5.2.2.2 – археологиялық деректерге сүйене отырып, андронов және беғазы-дәндібай мәдениеттерінің белгілерін анықтау;
5.2.2.5 – Ә.Марғұланның Қазақстан археологиясының дамуына қосқан үлесін айқындау.
Сабақ нәтижесі:
Оқушылардың барлығы мынаны орындай алады: Оқулықта берілген және қосымша тапсырмаларды орындайды. Жазба жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді.
Оқушылардың көбісі мынаны орындай алады: Топтық жұмысты брлесе орындайды.Өз бетінше жұмыс жасайды. Сұраққа жауап береді. Қосымша үлестірме ресурстармен жұмыс жасайды.
Оқушылардың кейбіреуі мынаны орындай алады:
Оқулықтан тыс берілген қосымша тапсырмалады орындайды, тақырып бойынша қосымша мәліметтер мен дәлелдер келтіре алады.
Бағалау критерийі
Жеке, жұптық, топтық тапсырмаларды орындай алады. Сабақ барысында тыңдаушының назарын өзіне аудара алады.
Тілдік құзіреттілік
Андронов және Беғазы-Дәндібай мәдениеттері
Ресурстар
Оқулық, суреттер, топқа бөлуге арналған кеспе қағаздар және әртүрлі заттар, топтық тапсырмалар, кері байланыс, стикер.
Қазақстан территориясында металлургияның пайда болуы
Сабақтың жоспары
Жоспарланғануақыт
Сабақ барысы :
Бағалау түрлері
Басталуы
5 минут
Бағалау парақшасымен таныстыру
Топтарға бөлу.
Себетпен конфет әкелу. Оқушыларға себеттен конфет алуларын сұраймын.Конфеттің түрлеріне қарай 3 топқа бөлініп отырады.
1-топ «Сары кәмпиттер»
2-топ «Көк кәмпиттер»
3-топ «Қызыл кәмпиттер»
Психологиялық ахуал қалыптастыру:
«Қызыл гүлім-ай» би
Тапсырманы орындаған әр балаға конфеттер беріп отырамын.
Жаңа білім
10 минут
Білу және түсіну
Берілген мәтіндерді балалар оқып алады. «Сақина салмақ ойыны»
Балалар біз бүгін сақина салмақ ойынын ойнаймыз. Бұл ойынның бүгіінгі ерекшелігі кімнің қолында сақина қалса менің сұрағыма жауап береді?
Зерттеу сұрағы:
Қазақстандағы қола дәуірі ескерткіштерінің қандай ерекшеліктері бар?
Оқулық,
мәтіндер.
Ортасы
10 минут
Қолдану
Беғазы-Дәндібай мәдениеті — қола дәуірінің соңғы кезеңінде (б.з.б. 9 — 8 ғасырлар) Орталық Қазақстанды қоныстанған тайпалар мәдениеті. Беғазы және Дәндібай ескерткіш кешендерін алғаш зерттеп, мәдениет атауын ғылыми айналымға енгізген академик Ә. Марғұлан. Беғазы-Дәндібай мәдениетін өркендеткен тайпалар батысында Ұлытау, шығысында Абыралы, Шыңғыс таулары, оңт-нде Жетіқоңырдан Ертіс бойына дейінгі Нұра, Сарысу, Кеңгір өзендері бойлары мен Қызылтау, Бұғылы, Қызыларай, Қарқаралы, Баянауыл таулары аралығындағы кең жазықтарды қоныс еткен. Бұл кезде одан бұрынғы андрон мәдениетіне тән үлгілер сақталумен қатар, жаңа жерлеу ғимараттары, тұрғын үйлер пайда болып, жерлеу салты, өзіндік шаруашылық түрлері қалыптасады. Жаңа мәдениет қауымның жоғарғы лауазымды билеушілеріне арнап салынған қақпақ тастардан тұрғызылған зәулім кесенелерімен, мәйітті бір қырынан, аяқ-қолын бауырына жинап, сонымен қатар шалқалатып жерлеу, олардың жандарына қару-жарақ, әшекей бұйымдар қою ғұрыптарымен ерекшеленеді. Қыш көзелердің пішіні, жасалу, өрнектелу өзгешелігімен де айрықшаланады. Б.-Д. м-нің кесенелері күрделі сәулет өнері ескерткіштеріне жатады (Ақсу-Аюлы, Бұғылы, Беғазы, Дәндібай, Ортау, т.б.). Олар көбіне дөңгелек, төртбұрышты болып келеді. Ғимараттардың үсті қақпақ тастармен немесе жуан бөренелермен сатылы (пирамидалы) әдіспен жабылып, мәйіт ортадағы үлкен тас жәшіктерге жерленген. Қоныстар мен тұрақтардан табылған көзе ыдыстардың таяқшамен батыңқы сызылып салынған сыртқы өрнектері қарапайым, қиғаш, көлбей салынған шырша, тырнақ, шекілдеуік, жарты ай бейнелі, мойны мен ернеуіне белдемшелер жапсырылған. Ал қабірлердің ішіне қойылған ыдыстардың пішімдері мен өрнектері мүлде өзгеше. Олар қыл мойын құмыра пішімді, шығыңқы бүйірлі кесе, тостаған тәрізді, сырты сүйек қалыпшалармен әсем етіп өрнектелген. Осы кезеңде бұл өңірде ірі елді мекендер (Кент, Бұғылы, Шортанды-бұлақ, Қарқаралы, Ақкезең, Ұлытау, т.б.) пайда болған. Тұрғын үй құрылыстары әр түрлі. Қабырғасы, іргесі таспен өрілген 4 — 6 бөлмелі үйлермен қатар, бір-екі бөлмелі жер кепе және киіз үй пішіндес құрастырмалы жеңіл үйлер де көп болған. Олардың орта тұсында немесе шетінде биіктеу етіп тастан салынған төртбұрышты ғибадат ету орындары бар. Әрбір үлкен қоныстардың айналасында 3 — 5 шағын мекендер болған. Бұл жерлерді қоныстанған тайпалардың басым көпшілігі мыс балқыту, көзе жасау, егін егумен, мал ш-мен айналысқан. Б.-Д. м. жасаушы тайпалар да андрондықтар сияқты негізінен табиғат күштеріне (күн, от, су, т.б.) табынған. Сонымен қатар басты күнкөріс көзі есептелген жылқы, қой, түйе сияқты жануарлар мен қасқыр, аю, т.б. жыртқыш аңдарды құрметтеп, оларға табыну ғұрыптары пайда болған. Олардың тастан қашалған бейнесін зират, қоныс маңына (Қойшоқы, Ақсу-Аюлы, Қызыларай, т.б.) тұрғызып қойған. Б.-Д. м. тұрғындары — өздерінің әлеум. дамуында беделді рубасылары басқарған, қалыптасқан діни наным-сенімі, саяси әкімш. орталығы бар, өзіндік өндірісі мен өндіргіш күштері дамыған, алғаш мемл. бірлестік құру дәрежесіне жеткен тайпалар. Олар Оңт. Оралдағы (Замарев мәдениеті), Алтай мен Енисейдегі (Қарасуық мәдениеті) өздеріне туыс тайпалармен саяси-экон. тығыз байланыста дамыды.
Талдау
«Ыстық орындық» орындық әдісі
(Бір оқушы алдыңғы жақта, орындықтар оны айнала қоршай орналастырылады.
Жаттығудың сипаттамасы:
Бір оқушы алға шығып өз пікірін айтып және тақырып бойынша сұрақтарға жауап береді. Сұрақты анағұрлым мазмұнды қылу үшін, оқушылар белгілі бір пікір бойынша бірлесіп алға шығып сөйлей алады.
Себетпен конфет әкелу. Оқушыларға себеттен конфет алуларын сұраймын.Конфеттің түрлеріне қарай 3 топқа бөлініп отырады.
Психологиялық ахуал қалыптастыру:
3 минут
«Қызыл гүлім-ай» би
1-топ «Сары кәмпиттер»
2-топ «Көк кәмпиттер»
3-топ «Қызыл кәмпиттер»
Ортасы 20 минут
Білу және түсіну 10 минут
Топтарға тапсырма:
(Мәтін бөліктерін тарату)
Оқулықтағы тапсырмаларды топтарға бөлу
Жетісудің жартасқа салынған суреттері. Қола дәуірінің петроглифтері. Жыл сайын петроглифтерді зерттеу бойынша жасағы Жетісуда суреттердің жаңа жинақтарын тауып алады. Бұл аймақ жартасқа салынған өнердің аса қаныққан ескерткіші болып табылады. Осы жерде қола дәуіріндегі петроглифтер негізгі бөлігін құрайды. Осы топта Қазақстан ежелгі тұрғындарының байырғы тіл діні және мифологиялық ұғымдармен байланысты, ақпаратты және қызықты суреттер бар. Олардың арасында жасанған кейіпкер, аң (қақсыр) маскасын киген адамдардың суреті, алғашқы билерлің суреті, күнбасты кейіпкерлер мен екі аяқты күйме арбаның суреті бар діни сюжеттер. Тамғалы шатқалы, Күлжабасы, Ешкі-Өлмес және Баянжүрек тауларындағы суреттер тарих үшін аса жарқын болып табылады. Тамғалыдағы суреттер және, Ақ-Қайнар жеріндегі құрып кеткен жабай бұқалардың мүсіні аса қызықтыларға жатқызуға болады. Олардың кейбіреуі үш метрден ұзын. Ақ-Қайнар шатқалында қасқыр маскадағы ерлердің мүсіндері және артқы аяқта тұрған қасқырлардың суреттері бар. Сол жерде осы бұқаның мүйізінде би қалпындағы адамдар мүсіндері бар. Ешкі-Өлмес тауындағы жартаста жүз шақты ежелгі екі аяқты күйме арба, жануарларды құрбан шалған сахнасы соғып жасалынған. Осы петроглифтер біздің заманызғадейін екінші мыңжылдықта соғып жасалынған. Ол туралы ескі екі аяқты күйме арба, қару түрлері (балта, шоқпар) және тау бөктерінде орналасқан қола дәуірінің ежелгі қоныстануы айта алады. Алматы қ. батысқа қарай 240 шақырымда Күлжабасы тауында археологтар тапқан петроглифтер ең ежелгі, ал біздің заманызға дейін екінші мыңжылдықтың соңында, қола дәуірі шамасында Ешкі-Өлмес тауындағы суреттер ең кейінгі болып табылады. Құнарлық табынушылықпен байланысты еркек жынысы суреті бар Батыс Қазақстандағы суреттерді кейінгіге жатқызуға болады. Осы дәуірдегі суреттер сюжеттердің алуан түрлілігімен ерекшеленді: олардың арасында соғыс көріністер, суреттер, қару-жарақтар, эротикалық көрінісітер. Суреттердің аса ірі жиынтығы ежелде мекенделген ашық аспандағы ордада орналасқан. Қолдану 8 минут «Интервью» әдісі Жалпыға арналған тапсырма:
Оқушылар тақырып аясында сұрақтар құрастырады. Сұрақтар тақтаға ілінеді. Оқушылар бір-бірінің сұрақтарына жауап береді.
Зерттеу сұрағы: Тасқа салынған суреттер ежелгі адамдардың дүниетанымын қалай бейнелейді?
«Әлемді шарлау» әдісі арқылы түсіндіріледі.
«Интервью» әдісі
Оқушылар өз оайларын стикерлерге жазып жабыстырады.
Сергіту сәті
2 минут
«Қыдырып қайтайық!»
би билеу
«Қыдырып қайтайық!» биі
Аяқталуы 20 минут
Синтез
Ерте темір дәуірдегі петроглифтер. Осы дәуірдегі суреттер біздің заманымызға дейін бірінші мыңжылдықтың басында пайда болды. Қола дәуірінің суреттерімен салыстырғанда, олар өте көп, бірақ үлкен айқындықпен ерекшеленді. Осы суреттердің бір бөлігі көшпенді-сақ тайпаларымен орындалды және басқа ежелгі суреттер арасында орналасқан, бірақ кейбір сақ ордалары ашық аспандағы бөлек «ғибадатхананы» құрайды. Олардың арасындағы әйгілі суреттердің бірі Өсек өзенінің бойындағы Қойтас шатқалында «аң" стилінде орындалған суреттер. Олардың арасында ежелгі суреттер жоқ. Арқар және ешкілердің үлкен емес суреттердің қасында бөлек ірі таста соғылып жасалған жеті қабанның стильденген мүсіндерін солардың санына жатқызуға болады. Сол жерде үлкен тастарла биіктігі 2–3 метрден 7–10 метрге дейін ежелгі морена қойтастарында марал, арқар, ешкілердің суреттері ойып салынған. Олардың көбі сұлба ретінде орындалған. Мүсіндердің бір бөлігі өзгеше оюмен — марал мен ешкілер жамбастарындағы шырмауығы, тор түріндегі зерімен ерекшеленеді. Сақ суреттерінің басқа жиынтықтары қола дәуіріндегі ежелгі петроглифтердің қасында орналасқан. Бұндай петроглифтер Ешкі-Өлмес тауларында әйгілі. Кей уақытта олар ежелгі суреттердің бейнелеу қатарын жалғастырады, бірақ көбінесе бос тақта орналасқан. Ешкі-Өлместе бұл стильденген қырандар, аяқтары бүктелген маралдардыі суреттері, ешкі немесе марал және арқарлардың жыртқыштардың жұлқылау көріністері. Қасқырлардың тұяқты жануарларды жұлқылау көрінісі бар анық сюжеттер. Осы ескерткіштегі суреттердің көп бөлігі «аң" стиліндегі эволюцияны көруге мүмкіндік береді. «Аң" стилінің пайда болуы мен дамуы туралы мамандардың жұмыстары көп, бірақ оный пайда болған орны туралы сұрағы шешілмеген. Аң стилі диқаншылар арасында емес, көшпенділер арасында пайда болды деп есептеу керек, себебі көшпенділер әдеттерді жақсы білген және жабай, аңдарды нақты сипаттай алған (Кореняко В. А.). Мамандардың бір бөлігі өзіндік өнер азиялық мәдениет әсерінен пайда болды деп есептейді. Тасқа салынған суреттер петроглифте толық, жақсы бейнеленгендіктен, «аң" стилінің қалыптасу тарихын зерттеуіне көмектеседі.
Екі түрлі түсініктеме күнделігі.
Оқушылардан дәптердің бетін (не таратылып берген парақты) ортасынан вертикаль сызықпен бөлу сұралады. Мәтінді оқу барысында олар:
Бөліктің оң жағына
Сол жағына
Мәтіндегі қатты әсер еткен тұстарды, үзінділерді жазады.
Сол әсер еткен үзінділер жайлы пікір жазады (нені еске түсіреді, себеп-салдары қандай, қандай сұрақ бар т.б.)
Оқушылар кестемен жұмыс жасайды
Қосымша ақпарат
Саралау – Сіз қосымша
көмек көрсетуді қалай
жоспарлайсыз? Сіз
қабілеті жоғары
оқушыларға тапсырманы
күрделендіруді қалай
жоспарлайсыз?
Бағалау - Оқушылардың
үйренгенін тексеруді
қалай жоспарлайсыз?
Пəнаралық байланыс
Қауіпсіздік жəне еңбекті
қорғау ережелері
АКТ-мен байланыс
Құндылықтардағы
байланыс
Рефлексия
Сабақ / оқу
мақсаттары
шынайы ма?
Бүгін оқушылар
не білді?
Сыныптағы ахуал
қандай болды?
Мен жоспарлаған
саралау шаралары
тиімді болды ма?
Мен берілген
уақыт ішінде
үлгердім бе? Мен
өз жоспарыма
қандай түзетулер
енгіздім жəне
неліктен?
«Менің көңіл-күйім баспалдағы»
Оқушылар стикерлерге өз есімдерін жазып (немесе смайликтің суретін салып) тақтада салынған баспалдақтардың біріне жабыстырады. Баспалдақтар «Керемет!», «Өзіме сенімдімін!», «Жақсы», «Жаман емес», «Маған көмек керек!», «Білмеймін», «Нашар» деп аталады.
Қорытынды бағамдау
Қандай екі нəрсе табысты болды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?
1:
2:
Қандай екі нəрсе сабақты жақсарта алды (оқытуды да, оқуды да ескеріңіз)?
1:
2:
Сабақ барысында мен сынып немесе жекелеген оқушылар туралы менің келесі сабағымды
Бағалау парақшасымен таныстыру
