III. Алған білімді қорытындылап бекіту

1.Аммиактың физикалық қасиеттерін сипаттап айтыңдар.

2.аммоний-оинын NH₄⁺ қалай ажыратуға болады?

3.Лабораторияда аммиакты қалай алады, оны жинап, газдың түзілгенін қалай дәлелдейді?

4.Жұмыс дәптерінен 48-, 51-, 53-тапсырманы орындаңдар.

5.Аммиак газының суда ерігіштігін айтып беріңдер.

1.Аммиактың химиялық қасиеттеріне мысалдар келтіру.

2.Аммоний тұздарына мысалдар келтіріп, оның қандай ерекше қассиеті бар екенін айтып беріңдер.

3.Жұмыс дәптерінен 57-, 58- тапсырмалар.

D4. Оқулықтан §16. 5-7-жаттығулар орындаңдар.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Оқушылардың бұрын алған білімдеріне сүйене отырып, оксидтерді еске түсіру қажет. Уақыт үнемдеу мақсатымен алдын ала азот оксидтері жайлы хабарлама жасауды ұсынуға болады, оны әр оқушы қосымша әдебиеттен өзі табады.

Оқулықты оқи отырып. Азот оксидтерінің оң тотығу дәрежесіне назар аударады. Азот қышқылының физикалық және химиялық қасиеттеріне тоқталады. Реактивтерді пайдаланып, мұғалім көрсетілімдік тәжірибе орындайды.

Концентрациялы азот қышқылы көптеген бейметалдарды олардың өзіне сәйкес қышқылдарына дейін тотықтырады. Ал концентрациялы және сұйылтылған азот қышқылының металдармен әрекеттесу ерекшелігін айтқанда сутек бөлінбейтінін ескертеді. Азот қышқылы химия өнеркәсібінде көп қолданылатын маңызды өнімнің бірі. Шамамен азот қышқылының 75%-і минералды тыңайтқыштар өндірісіне, 15%-і қопарылғыш заттар алуға және 10%-і басқа мақсатқа жұмсалады.

III. Алған білімді қорытындылап бекіту. Бекіту сұрақтары арқылы сабақ қорытындыланады. 1.Концентрациялы күкірт қышқылы мен азот қышқылына салыстырмалы сипаттама беріңдер.

2.Азот қышқылы HNO₃күшті тотықтырғыш болғандықтан металдармен әрекеттескенде шығатын өнімдер оның концентрациясына, металдың белсенділігіне, температураға тәуелді болады. Осыған мысалдар келтіріңдер.

3.Концентрациялы азот қышқылы HNO₃, әдетте, Al, Fe,Cr, Ni, Au, т.б. метадарға әсер етпейді. Мысалдар келтіріңдер.

Сұйылтылған азот қышқылының HNO₃ металдармен (Fe,Cr,Ni) әрекеттескенде шығатын өнімдері азоттың N⁺⁴, N⁺², N⁺¹, N^-3 тотығу дәрежелерін көрсетеді. Азот қышқылы жарықтың әсерінен азот (IV) оксидіне суға және оттекке ыдырайтынына мысалдар келтіріңдер.

1.Мұғалім оқушылармен сұрақ-жауап әдісін пайдалана отырып, азот қышқылының физикалық қасиеттері мен қолданылуын талдайды.

2.Бір оқушы тақтада:

2 моль х л

4HNO₃ = 4NO₂ + 2H₂O + O₂↑

Берілген жазудың мәнін түсіндіріп, есепті шығарады.

3.Азот қышқылының қолданылуын айтып беріңдер.

4.Берілген айналымдарды іске асыруға болатын тиісті реакция теңдеулерін жазыңдар, өнімдердің аттарын атаңдар:

N₂→NO→NO₂→HNO₃→Cu(NO₃)₂
II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Азот қышқылының тұздарын нитраттар деп атайды. Нитраттар қатты кристалды заттар, бәрі дерлік суда жақсы ериді. Азот қышқылының негіздік оксидтермен, негіздермен әрекеттесу реакция теңдеуін жаздыру арқылы мұғалім нитраттарды алу жолына тоқталады. Есептер жинағынан сәйкес тапсырмаларды оқушылармен бірге талдауға болады.

Басқа оттекті қышқыл тұздарына қарағанда нитраттардың айырылуы ерекше. Бұл тұздарды қыздырғанда реакция оттек О₂ бөле жүретіні баса айтылуы тиіс. Оқулықтағы кейбір нитраттардың айырылу мысалына сүйене отырып, қосымша реакция теңдеулерін жазғаызған жөн. Мысалы, калий нитраты, мырыш нитраты, күміс (I) нитратының айырылу реакциясының теңдеулерін жазыңдар.

Азоттың табиғаттағы айналымын оқулықпен жұмыс істеу немес қосымша тапсырмалар беру арқылы оқушылардың өздеріне орындатқан дұрыс.

III. Алған білімді қорытындылап бекіту. Нитраттардың көпшілігі азот тыңайтқышы ретінде қолданылатындықтан, төмендегі айналымды орындау арқылы ауа атмосферасын байланыстырудың маңызы көрсетіледі.

Айналымдарды іске асыруға болатын реакция теңдеулерін жазғызу:

NH3 NH₄NO₃

(NH₄)₂SO₄
Үйге тапсырма. §17. 1-4-жаттығулар. Жұмыс дәптерінен тапсырмалар.

22-23-сабақтар. Фосфор. Фосфордың оттекті қосылыстары
Сабақтың мақсаты: фосфордың аллотропиялық түр-өзгерістері және олардың физикалық қасиеттеріндегі ұқсастықтары мен айырмашылықары және химиялық қасиеттерімен таныстыру.

Құралдар мен реактивтер: қызыл фосфор, құты, зат жағатын қасық, спирт шам, су, лакмус, метилоранж, P₂O₅, H₃PO₄, Na₃PO₄, AgNO₃, NaOH.

Сабақтың барысы. I. Өткен сабақты қайталау. Мұғалім өзінің қалауы бойынша сұрақтар даярлауына болады.

1.Азот қышқылының қолданылуын айтып беріңдер.

2.Азоттың табиғаттағы айналымын мысалмен түсіндіріңдер және жұмыс дәптеріндегі сәйкес тапсырманы орындаңдар.

3.Нитраттар айырылғанда қандай заттар бөлінеді?

Бұларға қосымша мұғалім параграфтың соңындағы сұрақтарды немесе жұмыс дәптері және есептер мен жаттығулар жинағын пайдалануына болады.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену.

Фосфор атомының химиялық элементтердің периодтық жүйесіндегі (х.э.п.ж.) орны және ашылу тарихын айту үшін алдын ала оқушыларға тапсырма беріледі.

Мұғалімнің жетекшілігімен оқушылар фосфордың периодтық жүйедегі орны: протон, нейтрон, электрон саны, валенттік электроны, тотығу дәрежесі және фосфордың бейметал екені туралы периодтық кестені пайдалана отырып айтып береді. Табиғатта фосфор тек қосылыс түрінде кездесетіні айтылады. Фосфор атомның кристалдық торын қарастырып, ақ, қызыл, қара фосфор жайлы(7-кесте) олардың аллотропиялық түрөзгерістерін салыстыра отырып түсіндіру қажет. Тәжірибелік көрсетілім: қызыл фосфордан аздап темір қасыққа салып оны қыздырса, фосфор түтіндене жанып Р₂О₅ қышқылдық оксид түзеді. Оны суда еріткенде қышқылға айналатынын ескере отырып, реакция теңдеуін жазады:

Р→Р₂О₅→Н₃РО₄

4Р + 5О₂ =2Р₂О₅

Р₂О₅ + 3Н₂О = 2Н₃РО₄

Фосфордың химиялық қасиеттерін оқушылар өзбеттерімен орындау үшін мұғалім төмендегідей сызбанұсқаны ұсынуына болады:

P₃N₅ эл. доға P₂O₅

Me₃P₂ P₂S₃

Me₃P
Фосформен реакцияға түсетін бейметалдардың электртерістігін еске түсіре отырып, түзілген өнімдегі заттардың атауларын атап, теңдеуді теңестіреді. Фосфор (V) оксидінің суда еруін берілген сызбанұсқа бойынша талдайды:

H₂O H₂O H₂O

P₂O₅ HPO₃ H₄P₂O₇ H₃PO₄

0⁰C метофосфор 20⁰С пирофосфор 100⁰С ортафосфор

Қышқылы қышқылы қышқылы

Одан соң Р₂О₅–ке тән химиялық қасиеттерін: негізбен, негіздік оксидпен әрекеттсуін жазып, өнімнің аттарын атайды. Қышқылдың Н₃РО₄ судағы ерітіндісінің сатылап диссоциациялану теңдеуі талданады. Фосфор қышқылынан түзілетін тұздарының формуласын жазады. Ортафосфат ионға РО₄^3- сапалық реакция тәжірибесі жасалады.

1.Бейтараптану реакциясының көмегімен калий нитратын, аммоний сульфатын алудың реакция теңдеуін жазыңдар.

2.Берілген өзгерістерді іске асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар:

NH₃→NH₄Cl→NH₃→NH₄H₂PO₄

Мұғалім барлық оқушыларды белсенді қатыстыра отырып, азот, фосфор қышқылдарының химиялық қасиеттерін және нитраттар мен фосфаттардың формулаларын еске түсіреді.

1.калий нитратындағы азоттың массалық үлесін табыңдар.

2.Қос суперфосфаттағы Ca(H₂PO₄)₂. 2H₂O қоректік элемент фосфордың массалық үдесін (%)табыңдар.

3.Калий карбонаты мен калий нитратының формуласын жазыңдар.

4.Азот тыңайтқыштарының жіктелуін айты беріңдер.

5.Фосфор тыңайтқыштарды қалай жіктеледі?

Мұғалім өз қалауын басқа білім дамыту сұрақтарын даярлауына болады. Немесе параграфтың аяғында берілген сұрақтарды талдайды.

Үйге тапсырма: §20. 1-7-жаттығулар. Есептер жинағы.
26-сабақ. Көміртек. Көміртектің химиялық қасиеттері
Сабақтың мақсаты: көміртектің химиялық элемент және жай зат ретіндегі қасиеттері мен оның аллотропиялық түрөзгерістері жайлы түсінікті одан әрі жалғастырып дамыту. Олардың кристалдық торының түрлерін ажырату. Кристалдық тордың әртүрлілігіне қарай, бейметалдар қасиетіндегі өзара байланысты анықтай білу. Көміртектің қасиетін мысалға ала отырып, тотығу-тотықсыздану реакцияларын еске түсіру.

Құралдар мен реактивтер: графит, таскөмір, белсендірілген көмір, алмаз бен графиттің кристалдық тор үлгісі, бор, әктас, тұз, күкірт қышқылдары, сынауықтар, тұрғы.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық.

Сұрақ-жауап: а) минералды тыңайтқыштардың түрлері мен жіктелуін айтып беріңдер; ә) азот және фосфор тыңайтқыштарының формуласын жазып, олардың аталуын айтып беріңдер; б) §22. 7-жаттығуды орындаңдар.

Әуелі көміртек атомының қосылыста көрсететін тотығу дәрежелеріне тоқталып, кестедегі формулаларды оқушыларға талдатқан жөн.

Оқушылардың пәнге қызығушылығын арттыру мақсатында, көміртек және оның қосылыстарының бір-біріне айналу сызбасын беруге болады:

+4 СО2→H2CO2→Na2CO3 Осы айналымды іске асыруға болатын реакция теңдеулерін қарастырсақ:

↑ ↑

↑ ә) CO₂→H₂CO₂→Na₂CO₃

C← б) CH₄→CO₂

0 C

Оқушылардың бұрын меңгерген тірек білімдеріне сүйене отырып, алдын ала жоспарлы тапсырма берген дұрыс. Мұғалімнің қалауы бойынша көрсетілімдік тәжірибелер жасауға болады.

Бірнеше оқушыға мынадай тапсырмалар орындатуға болады:

а)күкірт (IV) оксидін мысалға ала отырып, қышқылдық оксидтерге тән қасиеттерді жазыңдар;

ә)тұз түзетін және тұз түзбейтін оксидтерге мысалдар келтіріңдер;

б)§24. 4-жаттығуды орындаңдар;

в)көміртектің аллотропиялық түрөзгерістері жайлы не білесіңдер?

г)Адсорбция деген не? Өткен сабақта көрсетілген тәжірибені сипаттап айтып беріңдер.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Өткен сабақты қорытындылау арқылы мұғалім жаңа сабақты түсіндіруге кіріседі. Көміртек металдармен, сутекпен, кремниймен әрекеттескенде тотықтырғыш, ал басқа бейметалдармен, оксидтермен әрекеттескенде тотықсыздандырғыш екендігіне тоқталады. Бұрын алған білімді дамыта отырып, көміртек жанғанда екі түрлі оксид – көміртек (II) оксиді СО және көміртек (IV) оксиді СО₂ түзілетінін еске салады. Әр оксидтің молекула құрамы мен құрылысын нақтылайды. Олардың физикалық қасиеттерін салыстырады. Тірі организмге СО газының физиологиялық әсерін, қауіптілігін, химиялық қасиеттерін түсіндіреді. Лабороторияда СО₂ газын алу және оны жинап газды анықтауды көрсетіп, газдың ауадан ауыр немесе жеңіл екеніне оқушылардың көзін жеткізеді. Ол үшін берілген формуланы пайдаланады:

Mr (CO₂) 44

D_ауа = ; D_ауа = = 1,5,

Mr (ауа) 29

Көмір қышқылы Н2СО3 екінегізді әлсіз қышқыл екендігін ал оныңтұздары карбонаттар табиғатта кеңінен таралғандығын мұғалім карбонаттар жинақтамасын көрсету арқылы түсіндіреді.

Мүмкіндік болса, корбанаттармен қатар жасыл ұнтақ малахиттің CuCO3(OH)₂ айырылу тәжірибесін көрсетуге болады. «Карбонаттар» жинақтамасын пайдаланып, басқа минералдан оны ажырату үшін карбонатқа (CaCO)₃ концентрациялы тұз қышқылынтамызу арқылы танып-білуді үйретеді. Егер зертте отырған зат әктас болса, қышқыл тамызғанда «быжылдап» газ бөлінгені байқалады. Оқулықтағы суретті пайдаланып, көміртек диоксиді СО₂ және карбонаттардың қолданылуын, көміртектің табиғаттағы айналымын оқушылар өз бетінше оқып-үйренеді.

III. Алған білімді бекіту. Мұғалім өз қалауымен оқулықтан жаттығулар орындатып, бірнеше қосымша сұрақтар қояды.

Немесе оқушылар алдын ала даярланған тарапта құралдарды (карточка) пайдаланып, бірнеше айналымдарды іске асыруға болатын реакция теңдеулерін жазады:

а) Na₂CO₃→CO₂→CaCO₃→Ca(HCO₃)₂→CaCO₃→CaO

ә) CuCO₃*Cu(OH)₂→CuO→Cu

↓

CO₂→K₂CO₃→KHCO₃

Екінші тапсырма сұрақ-жауап арқылы оқулықтағы §25-26-тарды қамтиды. Әр параграфтағы есептерді шығарып, сұрақтарға жауап беріп, оқушылар өз бетінше тапсырма орындауға дағдыланады.

Бейметалдар, қышқылдар, оксидтер және сілтілермен әрекеттескенде кремний тотықсыздандырғыш, ал металлдармен (сирек) әрекеттесіп, тотықтырғыштық қасиет көрсетеді. Кремний қышқылына, силикаттардың қасиеттеріне, қолданылуына тоқталған соң сабақ қорытындыланады.

1. Кремнийдің кристалдық торы не себептй берік болады?

2. Кремнийдің физикалық қасиеттерін сипаттаңдар.

3. Табиғатта креммнийдің көп таралуының себебі неде?

4. Оқулықты пайдаланып, кремнийдің және оның қосылыстарының қолданылуын айтып беріңдер.

5. Айналымдарды іске асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар.

SiO₂→Si→SiH₄→SiO₂→Na₂SiO₃

Үйге тапсырма: §25. 1-10-жаттығулар, есептер мен жаттығулар жинағы. § 26 (1-9-жаттығулар).

31-сабақ. Силикат өнеркәсібі
Сабақтың мақсаты: кремний қышқылының қасиеттерін көмір қышқылымен салыстыра отырып, олардың қосылыстаранаң табиғатта кездесулеріне назар аудару. Кремний қосылыстары жайлы білім қорытыныланады. Цемент, шыны, қыш өндірісі жайлы оқушылардың мағлұматтарын кеңейту.

Құралдар мен реактивтер: силикат желімі, концентрациялы тұз қышқылы, индикатор, қыш, шыны, цемент бұйымдары.

Сабақтың барысы. 1. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Мұғалімнің талдауымен алдын ала тапсырма беру арқылы семинар-сабақ ретінде өткізуге болады. Оқушылар «шыны», «цемент», «қыш», тақырыптарын бөліп алған соң, реферат даярлайды. Қосымша әдебиеттерді пайдаланып немес интернет арқылы жаңа мәліметтер жинайды. Әр шәкірт өзі жинаған материалдарды қорғайды. Оқулықтағы §28,§29- тармен таныса отырып, тақырып соңында берілген жаттығуларды орындайды. Тест сұрақтарына жауап береді.

Үйге тапсырма: §27. 1-10-жаттығулар. Есептер мен жаттығулар жинағынан 7-10-22- есептер.

35-сабақ. Металдардың адам өміріндегі маңызы.

Металдардың периодтық жүйедегі орны. Металдардың құрылысы
Сабақтың мақсаты: металдардың периодтық жүйедегі орналасуымен таныстыра отырып, олардың физикалық қасиеттері, атомдық құрылысына және кристалдық торының еркекшелігіне байланыстыекені жайлы мәлімет.

Құралдар мен реактивтер: металдан жасалған бұйымдардың үлгісі, заттың электрөткізгіштігін сынайтын құрал, металдық кристалдықтор модельдері. Периодтық жүйе.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты оқып-үйренуді оқушылармен әңгімелесуден бастаған жөн. Металдардан жасалған бұйымдардың қалай және қайда қолданылатыны сөз болады. Өте ерте кезден адам баласының металды қолдануынан бастап, бүгінгі техника дамыған заманда металлдарды пайдаланбайтын бірде-бір өндіріс саласы жоқ екені туралы мағлұматты оқушыларды белсенді қатыстыра отырып беруге болады. Периодтық жүйеде орналасуы түсіндіріледі.

I-III топта сутек пен бордан басқалары –металдар. Барлық қосымша топшада және басқа топтардың негізгі топшасында металдар орналасқан. Период бойынша қарастырсақ кіші периодтардың бас жағында, ал үлкен периодтардың жұп қатары түгелімен және тақ қатардың бас жағында металдар орналасқан.

Мұғалім оқушылармен сұрақ-жауап әдісін пайдалана отырып, сабақты түсіндіреді. Металдардың атом құрылысында бейметалдарға қарағанда қандай айырмашылығы бар екенін металдардың электрондық құрылысынан бастап түсіндіреді. Және олардың химиялық қасиеттеріне келгенде металл атомы электронын беріп, оң зарядталатыны айтылады:

Ме⁰ - пē→Ме^+п

Металдар атомдардарының радиусы бейметалл атомымен салыстырғанда үлкендеу болады. Бұл тек металдарға тән қасиет. Тағы бір себебі металл атомдары электронын оңай беретіндіктен, тотықсыздандырғыштық қасиет көрсетеді.

Металдық кристалдық тордың түйіндеріндегі металл атомының радиусы үлкендеу және сыртқы электрондар ядромен әлсіз байланысқандықтан тор-түйінінде атомдар және катиондар болады да, олардың аралығында бос электрондар немесе «электрон газы» пайда болады. Осы «электрон газы» металдың жалпы физикалық қасиеттерін анықтайды.