III. Екі сабақтағы өткен материалды қорытындылау

Құралдар мен реактивтер: темір (ұнтағы, түйіршігі, қаңылтыры) күкірт, мыс (II) сульфаты, тұз қышқылы, темір (III) хлориді, натрий гидроксиді, қызыл жіне сары қан тұзы ерітінділері, калий роданиді ерітіндісі, спирт шам, сіріңке.

Сабақ барысы. I .Жаңа сабақты қабылдауға дайындық. I-III топтың негізгі топшасындағы s-элементтер және VIII топтың қосымша топшасының s-, d- элементтерінің сыртқы электрондық деігейіндегі электрондар санын еске тұсіріп, айырмашылықтарын талдайды. Бұрын алған тірек білімді пайдаланып, бұл сұраққа жауап беруді оқушылармен диалог ретінде қайталауға болады.

Na⁺, Ca⁺², Al⁺³ тотығу дәрежесіне сәйкес келетін қосылыстарының формуласын тақтаға бір оқушы мысал келтіріп орындайды.

2- оқушы: алюминийдің химиялық қасиеттерін жазады.

3- оқушы: төмендегі өзгерістік айналымдарды іске асыруға болатын реакция теңдеулерін жазады:

Al₂(SO₄)₃

AlCl₃→Al (OH)₃

NaAlO₂
Қалған оқушыларға есеп шығартуға болады.

Есеп. Массасы 15,2 г хром (III) оксидін алюминиймен тотықсыздандырғанда 9 г хорм түзілген. Хромның теориялық мүмкіндікпен салыстырғандағы шығымын (%) көрсетіңдер.

II. Жаңа сабақты оқып - үйрену. Мұғалім шәкірттердің ойлау қабілеттерін, біліктілігін дамыту мақсатында қысқа сызбанұсқа ұсынуына болады.

Өзіндік жұмыс.

Жай зат

Темір

Химиялық элемент

Периодтық жүйедегі орны

Атом құрылысы. Электрондық формуласы

Табиғатта кездесуі

1. Химиялық элементтердің периодтық жүйедегі орны 4 үлкен период. VIII 26, Ar = 56.

2
↑↓

↑↓ ↑↓ ↑↓

↑↓ ↑ ↑ ↑ ↑

↑↓
. Атом құрылысы: 3s² 3p⁶ 3d⁶ 4s²

₊₂₆Fe1s²2s²p⁶3s²3p⁶3d⁶4s²

Валенттік электрон:

Fe⁰(3d⁶4s²) - 2ē = Fe⁺² (3d⁶4s⁰) FeO, Fe(OH)₂, FeCl₂

Fe⁰(3d⁶4s²) - 3ē = Fe⁺³ (3d⁶4s⁰) Fe₂O₃, Fe(OH)₃, FeCl₃

3. Темірдің табиғатта кездесуі.

4. Физикалық қасиеттері.

5. Химиялық қасиеттері.

6. Өнеркәсіпте алынуы.

7. Қолданылуы.

Өзіндік жұмысты орындау кезінде оқушылар оқулықтыжәне қосымша басқа әдебиеттерді пайдаланса да болады.

Тақырыпты өтуге арналған екінші сағатта темірдің қосылыстарының қасиеттері қарастырылады.

+2тотығу дәрежесіне сәйкес қосылысына темір (II) оксиді FeO қара сұр түсті ұнтақ, темір (II) гидроксиді Fe(OH)₂ және тұздары FeCl₂, FeSO4жатады.

Бұл қослыстар тез тотығып +3 қосылыстарына айналады. Оксидтері мен гидроксидтері негіздік қасиет көрсетеді.

Лабораториялық тәжірибе жасау арқылы FeO және Fe(OH)₂ химиялық қасиеттерімен таныстырады:_t

FeO + 2HCl→FeCl₂ + H₂O

Fe(OH)₂ + 2HCl = FeCl₂ + H₂O

Тәжірибе жасай отырып, темір (II) гидроксидін алмасу реакциясы көмегімен алуға болады:

FeSO₄ + 2NaOH = Fe(OH)₂ ↓ + Na₂SO₄

Fe²⁺ + 2OH^- = Fe(OH)₂ ↓

Жасылдау түсті тұнба

Fe(OH)2 ауада тоттотығып, қызыл күрең тұнбаға айналадаы:

4Fe(OH)₂ + 2H₂O + O₂ = 4 Fe(OH)₃↓

Fe(OH)2 аздап қыздырғанда темір (II) оксиді мен суға ыдырайды.

