Сабақтың мақсаты: «электролиттер» және «бейэлектролиттер»

Күшті негіздің катионы мен күшті қышқылдың анионынан түзілетін тұздар гидролизденбейді, ерітінді де

H⁺ = OH^-

иондардың тепе-теңдігі сақталады.

4.Әлсіз қышқыл мен әлсіз негізден түзілген тұздың гидролизін Al₂S₃ мысалында түсіндіреді. Гидролиздің бұл күрделі түрі жоғары мектептің химия курсында кеңірек қаралады. Сондықтан мұғалім бұған тереңірек тоқталмайақ, гидролиздің соңынадейін, яғни қышқыл және негіз түзілгенге дейін жүретінін ескертеді.

Al₂S₃ + 6H₂O = 2Al(OH)₃↓ + 3H₂S↑

Тәжірибелер нәтижелерін және гидролиздің түрлерін кестеге толтырған жөн:

Тұз формуласы	Лакмус түсі	Орта	Қандай қышқылмен негізден түзілген тұз
Na2CO3 AlCl3	Көк Қызыл	Сілтілік Қышқылдық	Күшті негіз бен әлсіз қышқылдан Әлсіз негізбен күшті қышқылдан

Содан соң гидролиз нәтижесінде тұз иондары ерітіндіде сумен әрекеттесетіндігіне жаттығулар орындатамыз. Егер тұз катионы гидроксид ионды қосып алса, онда ортақ қышқылдық болады, ал егер тұз анионы сутек ионын байланыстырса, онда ерітінді сілтілік болады.

Бұдан ке»н тірі организмде жүретін көптеген процестерде гидролиздің мәні зор екеніне тоқталамыз. Мысалы, қанның құрамына кіретін бірқатар тұздардың биологиялық маңызы, негізінені, олардың гидролизі есебінен сутек ионының концентрациясын тұрақты ұстап тұрумен анықталады.

Гидролиз, сондай-ақ химиялық және тамақ өнеркәсіптерінде де кең қолданылады.

Бұдан кейін оқушылардың алған білімі тақырып бойынша берілетін бақылау сұрақтары, эксперименттік есептер және мысалдарды талдау арқылы тексеріледі.

Үйге тапсырма. §8. 5-жаттығу. Жұмыс дәптерінен және есептер жинағынан сәйкес тапсырмалар беру.

12-сабақ .1-практикалық жұмыс
«Электролиттік диссоциация теориясы» тақырыбы бойынша эксперименттік есептер шығару.

Сабақтың мақсаты: оқушылардың осы тақырып бойынша алған білімдерін практикалық іс-әрекетте пайдалана біоу дағдысын жетілдіру.

1-практикалық сабақты жүргізуге нұсқау.

Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережесін сақтау.

1.Қышқылдармен және сілтілермен жұмыс істегенде өте сақ болу(мұғалім қышқылдармен, сілтілермен жұмыс істеуді естеріне түсіреді).

2.Заттарды нұсқауда көрсетілген мөлшерден артық алмау.

3.Көптеген реактивтерді улы екенін есте ұстау. Сол себепті олардың оқушылардың қолдарына және киімге тиюіне жол бермеу.

4.Реактив тұрған құтылардың қақпағын, тығынын ауыстырып алмау.

Қауіпсіздік техникасы ережелерімен танысып болған соң, оқушылар дәптерлеріне практикалық сабақтың тақырыбын кейін: «Қауіпсіздік техникасы ережелерімен таныстым» деп жазып қояды.

Мұғалімнің мүмкіндігін кеңейту мақсатында, оқулықтағы осы практикалық жұмысқа берілген есептерден өзге, тағы бір нұсқада эксперименттік есептер ұсынылады (орта деңгейлі оқушыларға).

Берілген ерітінділерді лакмуспен сынаңдар:

1)натрий хлориді;

2)мыс (II) хлориді,

3)натрий карбонаты.

Не байқалады? Қай тұздың судағы ерітіндісінде лакмус түрін өзгертеді?

Кестедегі сәйкес бағаналарға тұздардың формулаларын жазыңдар. Неге бұл тәжірибеде әртүрлі нәтижелер алынады?

Ерітінділер	Қышқылдық орта	Бейтарап орта	Сілтілік орта
NaCl		+
CuCl2	+
Na2CO3			+
Al(NO3)3	+

МАҢЫЗДЫ БЕЙМЕТАЛДАР ЖӘНЕ ОЛАРДЫҢ

ТАБИҒИ ҚОСЫЛЫСТАРЫ (22САҒ)
13-сабақ. Химиялық эелементтердің периодтық жүйесіндегі бейметалдардың орны және құрылысы
Сабақтың мақсаты: химиялық элементтердің периодтық жүйесіндегі бейметалдардың орны мен қасиеттерін атом құрылысы тұрғысынан қарастыра отырып, оқушылардың білімдерін одан әрі дамыту. «Аллотропия» ұғымын және оның себептерін түсіндіру.

Реактивтер мен құралдар: графит, күкірт, фосфор, бром, йод, алмаз бен графиттің кристалдық тор модельдері, электртерістік қатары, периодтық кесте.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Мұғалім алдымен периодтық жүйеге қысқаша шолу жасай отырып, бейметалдар түзетін заттардың ерекшелігімен танысу үшін оларды период бойынша емес, топшадағы орны бойынша қарастыру тиімді екнін баяндайды. Табиғатта кездесетін бейметалдар саны аз. Периодтық жүйенің жоғары сол жақ бұрышынан бастап диагональ жүргізсек, бордан басталып астатпенаяқталады екен. Көбінесе бейметалл атомдарының (сутек, гелийден басқасы) сыртқы электрондық қабатындағы электрон саны 3-тен артық болады. Неғұрлым периодтық кестедегі элемент фторға (оң жаққа) қарай жақын орналасса, соғұрлым тотықтырғыштық қасиеті артады. Ол бейметалға тән қасиет. Физикалық қасиеттері де ерекше. Кейбір элемент бірнеше жай зат түзе алады. Оның себебі бейметалдарға тән құрылысында: а)кристалды торлары әртүрлі (О₂ және О₃азон). Нағыз белсенді бейметалдар VII топтың А топшасында орналасқанын 8-сыныпта «Галогендерді» оқығанда танысқансыңдар. Оттек және оның қасиеттерін қайталауға бірнеше тапсырма орындатқан жөн.

Үйге тапсырма: §9. 1-8-жаттығулар. Жұмыс дәптерінен және есептер жинағынан апсырмалар.

14-сабақ. VI А топ элементерінің жалпы сипаттамасы.

Күкірт. Күкіртсутек
Сабақтың мақсаты: күкірттің периодтық кестедегі орнын атом құрылысы тұрғысынан қарастырып, оның аллотропиясы, физикалық және химиялық қасиеттері мен қолданылуы жайлы оқушылар білімін жүуелеу.

Реактивтер мен құралдар: күкірт, темір ұнтағы, тұрғы, индикаторлар, сынауықтар, құты, зат жағатын қасық, спирт шамы.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық. Өткен сабақта қарастырылған бейметалдардың периодтық жүйедегі орны, тобы, топшасы мен валенттік электрондары жайлы алған білімді еске түсіріп, күкірт пен оттектің атом құрылысын оқып-үйренуді жалғастырады. Өткен сабақтарда жеке заттарды және оның қосылысын оқып-үйрену үшін VIA,VA, IVA топшадағы элементтерді периодтық жүйеден таба отырып, оқушылар оқулықпен өзіндік жұмыс орындап, шығармашылықпен жұмыс істеу дағдысын дамытады. §9 мәтінін баяндап, 7-,8-,9-жаттығулар тексеріледі. Немесе мұғалім жеке-жеке тапсырмалар даярлап, I-Iiнұсқаны ұсынады. Соның бір үлгісі төменде берілді.

Реакция теңдеулерін молекулалық, толық және қысқартылған иодық түрде жазыңдар және электрондық баланс тәсілімен теңестіріңдер.

1)күкірттің периодтық жүйеде орналасуы;

2)табиғатта таралуы;

3)физикалық қасиеттері;

4)химиялық қасиеттері;

5)қолданылуы.

Күкірт атомының валенттік мүмкіндігі, тотығу дәрежесі, кристалдық күкірттің пластикалық күйге айналуы көрсетіліп, аллоторпиялық түр өзгерісі түсіндіріледі. Оқушылардың тірек біліміне сүйене отырып, күкірттің химиялық қасиетін тотығу-тотықсыздану тұрғысынан жазады. Күкіртсутектің лабороторияда алынуына, сульфид ионының S^2- сапалық реакциясына тоқталып, H₂S табиғатта таралуы жайлы мағлұмат береді. Күкірт табиғатта бос күйде кездеседі. Оның мол қоры Павлодарда, Жоңғар Алатауында бар. Таза күкірттен Ақтөбенің газ өңдеу зауытында, Ақмола тау- кен комбинатында, Таразда, Өскеменде қосалқы өнім ретінде SO₂ газын алып, одан күкірт қышқылын өндіреді. Жергілікті арасан суларын атай келіп, күкіртсутектің емдік қасиеті айтылады. Осы тақырыпқа сәйкес оқушыларға реферат жазу тапсырылады.

III. Алған білімді бекіту. Тақтада: 1)күкірттің химиялық қасиеттерін дәлелдейтін реакция теңдеулерін жазғызу;

2)күкіртсутектің H₂S химиялық қасиеттеріне мысалдар келтіріңдер;

3)төмендегі айналымдарды іске асыруға болатын рекакция теңдеулерін жазыңдар:

H₂S→S→SO₂→H₂SO₃

4)әңгімелесу арқылы күкірттің табиғатта таралуы мен қолданылуы қорытындыланады.

2)құрамында 12% қоспасы бар 10г темір сульфидін күкірт қышқылымен әрекеттестіргенде қанша көлем (қ.ж.) күкіртсутек алуға болады?

3)Төмендегі айналымдарды іске асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар:

ZnS→H₂S→PbS

Қалған оқушылар күкірсутектің табиғатта таралуы мен қолданылуын еске түсіреді. Мұғалім алдын ала тапсырма беру арқылы адам денсаулығына шипасы мол жер астынан шығып жатқан көмірсутекті, сульфатты бұлақ суларының маңызы және пайдасы жайлы оқушыларға хабарлама жасатады. Оған қажет материалды табу үшін шәкірт ізденеді, шығармашылық қабілеті мен пәнге қызығушылығы артады.

2SO₂ + O₂ ↔2SO₃ + Q

Тура реакция жүруі үшін қандай жағдай қажет екенін мұғаліммен бірге отырып еске түсіреді. Қышқылдық оксидтердің химиялық қасиетін бұрын алған тірек білімге сүйене отырып жазады. Күкірт (VI) оксидінің химиялық қасиетін, яғни сумен, сілтімен әрекеттесу теңдеулерін жаза отырып түсіндіреді. Химия кабинетінде қауіпсіздік техникасы ережелерін еске түсіріп, күкірт қышқылы H₂SO₄ концентрациялы болған жағдайда суда ерітіп, сұйылту ережесін тәжірибе жасап көрсетеді. Оның күйдіргіштік, су тартқыштық қасиеті айтылады.

III. Алған білімді қорытындылау. Оқулықпен (§12.1-3 жаттығулар) жұмыс істей отырып, оқушылар өз пікірлерін ортаға салады. Күкірт оксидтерінің қолданылуын оқулықтағы суретті пайдалана отырып, әңгімелеп береді.

Үйге тапсырма. §11,12. 1-3-жаттығулар, жұмыс дәптерінен, есептер жинағынан тапсырмалар.

16-сабақ. Күкірт қышқылының химиялық қасиеттері.

Сульфаттар
Сабақтың мақсаты:күшті электролиттердің бірі-екі-негізді күкірт қышқылының құрамы, құрылысы, байланыс типін еске түсіріп, қасиеттерін жоспарлы түрде жүйеге келтіру. Қышқылдарға тән ортақ қасиеттері мен ерекше қасиетін тотығу-тотықсыздану тұрғысынан және иондық тұрғыда жаза білуге үйрету.

Реактивтер мен құралдар:концентрациялы және сұйылтылған H₂SO₄, Na₂CO₃, лакмус, метилоранж, NaOH ерітінділері,CuO, Fe₂O₃, Cu(OH)₂қант ұнтағы, металл мыс, сынауықтар.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық. Қысқа сұрақ-жауап күкірт қышқылының физикалық қасиеттері мен күкірт диоксиді және триоксидіжайлы болады. 10 минуттық тексеру жұмысын өткізуге болады.

I нұсқа	II нұсқа
1.Берілген заттар: Ca(OH)2, H2O, BaO, CО2 және O2 осылардың қайсысымен күкірт (IV)оксиді әрекеттеседі? Реакция теңдеулерін жазып дәлелдеңдер. 2. Күкірт қышқылы және күкіртсутектегі күкірттің массалық үлесін табыңдар.	1. Мына айналымдарды іске асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар: S→FeS→H2S→SO2→SO3→H2SO4 Реакция теңдеулерін молекулалық және иондық түрде жазыңдар. 2. Күкірт (IV) және (VI) оксидтерінің қайсысында күкірттің массалық үлесі көп. Есептеу арқылы анықтаңдар.

Оқушылардың орындаған тексеру жұмысын мұғалім жинап алған соң, сабақ одан әрі жалғасады.

Күкірт қышқылының ерекше қасиетіне, соның ішінде қантқа әсеріне тоқталады. Содан кейін металдармен концентрациялы және сұйылтылған қышқылдың тотықтырғыштық қасиетінің нәтижесінде сутек ионы Н⁺ тотықсызданып, газ түріне бөлініп шығатын теңдеуді талдайды. Реакция теңдеуіндегі тотықсыздандырғышты, тотықтырғышты белгілейді:

Концентрациялы күкірт қышқылы металдардың кернеу қатарында сутектің оң жағында орналасқан металдармен (Cu, Hg, Ag)әрекеттескенде реакция өнімі SO2 түзіледі. Мысалы, берілген концентрациялы күкірт қышқылының күміспен әрекеттесу теңдеуіндегі тотықсыздандырғыш пен тотықтырғыштымұғалімнің көмегіне сүйене отырып, электрондық баланс түрінде теңестіреді:

0 +6 + +4

Ag + 2H₂SO₄ = Ag₂SO₄ + 2H₂O + SO₂↑

SO2, S, H2S

Екінегізді күкірт қышқылының орта тұздарын сульфаттар, ал қышқыл тұздарын гидросульфаттар дейді. Күкірт қышқылындағы және тұздар құрамындағы сульфат ионды SO₄^2- анықтауға арналған сапалық реакцияға тәжірибе жасалады. Тәжірибе: екі сынауық алып, оның біреуіне күкірт қышқылының сұйылтылған ерітіндісін H₂SO₄ екіншісіне түсті натрий сульфатының ерітіндісін құяды. Екі сынауықтың үстіне 1-2 тамшы барий хлориді BaCl₂ ерітіндісінен құяды да, болған өзгерісті оқушылармен бірге талдап реакция теңдеуін толық молекулалық, толық және қысқартылған иондық теңдеулермен көрсетеді. Осы оқулықтың I тарауындағы иондарды анықтауға арналған кестені оқушылар басшылықы алады.

Оның сутекті ұшқыш қосылысы – NH₃

Оттекті қосылыстағы тотығу дәрежесі:+1, +2, +3, +4, +5.

Тұрақты қосылыстары NO₂, N₂O₅ екені айтылады.

Азот молекуласының N₂ құрылымдық формуласына қарап, ондағы азот атомдары коваленттік полюссіз байланыс түзетінін еске түсіру қажет. Химиялық беріктігі жағынан – салғырт газ. Ауада көлемі бойынша 78%, масса бойынша 75,5% таралған. Азот ауаның негізгі бөлігі. 1л суда 15,4мл азот ериді. Табиғаттағы таралуы жағынан бейметалдардың ішінде 9-орында.Мұғалім азот жайлы білімді толықтыру мақсатында алдан-ала үлестірме құрал даярлайды. Одан соң төмендегідей жоспарды ұсынып, оқушыларға оқулық және анықтамалық құралмен өзіндік жұмыс істеуіне мүмкіндік береді.

Азотты сипаттау жоспары:

1)азоттың периодтық жүйедегі орны;

2)азот - жай зат;

3)табиғатта таралуы;

4)физикалық қасиеттер;

5)химифлық қасиеттері;

6)алу жолы;

7)қолданылуы.

Жеке оқушыларға азоттың ашылу тарихы мен қолданылуына байланысты алдын ала тапсырма беріп, шығармашылық қабілетін шыңдауына мүмкіндік берген дұрыс.

Азоттың химиялық қасиеттерін оқып-үйрену үшін сызбанұсқа беріледі. Оқушылар тиісті реакция теңдеулерін құрастырады.

Әр жағдайда азоттың электртерістігін пайдалана отырып, химиялық реакция теңдеулері тотығу-тотықсыздану реакциясы түрінде теңесетінін мұғалім ескертеді.

III.Алған білімді бекіту, қорытындылау. Төмендегідей бекіту сұрақтарын даярлап, оны талдау керек.

1.Азоттың периодтық жүйедегі орнына байланысты сипаттама беріңдер.

2.Үш бейметалл: азот, фосфор, оттек берілген. Әрқайсысының периодтық жүйедегі орнына байланыст салыстырмалы сипаттама беріңдер.

3.Азоттың металмен, сутекпен және оттекпен әрекеттесу реакция теңдеулерін жазыңдар.

4.Тақырыпта ұсынылған сызбанұсқаны және жоспарды пайдаланып, өз түсінгендеріңді айтып беріңдер.

5. өнеркәсіпте ауаны қалай сұйық күйге айналдыруға болады, одан азотты қалай бөліп алады?

Мұғалімнің басшылығымен осы кезге дейін алған білімдерін оқушылар өздері қорытындылай білуі керек. Сонда ғана білім сапасы тиянақты, жоспарлы түрде іске асады.

Үйге тапсырма. §13. 1-6-жаттығулар, есептер жинағы, жұмыс дәптері.

18-сабақ. Аммиак
Сабақтың мақсаты: аммиак молекуласының құрылысымен таныстыру. Лабороторияда, өнеркәсіпте аммиактың алынуын және химиялық қасиеттерін оқып-үйрену. Аммоний тұздарыныңерекше қасиеттері – айырылу реакциясы және аммоний - ионға NH₄⁺ сапалық реакция жасай білу дағдыларын дамыту.

Құралдар мен реактивтер: қатты NH₄Cl, Ca(OH)₂, сынауықтарымен тұрғы, спирт шамы, суы бар ыдыстар, фенолфталеин (қағазы,ерітіндісі), тығыны бар құты, кәрлен табақша, концентрациялы HCl, NaOH, (NH₄)₂SO₄, т.б.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық ретінде үй жұмысын тексеру, талдау қажет.

Тақтада үш оқушыға тапсырма беріледі:

1.Азот молекуласының түзілуін жазып түсіндіріңдер.

2.Азоттың физикалық қасиеттерін айтып беріңдер.

3.Азоттың химиялық қасиеттерін жазыңдар.

Қалған оқушылар үйге берілген §14. 5-,7- жаттығуларды тексереді.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Алдымен азоттың ұшқыш сутекті қосылыс аммиактың NH₃ химиялық байланыс типін еске түсіреді. Аммиак молекуласындағы азот атомының 3р-эоектроны сутектің 3_.. атомымен кловаленттікполюсті байланыс түзеді. Ол былай өрнектеледі H→N←H

↑

H Cөйтіп, оқушылар бұрын алған білімдерін еске түсіреді. Мұғалім аммиактың лабораторияда алынуын және суда ерігіштігін көрсетеді. Аммиактың судағы ерітіндісі аммиак суы немесе аммоний сілтісі деп аталады. Аммиактың қышқылмен әрекеттесуіне I, II, III негізді қышқылдарға мысалдар келтіре отырып, тиісті реакция теңдеулерін оқушылардыңсабаққа белсенді қатысуымен жазады. Аммиактың негіздік қасиет көрсететінін лакмустүсінің өзгеруіне тәжірибе жасай отырып көрсеткен жөн. Сондай-ақ аммиактың жануы мен оның тотықсыздандырғыш қасиетіне мысалдар келтіру қажет.