II. Жаңа сабақты оқып-үйренуден

Мұғалім алдын ала бірнеше сұрақтар даярлап, соған жауап беру арқылы және оқулықтан жаттығулар орындату арқылы сабақты қорытындылайды.

1.Металл ионы қалай түзіледі?

2.Сілтілік металл иондарының ұқсастығы мен айырмашылығы неде?

3.Металдық және иондық байланыстың кристалдық торында бір-бірінен қандай йырмашылықтары бар?

Үй тапсырмасын қайталаған соң, жаңа сабақ басталды. Металдар, олардың тарихтағы және қоғамдағыорны басқа пәндерге (тарих, география) байланыстырылып түсіндіріледі. Металдар ерте заманнан-ақ белгілі. Тас ғасырынан бастап мыс, қола, темір дәуірлері жайлы оқушылар қызықты мәліметтерді өздері де келтіре алады, бұл арада пәнаралық байланыс жүзеге асады. Әрі оқушының шығармашылық қабілеті дамиды.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Металдардың физикалық қасиеттерін, олардың кристалдық торының құрылысы және металдық байланысы жайлы алған білімді пайдалана отырып түсіндіру қажет.

Кристалдық тордағы «электронды газ» -металдардың физикалық қасиеттерін, металдық жылтырын, жылу-және электрөткізгіштігін, пластикалығын, созылғыштығын, тығыздығы мен балқу, қайнау температураларын анықтайтындығы сөз болады.

Металдардың қаттылығы әртүрлі және олардан алынатын құймалардан түрлі құралдар, конструкциялық материалдар жасалады. Сондықтан әсіресе металл құймалары кеңінен қолданылатыны айтылады.

Қорыта келгенде мұғалім типтік металдардың физикалық қасиеттеріндегі айырмашылығын түсіну үшін металдың атом құрылысын басшылыққа алады.

Барлық металдар (сынаптан басқасы) қатты, бәрінде дерлік металдық жылтыры бар. Қатты күйде жылуды және электр тоғын өткізеді. Себебі, олардың кристалдық торында жартылай оң зарядталған иондар, жартылай бейтарап атомдар мен одан үзіліп кеткен еркін қозғалатын электрон газы болады.

III. Оқушылардың алған білімін қорытындылау мұғалім бірнеше сұрақ қояды.

1.Ең оңай балқитын және осы қасиетіне байланысты қолданылатын қандай металды білесіңдер?

2.Ауада қатты қыздырғанда да тотықпайтын металлдарды атаңдар.

3.Ең қиын балқитын металдарды атаңдар.

4.Металлдардың құймаларын қандай мақсатта қолданады және қалай алады?

5.ҚҰйманың құрамында 80% никель, 20% хром бар. Хромның 1 моліне неше моль никель келетінін есептеңдер.

Ме⁰ - пē→Ме^+п

Металдар жай заттармен (бейметалл) қосылу, ал күрделі заттармен орынбасу реакциясынатүсетінін айта келіп, бірнеше тәжірибе көрсетуге болады. Мысалы, магнийдің оттекпен, натрий немесе кальцидің сумен әрекеттесетінін, мыс (II) купоросы ерітіндісінде батырылған темір шегенің қызғылт түсті мыспен қапталатынын, мыс қышқылымен әрекеттескенде сутек бөлінбейтінін оқушылармен бірге отырып талдаған жөн. Одан соң металдардың белсенділік қатарын түсіндіріп, металдардың электрохимиялық кернеу қатарындағы орнына сай шығатын заңдылықтарды оқып үйренеді. Кестені талдайды, оған сәйкес реакция теңдеулерін жазады. Ең белсенді және белсенділігі төмен металдар атомының сумен әрекеттесуін талдап, тиісті реакция теңдеулерін тотығу-тотықсыздану тұрғысынан жазғызған жөн.

III. Алған білімді бекіту, қорытындылау. Тақырыпты қорытындылау мақсатында мұғалімнің түрлі тәсілді өзі таңдағаны дұрыс.

Сабақ кезінде мұғалім жасаған тәжірибелердің реакция теңдеулерін жазып, оны түсіндіріп беруге 3 оқушыны тақтаға шақыруына болады.Жеке тарапта материалдар алдын ала даярланып, оны оқушыларға орындатуға болады. Екі-екіден алынған заттардың қайсыларының арасында химиялық реакциялар жүреді: а) Cu және HCl; ә) Cu және Hg(NO₃)₂; Zn және Pb(NO₃)₂. Осындай нақты мысалдармен сыныпта неғұрлым көбірек жұмыс жасалса, білім дағдысы да соғұрлым тиянақты болады. Немесе оқушылардың бұрын алған білімдерін пайдалана отырып, жалпы химиялық қасиеттерінен тереңірек білім беру үшін мұғалім бірнеше қосымша сұрақты алдын ала даярласа да болады.

Химиялық қасиеттері:

М

Ы

+2 +4

+2

+5 +4 2

N⁺⁵ – тотықтырғыш.

Басқа пәндерден білетіндерін пайдаланып, оқушыар мыстың қолданылатын жерлерін өздері де айтып береді. Дарынды оқушыларға шығармашылық қабілетін дамыту үшін алдын ала жұмыс дәптерінен тапсырма беруге де болады.

Үйге тапсырма. §31. 1-9-жаттығулар. Химия есептер мен жаттығулар жинағынан тапсырмалар.

Күні: Сыныбы:

Сабақтың тақырыбы: Металдардың жемірілуі және онымен күресу жолдары
Сабақтың мақсаты: Оқушыларға металдардың жемірілуі туралы мағлұмат беру, жемірілумен күресу жолдарымен таныстыру.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық. Өткен сабақтың соңында берілген сұрақтарды қайталап, үйге берілген тапсырманың жаттығуларын орындату арқылы мұғалім оқушының білім деңгейін анықтай алады. Металдардың химиялық қасиеттерін белсенділігі әртүрлі металдарды мысалға ала отырып, жаздыруға болады. Өйткені жаңа тақырып металдардың кернеу қатарындағы орнына байланысты біліктілікті қажет етеді.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Қоршаған ортаның әртүрлі әсерінен металдардың желінуі. Металдар электрохимиялық кернеу қатарында орналасуына қарай 3-ке бөлінеді:

K, Ca, Na, Mg, Al, Zn Fe, Ni, Sn, Pb, H2, Cu, Ag, Hg, Pt, Au

а

белсенді қабықша пайда металдар металдар

болады

ааат

Күнделікті тұрмыста темірден жасалған бұйымдар пышақ, шеге, балта, күрек ылғалда қалса бетін сарғылт тат қабаты басады. Себебі металдар мен құймалар басқа заттармен жанасқанда химиялық реакцияға түсіп, қосылыстар түзеді, нәтижесінде металл бүлініп желінеді.

Әсіресе темір және оның құймасы оттектің, судың, сутек иондарының әсерінен тез желіне бастайды да, оның атомы темір иондарына айналады:

Fe⁰ - 2ē = Fe⁺²

Fe⁺² – ē = Fe⁺³

Реакцияның толық теңдеуі оқулықта бар. Металдарды жемірілуден қорғаудың бірнеше бағыттары айтылып, металдардың жемірілуі тотығу-тотықсыздану реакциясына жататындығына тоқталу қажет.

«Металлургия» ұғымын қалыптастырып, белсенділігі әртүрлі металдарды өндіру әдісі туралы мағлұмат беру.

1.Жемірілу деген не?

2.Жемірілудің металдардың белсенділігіне қандай қатынасы бар?

3.Жемірілудің қандай түрлері бар?

4.Жемірілумен күресудің басты бағыттарын атап беріңдер.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Географиядан алған оқушылардың алғын білімін пайдалана отырып, Қазақстанның кен байлығын еске түсіру қажет. Қазақстан жерінде периодтық жүйедегі элементтердің барлығының дерлік қосылыстары кездесетінін, бір ғана Алтайдың Қазақстанға қарасты жағындағы кен орындары және соның ішінде 900-гежуық полиметалл кен көздері табылғаны айтылады. Қазақстанның басты байлығы-түсті металадар. Түсті металдар: ауыр, жеңіл, асыл, сирек кездесетін металдар болып бөлінетіні туралы мағлұмат беріледі.

1.Ауыр түсті металдарға: мыс, қорғасын, мырыш жатады. Мыс кен орнының маңыздылары-Жезқазған, Қоңырат, Саяқ, Қаратас жерлерінде.

Қорғасын, мрыш кен орындары-Жәйрем, Ащысай, Текелі, Зырян, Ертіс, т.б. жерлер бар.

2.Асыл түсті металдарға: алтын, күміс, платина, осмий, палладий жатса, олардың кен орындары-Жолымбет, Майқайың, Бақыршық жерлерінде кездеседі. Ал платиноидтардың ала, Солтүстік Балқаш пен Алтайда бар.

Кендерден металдарды бөліп алумен металлургия өнеркәсібі айналысады, ол грек тілінен аударғанда металлдарды өңдеу деген сөз екенін түсіндіріп кеткен жөн. Қазақстан кен байлықтары мен металлургия өнеркәсібі сөз болғанда, тұңғыш академик Қ. Сәтбаевтың қосқан үлесі кеңінен айтылып, оқушыларға ол туралы реферат даярлатуға да болады. Мұндай мәліметтерді пайдалану, сабақтың мазмұнын ашумен қатар оқушыларды патриоттыққа тәрбиелеп, туған жер байлығына құрмет сезімін оятады. Оқушылардың туған жерге, оның қара тасын ардақтап ғалымдарға деген құрмет сезімін қалыптастыру, адамгершілікке тәрбиелеудің негізі болып табылады. Оқушы ізденуге, шығармашылықпен жұмыс істеуге ұмтылады.

Бүгінгі металлургия саласы адамзатқа 80-нен аса таза металл және 5000-нан аса қасиеттері алуан түрлі құймалар беріп отыр.

Енді еліміздегі бай кен орындарынан таза металды бөліп алдың өндірістік тәсілдерін анықтауды оқушылардың ізденімпаздық әрекетін дамыту үшін қосымша тапсырма ретінде беруге болады. Қазіргі заманғы металлургия металдарды бөліп алу әдістеріне қарай 3-ке бөлінеді. Оқушылардың назарын оқулықтағы кестеге айдарған жөн.

Оқушылар географиялық карта көмегімен Қазақстандағы металлургия өнеркәсібі дамыған аудандарды атайды. Мысалы, Қарағанды металлургия комбинаты, Соколов-Сарыбай, Лиосков және Қашар комбинаттары темір кендерінің концентартымен жұмыс істеп, феррохром шығарады. Ақтөбе зауыты Оралдан жеткізілетін кварцитті пайдаланып, ферросилиций шығарады. Шымкентте қоғасын зауыты, Текеліде қорғасын-мырыш комбинаты бар.

Алюминий және титан-магний өндірісі Өскемен мен Павлодарда бар.

Балқаш және Жезқазған кен металлургия комбинаттары –мыс өнеркәсібінің аса ірі кәсіпорындары. Осы өндірістердің дамуына зор үлес қосқан ғалым, академик Қаныш Имантайұлы Сәтбаев.

Ғалым Қазақстанның қазба байлықтарын зерттеп, оның металлогендік картасын жасады. Алдын ала Қазақстанның кен орындары, өнлірістік комбинаттары туралы оқушыларға хабарлама даярлатқан жөн.

III. жаңа сабақты қорытындылау мақсатында тест сұрақтарын даярлап, ұсынуға болады.

1.Жеңіл балқитын металдар.

2.Металдарды алудың қандай әдістерін білесіңдер?

3.Электр тоғын ең күшті өткізетін металл.

4.Қ. Сәтбаев ашқан кен орындары, т.б.

Мұғалім әр сұраққа 3-4-жауап даярлап, тест түрінде ұсынады. Оқушылардың өздеріне сыныпта даярлатуға да болады. Мұның бәрі мұғалімнің шығармашылық, кәсіптік деңгейінің дамуына әсер етеді.

Мысалы, Na₂O, Na₂O, NaOH, NaCl.

Қосымша топша металдары d-элементтер, әртүрлі тотығу дәрежесі бар қосылыстар түзеді. Бұлай болу себебі, олардың валенттік электрондары сыртқы энергетикалық деңгеймен қоса одан ішкері орналасқан d-электронды да қамтиды. d-элемент атомдарының ең жоғары тотығу дәрежесі көбіне сол металл орналасқан топ нөміріне сәйкес келеді. Мұғалім оқушыларға бірнеше жаттығуды (ауызша) орындатады.

1-сұрақ. Cr, Fe, Cu элементтерін периодтық жүйедегі орны мен атом құрылысы тұрғысынан салыстыра отырып сипаттаңдар.

Қысқаша жауабы:

+1 +2 +2 +3 +2 +3 +6

Cu₂O, CuO, FeO, Fe₂O₃, CrO, Cr₂O₃, CrO₃

Бұдан шығатын қорытынды: айнымалы тотығу дәрежесін көрсететін элементтер әртүрлі сипаттағы қасиет көрсетеді. Оқушылар оқулықтан хром оксидтері, гидроксидтері және олардың әртүрлі негіздік, екідайлы және қышқылдық қасиеттерімен танысып, өз бетінше оқып-үйренеді. Мұғалім осы 3 элементтің табиғатта кездесуі жайлы қосымша әдебиеттерден хабарлама даярлауға тапсырма беруіне болады.

Оқушылар оқулықтағы кестені басшылыққы ала отырып натрийдің, мырыштың ооксидтері мен гидроксидтерінің қасиеттерін сипаттап, өз бетімен жаза алады.

II. оқушылардың алған білімін қорытындылау мақсатында мұғалім алдын ала даярланған бірнеше сұрақтарды, жаттығуларрды орындатады.

§35. 2-жаттығу.

§35. 4-жаттығу.

Беріген металдардың: Cr, Fe, Cu байланыс типін, кристалдық торын және басқа да өздерің білетін қасиеттерін салыстырып сипаттаңдар.§35-тың 6-есебін шығарыңдар. Есептің толық мазмұны оқулықта бар.

Үйге тапсырма: §34. 1-7-жаттығулар. Химия есептер мен жаттығулар жинағынан тапсырмалар.


Күні: Сыныбы:
41-42-сабақтар. Кальций. Кальцидің қосылыстары.

Судың кермектігі
Сабақтың мақсаты: периодтық жүйені пайдаланып, II топтың негізгі топшасы элементтерін сипаттауды жалғастыру.

Сілтілікжер металы кальцидің және оның қосылыстарының қасиеттерін жаза білуге үйрету. Магний және кальций қосылыстарының биологиялық маңызы мен қолданылуы туралы оқушылардың мағлұматтарын кеңейту.

1.Неліктен барлық сілтілік металдар күшті тотықсыздандырғыш болады?

2.Натрий атомының құрылысын сызып, оның тотығу дәрежесін көрсетіңдер.

3.Берілген сызбанұсқаға сәйкес реакия теңдеулерін жазыңдар:

Na→NaOH→Na₂SO₄→Na₂O→Na₃PO₄

4.Массасы 2,3 г натрийді 100г суда еріткенде алынған натрий сілтісінің массалық үлесін (%) есептеңдер.

5.Тірі организм үшін натрий мен калий иондарының маңызы қандай?

6.Күйдіргіш натр қайда қолданылады?

Екінші топ элементтерінің ең сыртқы энергетикалық деңгейінде 2 электрон бар екенін, электрондық және графиктік формуласына сүйене отырып, кальцидің тотығу дәрежесі +2 екенін түсіндіру:

Ca⁰ - 2ē – Ca⁺²

Тотығу дәрежесі +2 болатын қосылыстары СаО, Са(ОН)₂, және кальций қосылыстарының химиялық қасиеттерін кесте құрып жаздыруға болады. Төмендегі тірексызбаны пайдалана отырып, түзілетін өнімдерді жазып, аттарын атайды:

кальций кальций оксиді

⁺ О₂→ ⁺ Н₂О→

⁺ S→

Ca CaO ⁺ H₂S₄→

кальций гидроксиді

⁺ HCl→

Ca(OH)₂ ⁺ CО₂→

Өнеркәсіпте кальциді тұздарының балқымасын электролиздеп алады.

Кальцидің қолданылуын айта келіп, қосылыстарының ішінде кальций оксиді СаО мен кальций гидроксидіне Са(ОН)₂ ерекше тоқталу керек. Техникада СаО сөндірілмеген әк, Са(ОН)₂ әк сүті деп аталады. Әк сүтін әктеуге жәнеқұммен қосып кірпіш қалағанда және сылағанда байланыстырушы зат ретінде жұмсайды. Бұл қоспа біртіндеп «ұстасып» қатая бастайды.

Реакция теңдеуі:

Са(ОН)₂ + СО₂ = CaCO₃ + H₂O
Кальций тұздарының құрылыстағы мәні зор. Олардың сумен химиялық байланысып, кристалгидраттар түзетін қабілеті бар. Мысалы, табиғи гипс CaSO₄ * 2H₂O, алебастр (CaSO₄)₂ * H₂O. Алебастр ұнтағын суға араластырса, тез қатаятын қоймалжың масса түзіледі. Қатаюы суды қосып алғанда жүреді:
(CaSO₄)₂*H₂O + 3H₂O = 2(CaSO₄*2H₂O)
Әрі қарай судың кермектігі қарастырылады. Кальций және магний тұздары судың кермектігін тудырады. Кермектіктің екі түрі болады, Суда Mg, Ca гидрокарбонаттары болса, уақытша немесе карбонаттық кермектік, ал сульфаттар хлоридтер болса, тұрақты, яғни бейкарбонатты кермектік деп аталады. Кермектікті жою, яғни суды жұмсарту «әдістерімен таныстырады.

III. Алған білімді жинақтап қорытындылау үшін тақырыптың сроңындағы жаттығуды орындау қажет.

§31. 1-4- жаттығулар.

§37. 1-7- жаттығулар.

§38. 1-3- жаттығулар.

Өтілетін тақырып екідайлы элемент жайлы болғандықтан, үй тапсырмасын қайталау үшін алдын ала жоспар құрғанда мұғалім негіздік қасиет көрсететін жай заттардың генетиалық тізбегін еске түсіру қажет екенін ескергені жөн.

1.Кальцидің және оның қосылыстарының негіздік қасиет көрсеттеінін дәлелдеңдер:

Ca → CaO → Ca(OH)₂ → CaCl₂

Тізбекті жүзеге асыруға болатын реакция теңдеулерін жазыңдар.

2.Магний мен кальций қосылыстарының табиғатта таралуы.

3. Mg мен Ca қосылыстарының қолданылуы.

4.Сілтілікжер металдарының табиғатта кездесуі.

5.Шәнектегі карбонаттық қақты қалай жоюға болады?

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Алюминийдің периодтық жүйедегі орынын қысқаша сипаттап өткен соң, оның табиғатта кездесуі сөз болады. Табиғатта кездесетін металдардың ішінде алюминий бірінші орын алады. Ол белсенді металл болғандықтан тек қосылыс түрінде кездеседі. Дала шпаты, слюда, ороклаз K₂O*Al₂O₃*6SiO₂ және нефелин Na[Al₂Si₂O₈] шайылып мүжілгенде каолинит Al₂O₃*2SiO₂*2H₂O түзіледі. Ал корунд Al₂O₃ өте қатты түссіз минерал, ол түрлі бағалы тастардың құрамына кіреді. Қазақстан бокситінің Al₂O₂*nH2O кен орны Торғайда, ал Павлодарда глинозем (Al₂O₃) өндірілетіні айтылады. Ерекше назар аударатын мәселе – алюминийдің физикалық қасиеттеріне сәйкес қолданылуы.

Алюминийдің химиялық қасиеттеріне тоқталғанда оқулықпен жұмыс жасай отырып, оның жай және күрделі заттармен әрекеттесуі екідайлы қасиетіне байланысты екендігіне тоқталуға болады.

Қысқаша алюминий оксидінің балқымасын электролиздеп, өнеркәсіпе алюминий алынатыны айтылады.

Алюминий құймаларында негізгі металл 90% -ті құрайды. Басты легирлеуші металдар: Cu, Mg, Mn, N және Si болады. §39 оқулықтағы кестені пайдаланып, оқушылар құймалар жайлы мәлімет алады. Алюминий және оның құймаларының қолданылуына тоқталады. Өте таза алюминий электротехникада өткізгіш ретінде және түрлі аппараттардың бөлшектерін жасауға, пиротехникада пайдаланады.

Металлургияда алюминотермиялық әдіспен оксидтерін ( Cr₂O₂, V₂O₅) тотықсыздандырып, таза металл алады:

Cr₂О₃ + 2Al = 2Cr + Al₂О₃

3V₂O₅ + 10Al = 6V + 5Al₂O₃

Мұндай реакциялар көп жылу бөле жүреді (экзотермиялы).

Екінші сабақта оқушылармен сұрақ-жауап әдісін қолдана отырып, сабақ әрі қарай жалғастырылады.

1.Алюминийдің құймасы оның өзіне қарағанда неліктен жиірек қолданылады?

2.Ас содасын, әк суын, ашыған сүт өнімдерін алюминий ыдыста ұзақ сақтауға болмайтын себебі неде?

3.есеп кітаптан сан есептерін орындай отырып, оқушылар алюминий қосылыстарының қасиеттерін оқып-үйренеді.

Алюминий оксиді қатта, қиын балқитын зат екеніне назар аударып, екідайлы қасиетіне тоқталады. Дәл солай суда ерімейтін алюминий гидроксидін Al(OH)₃ лабораторияда алу әдісін және оның екідайлы қасиетін лабораториялық тәжірибе көмегіен мұғалім оқушыларға орындатады. Алюминийдің маңызды тұздары және олардың қолданылуына қысқаша тоқталуға болады. Мысалы, AlCl₃ * 6H₂O алты сулы алюминий хлориді органикалық синтезде өршіткі ретінде қолданылады.

Al₂(SO₄)₃ * 18H₂O он сегіз сулы алюминий сульфаты суды тазартуда, қағаз өндірісінде, ал ашудас KAl₂(SO₄)₃ * 12H₂O мата бояуда, тері илеуде кеңінен қолданылады.