Сабақтың мақсаты: Білімділік: Білге қаған, Күлтегін, Тоныкөк жазбалары туралы жан-жақты мағлұмат беру, маңызына тоқталу

1. 
   «Түрік атауы. Қағанаттың құрылуы» тақырыбындағы
   

2. 
   «Түрік қағанатының халқы, кәсібі, тұрмысы» тақырыбындағы тарихи диктант арқылы:
   

Қағанат халқын негізінен --------------------------- тайпалар құрады. Халықтың басым бөлігі жер жыртумен, ---------------------------, --------------------айналысты. ------------------------------- «татсыз түрік жоқ» деп жазады. Жауынгер түріктердің туларында ---------------------------- басы бейнеленеді. Түріктер -----------------------------, ---------------------------- сиынды. --------------- ауру-сырқаудан, бәле-жаладан, жаман пиғылдан арылтады. Арабтардың келуімен өлкенің батысында --------------------- дінінің ықпалы күшейді. --------------ғасырда Түрік қағанаты -------------------және ---------------- Түрік қағанаты болып екіге бөлінеді.

3. 
   Картамен жұмыс: VIII ғасырдың басында түркілер екі майданда күрес жүргізуге мәжбүр болды. Арабтар мен қытайлықтар қауіп төндірген аймақтарды картадан көрсетіңіздер (Сырдария, Жетісу).
   

1. 
   Қызығушылықты арттыру
   

• 
  Оқушылар, бір сәт аудиотаспаға назар аударып, мұқият тыңдаңыздар.
  

• 
  Оқылған үзіндіні тыңдап отырғанда қандай ой түйдіңдер? Оқиға не жайлы екен?
  

6 минут уақыт ішінде сіздер мұқият оқып, ойларыңды жинақтаңдар.

Ертедегі түріктер VI ғасырда өзіне тән алфавиттік жүйесі мен жазу емлесі бар руна жазуын дүниеге әкелді. Алғаш түрік жазуы туралы деректер Византия тарихшысы Менандр Протектордың жазбаларында айтылады. Ежелгі түркі жазуының көне ескерткішінің бірі- Күлтегін жазба ескерткіші. Моңғолиядағы  Қарабаласаған қаласының қираған орнынан солтүстікке қарай 40 км жерге, Орхон өзені бойындағы Эрдени Цзу монастырының (8 ғасыр) жанына орнатылған. Ескерткіштің биіктігі -3,15 метр., ені-1,34 метр, қалыңдығы 0,41 метр. Тас бағана бес бұрышты қалқан тәрізді, қырларында айдаһардың суреттері мен қаған таңбалары бейнеленген. Күлтегін ескерткіші туралы алғашқы мәліметтер 19 ғасырдағы батыс зерттеушілерінің еңбектерінде жариялана бастады. Екі құлпытастағы құпия жазуларды түркітанушылар көпке дейін оқи алмай келді. 1893 жылы 25 қарашада Дания Ғылым Академиясының мәжілісінде В.Томсон Орхон жазба жәдігерлерін оқудың кілтін тапқандығын әрі оның көне түркі тілінде жазылғандығын, алдымен оқыған сөздері «тәңірі» және «түрік» деген сөздер екенін жариялады. Содан кейін академигі В.В.Радлов мәтінді тәржімалады. Осы зерттеулерден кейін құлпытастарға қашалған жазулар Күлтегін батырдың ерлік істері туралы қаhармандық дастан екендігі белгілі болды. 

Көне түркі жазу ескерткіштерін Енисей аңғарынан Д.Миссершмидт пен Ф.Страленберг сияқты ғалымдар тапқан. Түркітану ғылымында жазудың табылған жеріне байланысты «Орхон-Енисей жазба ескерткіштері» деп атайды. Бұл жазуларды скандинавиялық руна жазуына ұқсас болғандықтан «Руна жазуы» деп атаған. Күлтегін батыр жайындағы дастанның авторы өз дәуірінің аса дарынды ақыны, көрнекті қоғам қайраткері Иоллығ тегін (8 ғасыр). Ол- Білге қағанның ұлы. «Күлтегін» жыры – елдің ішкі бірлігін жыр еткен, идеялық мазмұны терең, көркемдік дәрежесі биік поэзиялық туынды. 2001 жылы 18 мамырда Астана қаласындағы Еуразия ұлттық университетіне Күлтегін жазба ескерткішінің көшірмесі қойылды.

Көне түркі жазуы XI-XII ғасырдан кейін қолданылмайды.Себебі түркі жазуын араб емлесі ығыстырып шығарды.
(Уақыт берілді, оқушылар оқиды).

• 
  Уақыт өтті, оқушылар. Менің сіздер оқыған мәтінге қосар мәліметтерім бар, тақтаға назар аударыңыздар.
  

1. 
   Руна жазуы
   
2. 
   Араб алфавиті
   
3. 
   Бейнематериал
   

1) «Күлтегін» жаба ескерткішінің ерекшелігі қандай?

2) Жазуды алғаш кімдер оқып, тәржімалады?
2-топқа:

1) «Тоныкөк» тас жазуында не жазылды?

2) 683 жылы түркі елінде қандай оқиға болды?
3-топқа:

1) Білге қаған ескерткішінің ерекшелігі неде?

2) Ескерткішті кімдер зерттеген?
4-топқа:

1) «Орхон-Енисей», «Руна» жазулары деп неге аталды?

2) 2001 жылы 18 мамырдағы Астана қаласындағы маңызды оқиға

2) Есіңде сақта!
Білге қаған- Шығыс Түрік қағандығының қағаны, Күлтегіннің туысы. Ол билеген кезде қағандықтың іргесі берік, күшті мемлекетке айналды.
Күлтегін- Қапаған және Білге қағандар дәуіріндегі түркілер мемлекетінің көрнекті әскери қолбасшы. Құтылық қағанның ұлы, мемлекетті нығайту үшін көптеген жорықтарға шығып, қабілетті қолбасшы атанған.
Тоныкөк- Түрік қағанатының көрнекті мемлекет және қоғам қайраткері. VIII ғасырда өмір сүрген. Елтеріс, Қапаған, Білге қағандарға кеңесші болған. Ол-түркі халқының жауынгерлік даңқын әлемге танытқан аса ірі қолбасшы. Ең жоғарғы әскери дәреже-Апа Тар Хан (түркі әскерінің саяси жетекшісі) мәртебесіне ие болған. «Тоныкөк» жырының авторы.
3) Оқулықтың 86-бетіндегі №4 тапсырманы орындайық.

Тарихи шежірелер деген сөзді түсіндіріп бер.
Ауызша деректердің бір түрі- тарихи аңыздар мен шежіре екенін сіздер білесіздер. Тарихи шежіреде рулар мен тайпалардың, елдердің шығу тегі туралы мәліметтер айтылады.

1-топқа тапсырма:

- 5-сыныпта сіздер «Асыл мұра» бағдарламасының «Шежіре» бағыты бойынша ізденіп, тәрбиелік іс-шаралар ұйымдастырасыздар. «Жеті атасын білген ұл, жеті жұрттың қамын жер» деген қазақ баласына отбасында ата-анасы тегін санасына сіңіреді. Жеті ата жайлы сіздер не білесіздер?

- «Туған жер-алтын бесік». Туған қаламыз Арқалық жайлы не білесіздер?

- Ерлік пен елдіктің дастанына айналған еліміздің тәуелсіздік шежіресі жайлы не білесіздер?