Оқушыларға Fe₂O₃ негіздік оксиді екені, ал Fe(OH)₃ әлсіз (екідайлы) негіз, сондықтан қышқылмен де, сілтімен де реакцияға түсетіні айтылады. Оқушылар темір (III) гидроксидінің қышқылымен әрекеттесіп- темір нитратын (III) ал сілтімен ірекеттесіп -натрий ферритін түзетінін түсінеді.

Темір (III) гидроксиді қыздырғанда ыдырайды:

2Fe(OH)₃→Fe₂O₃ + 3H₂O

Темірдің +2,+3 иондарына сапалық реакция жасауды оқулықтан гидроксидтерінің жасыл және қызыл күрең тұнбасына сүйеніп тануға болатынын түсіндірген соң, мұғалім темір Fe³⁺ ионын сары қан тұзы K₄[Fe(CH)₆] және калий роданидімен KCNS анықтауға болатыны туралы мағлұмат береді:

4FeCl₃ + 3K[Fe(CN)₆] = Fe₄[Fe(CN)₆]₃ + 12KCl

Берлин көгі

Fe2+ ионын қызыл қан тұзын қосып анықтайды:

3FeCl₂ + 2K₃[Fe(CN)₆] = Fe₃ [Fe(CN)₆]₂ + 6KCL

Турунбул көгі

Темір жіне оның қосылыстарының қолданылуын қарастырып, таза темірдің тез магниттелетіні және магниттік қасиетін жоюға бейім екенін түсіндіріп, темір(III) хлоридінің алты сулы кристалгидраты 3FeCl2* 6H2O қанды ұйытатын қасиеті болғандықтан медицинада қан тоқтату үшін, ал Fe (II) сульфатының 7сулы кристал гидраты FeSO4*7H2O бақша зиянкестерін құртуға және бояулар жасауға қолданыталтынын айтқан жөн.

III. Тақырыпты оқу кезінде оқушылардың алған білімін бекіту үшін мұғалім алдын ала тапсырмалар даярлайды. Мұғалім кәсіби шеберлігін арттырып оқыту әдісін жетілдіру үшін түрлі әдебиеттерді қарап шығармашылықпен іздену қажет. Сабақты қорытындылау үшін төмендегідей сұрақтар берілуі мүмкін.

1. Темір табиғатта қандай түрде кездеседі?

2. Қазақстанда қандай кен орындары бар?

3. Темірдің тірі организм үшін маңызы қандай?

4. Темірдегі өзгерістік айналымдарға іске асыруғаболатын реакция теңдеуін жазыңдар:

5. Темір (III) хлоридімен калий гидроксидін әрекеттестіргенде массасы 10,7 г тұнба түзілген. Реакцияға неше грамм темір (III) хлориді қатысқанын есептеңдер.

6. Эксперименттік есеп: темір (II) хлоридінен темір (III) оксидін тәжірибе арқала алыңдар.

Орындалуы:

FeCl₂ + 2NaOH = Fe(OH)₂ ↓ + 2NaCl

Fe²⁺ + 2OH^- = Fe(OH)₂↓

Темір (II) гидроксидінің айналымын тездету мақсатында тотықьырғыш суек пероксидін қосса реакция жылдам жүреді:

қызыл қоңыр

Алынған темір (III) гидроксидін қыздырғанда, ыдырап темір (III) оксиді түзіледі.

7. Темір (II) оксидінің химиялық қасиеттерін жазыңдар. Оқушылардың жауабын талдай отырып, білімдерін бағалайды.

Тақырыпты оқушылардың өзіндік жұмысы ретінде ұйымдастыруға болады.

Темір табиғатта таралуы жөнінде металдардың ішінде алюминийден кейін екінші орында. Темір магнетит, гематит, лимонит, пирит түрінде кездеседі. