналып, үйдөн болса, келді деген сөздің бірінші к дыбысы алдыңғы сөздің соңғы дауысты а дыбысы-ның әсерінен ұяңданып, г болып (гелді) айтылады. Ал жазуда олар ескерілмейді, орфографиялық нор-ма негізінде жазылады. Сөздердің дүрыс айтылу нормалары орфоэпиялық сөздіктерде беріледі де, дүрыс жазылу нормалары орфографиялық сөздіктерде көрсетіледі. (Ө) Сұрақтар мен тапсырмалар. Баланың тілі, ең алдымен, ана тілінде шығады дейміз. Осының себебі туралы ойланып, пікірлеріңді айтыңдар. Ана тілі деген үғымды сен қалай түсінесің: ол сені дүниеге әкелн ананның тілі ме, әлде өзің өкілі болып саналатын халқыңның тілі ме? Туған тіл дегенді қалай түсінесің? Ана тілі арқылы нені үйреніп, білесіңдер? Ана тілінде білім, тәрбие алу дегенді қалай түсінесің?

интербелсенді тақта


21-30 минут

(Ө) Жазылым (білімдерін жинақтау)

1-топ Ана тілінің қадір-қасиеті туралы өз ойларыңды жазыңдар.

2-топ Мәдени және рухани байлық дегенді қалай түсінесіңдер?

2-топ Ана тілін білмеген адам туған халқын, Отанын, елін сүйе ала ма?



дәптер

31-40 мин.

(Т) Шығармашылық жұмыс. «Ата Заңымыз –елдігіміздің белгісі» тақырыбына жоба жсау.

постер

Соңы 36-41 мин.

Л.Талдау: бас, аяқ, тың, соны

Ф.Талдау: Әуелеген Әнұранымыз




Диктанттар жинағы

42-45 мин.

Сабықты қорытындылау. 3 топтың арасындағы жарыс: Ана тілінде бізге көнеден жеткен даналық, шешендік, ерлік, елдік, өнер, білім туралы қандай сөздерді (шығармаларды) білесіңдер?

Үйге: өзіндік жұмыс: 1-деңгей: Ана тілінде бізге көнеден жеткен даналық, шешендік, ерлік, елдік, өнер, білім туралы қандай сөздерді (шығармаларды) оқып, түсінігін айту.

Кесте:


авторы

Шығарманың атауы

тақырыбы

мысал












2-деңгей: М.Талдау: Елдігіміздің нышаны.

3-деңгей: Ф.Талдау: Конституция Бағалау.




Қосымша ақпарат



Достарыңызбен бөлісу:
  1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   18




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет