Сабақ. Пән: Қазақ әдебиеті. Күні: тақырыбы: Айтыс Сабақтың мақсаты: а білімділік

Тақырыбы: Айтыс

айтыс туралы ойларын тереңдету. Оқушыларды ізденімпаздылыққа, шығармашылыққа деген ынталарын арттырып, білімдерін нығайту.

оқушылардың айтыс туралы білімдерін шығармашылыққа жинақтап, ойлау қабілеттері мен тіл байлықтарын молайту.

оқушыларға айтыстың ерекшеліктерін таныта отырып, шешен сөйлей білуге, ізеттілікке, имандылыққа тәрбиелеу.

қосымша оқулықтар, плакаттар, сөзжұмбақ, компьютер, интерактив тақта.

Оқушыларды сабаққа қатысуы, күнделік және конспект дәптерлерін тексеру. Нәтижелерін топ журналына жазу. (1-2 мин)

а) Жарнама деген не?

ә) Жарнама не үшін керек?

б) Жарнама, ақпарат беру, мәлімет таратудың арасында қандай ұқсастықтар бар?

в) Ақпарат пен жарнаманың айырмашылығы қандай?

ІІІ. Өткен сабақты пысықтау: Оқушылар жауаптары тыңдалып болғаннан кейін өткен сабақты пысықтау үшін бейне материал компьютер арқылы көрсетіледі. (2-3 мин)
IV. Жаңа сабақты өткен сабақпен баулау: Міне өткен сабағымызда сіздермен жарнама жайлы мәлімет алдық. Ал енді біздің негізгі мақсатымыз отан тілін жетік меңгеру, қазақ тілінде өзіміздің ой – пікірлерімізді еркін айта білу және өзіміздің жасаған бұйымдарымызды жарнамалай білу. Ол үшін біз қазақ халқының ұлттық дәстүрлерін, әдет-ғұрыптарын жақсы білуіміз қажет. Сондай екен бүгінгі сіздермен өтетін жаңа сабағымыздың тақырыбы қазақ сөз өнерінің үздік үлгісі, сөз барымтасы, ұлттық өнер – айтыс өнері туралы сөз қозғаймыз. (1-2 мин)
V. Жаңа сабақ:

Демек, сабағымыз Айтыс өнері жайлы екен. Алдыңғы сабақта айтыс жайлы оқушыларға үйде мәлімет жинап келу тапсырылған.

Айтыс:

- сөз жарысы;

- көркем сурет кестесі;

- қолма-қол тауып айта алу шеберлігі;

- қоғам, ел мүддесін өлеңмен жеткізу өнері.
2-оқушы: Қазақтың ауыз әдебиетінде айтыстың бірнеше түрі бар:

1. Бәдік. 2. Жар-жар. 3. Жануарлар мен адамның айтысы. 4. Өлі мен тірінің айтысы. 5. Жұмбақ айтысы. 6. Салт айтысы — қыз бен жігіттің айтысы; ақындар айтысы. 7. Осы күнгі айтыстар.

Бұл айтыстардың әрқайсысының өзіңдік ерекшелігі және өзіндік мәні бар.

3-оқушы: Бәдік айтысы. Айтыстың бұл түрі — айтыс жырларының көне түрі. Ол адамның табиғаттың жұмбақ сырына түсінбеген кезінде, шаманизм дін нанымына байланысты туған. Адам өзі танып-білмеген күштердің бәріне табынған, солардың бәрінің өз иесі бар деп білген, жақсылық, жамандық атаулының бәрінің өз тәңірісі бар деп ұққан. Соларға құлшылық етіп жалбарынған, солардан медет тілеген.

4 оқушы: Жануарлар мен адамның айтысы. Төрт түлік халық ауыз әдебиетінде ерекше орын алады. Онда жануарлар мен адамның айтысы да кездеседі. Мысал үшін, иесі мен сиырының айтысын алайық.

И е с і:

Биылғы жыл соғымға сояйын ба?

Биылғы жыл соғымға сойып алып,

Танабайға жаяңды қояйын ба?

С и ы р ы:

Шиыршықтап қыл арқан ескеніңде,

Қу шолақты соялық дескеніңде,

Қу шолақты соғымға сойып алып,

Бұржекейден көрермін көшкенінді.

Осы тәрізді иесі мен атының айтысы, аңшының аңдармен айтысы, т.б. ауыз әдебиетінде кездеседі. Бұл айтыстардан халықтың күн көріс, тіршілігін, бір кездердегі дүниетану көзқарасын аңғаруға болады.

5-оқушы: Жұмбақ айтысы. Айтыстардың ішінде ерекше орын алатын түрі — жұмбақ айтысы. Жұмбақ айтысы халықтың өмір, табиғат құбылысын білсем деген арман-тілегінің елесі. Алуан өмір құбылыстарын түсіну, білу, білмегендерді соған жетектеу, әсіресе жастардың ой-санасын кеңейту тілегінен туады. Сондықтан, ұсақ нәрселерден бастап жұмбақ етіп, қиынға көшу, өзінше сол ой-сананы өрістету, ойлауға дағдыландыруды мақсат етеді. Жұмбақтардың өзі сияқты, жұмбақ айтысы да ұйқасқа құрылады. "Жұмбағым жұтылды, ыққа қарап құтылды". Бұл — бастапқы қысқа түрі. Ал кілең өлеңмен келетін ұзақ түрлері — соңырақ туған әрі адам санасының марқайған кездегі түрі.

6 - оқушы: Салт айтысы. Салт айтысы екіге бөлінеді: қыз бен жігіт айтысы, ақындар айтысы.

Қыз бен жігіт айтысы. Қыз бен жігіт айтысы көбіне ойын-тойда айтылады. Ойын-тойдың бір бөлімі болып кіруі оның салт өлеңі екендігін айқындайды.

Әдетте, қыз бен жігіттің айтысы ақынды талғамайды, ақындығы жоқ жігіттер де, қыздар да үйреншік, жаттамалы өлеңдермен айтыса беруі мүмкін. Бірақ, кейде ақын жігіт пен ақын қыздың не әдейі кездесіп, не кездейсоқ ұшырасып айтысатыны да болады.

7-оқушы: ОСЫ КҮНГІ АЙТЫСТАР.

10-оқушы: Айтыс — халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі. Айтыс қазақтан басқа арабтың бәдәуилер тайпасында және түрік тілдес елдердің бірқатарында, ірі ақындар айтысы Үндістан халықтарында бар.

11-оқушы: Айтыстың өзіне тән ерекшеліктері бар. Ақындар айтысында "жаттама (трафарет) өлеңдер аз болады" (С. Мұқанов). Олар өлеңді табан астында шығарады, тосыннан айтысады. Айтыс үстінде талай күтпеген жайлар кездеседі. Айтысар тақырыбы белгісіз, тосын сұрауларға тап болады. Екі ақын да бірін-бірі тығырыққа қамау үшін, бірін-бірі сүріндіру үшін, өмір құбылыстарын жұмбақ етіп те тартады.

12-оқушы: "Біржан мен Сара" айтысы — өзінің құрылысы жағынан болсын, көркемдігі жағынан болсын қазақтың ақындар айтысының ішіндегі үздігі. Өлшеусіз талант әрі әнші екі саңлақтың шешен сөздері — өзінің көркемдік жағынан күні бүгінге дейін үлгі. Бұл айтыстың сөздері анықтық, тазалық, дәлдік жағынан болсын, көркемдік, сұлулық жағынан болсын қазақ поэзиясының төрінен орын алады.

Компьютер арқылы

Әр топтың басшылары тапсырмаларын алып, оны өз топтарымен бірге, белгілі уақыт аралығында орындайды. Осы уақытта әр топтан бір оқушыдан шығып компьютерде тест жұмыстарын орындайды. «Алғыр» тобы «Зымыран» сұрақтарға жауап береді. «Жұлдыз» тобы тест тапсырмаларын орындайды. «Зымыран» сұрақтары түскен топ бірінші жауап береді.

8 сұрақ, әр сұраққа 1 ұпай беріледі.
Зымыран сұрақтары:

1. Қазақтың ауыз әдебиетінде айтыстың қандай түрлері бар?

2. Қаратауым дегенде, Қаратауым,

Тау басынан соғады қара дауыл.

Сіздің үйде бір бәдік бар дегенге,

Қаптай көшіп келеді біздің ауыл. Бұл өлең жолдары айтыстың қай түріне жатады?

3. Алуан өмір құбылыстарын түсіну, білу жайлы қандай айтыс түрі бар?

4. Қазақтың танымал айтыскерлерінен кімдерді білесіз?

5. Осы күнгі айтыскерлерден кімдерді танисыз?

6. Салт айтысы қаншаға бөлінеді?

7. Айтыс жырларының көне түрі қайсы?

8. Бәдік айтысы қашан туған?

А) Салт айтысы.

В) Ауыл айтысы.

С) Қала айтысы.

D) Екі жастың айтысы

2. Салт айтысының қанша түрі бар?

А) 3

С) 4

А) парасат, білім.

В) сөзге тоқтау.

С) тапқырлық, ұтымды ой.

D) сабырлылық, кішіпейілділік
4. Түркі тілдес халықтар ішінде тек қазақ халқы ғана сақтап қалған ауыз әдебиетінің ерекше түрі қайсы?

А) шешендік сөздер.

В) эпостық жырлар

С) айтыс

D) мақал-мәтелдер
5. «Айтыс – сөз барымтасы» деп баға берген зерттеушіні табыңыз.

А) І. Жансүгіров

В) М. Әуезов

С) С. Мұқанов

А) талант, арқа

В) намыс, жігер

С) парасат білім

D) сөзге тоқтамай өнерін көрсету
7. «Жар-жар» өнердің қай түріне жатады?

A) жыраулық

B) шешендік өнер

C) күйшілік

D) айтыс
8. «Біржан мен Сара» айтысы айтыстың қай түріне жатады.

A) Жұмбақ айтысы

B) Жар-жар айтысы

Сұрақтар	1	2	3	4	5	6	7	8
Жауабы	А	В	D	С	В	D	D	С

C) Ақындар айтысы

D) Бәдік айтысы

Құрметті оқушылар үшінші шартымыз сөзжұмбақ шешу

1. Біржанмен айтысқан ақын.

2. Халық ауыз әдебиетінің ерекше бір түрі.

3. Айтыскерге тән қасиет.

4. Жыр алыбы атанған айтыскер.

5. Айтыс түрлерінің бірі.

6. Айтыс жырларының көне түрі.

7. Айтыс қандай үлгіде айтылады.

8. Айтыскердің музикалық аспапы.

Ақындар айтысынан үзінді тамашалайық. Компьютер арқылы бейнетаспа көрсетіледі.

Тез құрастырған және айтыстың қай түріне жататынын дұрыс тапқан топқа бір ұпай беріледі.

Адамнан еш уақытта жүрмес бөлек,

Ұшырса, қондырса да еркі адамда

Шықпайды панаңыздан көлеңкелеп.

Тау басынан соғады қара дауыл.

Сіздің үйде бір бәдік бар дегенге,

Қаптай көшіп келеді біздің ауыл.

Қазақ еліндегі айтыс, оның ерекшелігі туралы әдебиет сабағында өздерің де оқыдыңдар. Халыққа танымал айтыс ақындары ән мен жырдың шеберлері ғана емес, ел тілегін, жұрт қамын айтқаннан соң, ел еркелері де - солар.

1. Айтыс - қазақ халқының ежелден қалыптасқан өлеңмен суырып салып айтатын сөз сайысы, жыр жарысы.

2. Айтыс - түрлі ой-пікірлердің талқыға түсуі, әр пікір, ойды айтушының өзін қорғай алуы. Айтыс көпшілік алдында немесе екеуара немесе топтар арасында өтуі мүмкін. Айтыстың пікірталастың бір түрі ретінде ерекшелігін тарата кетейік.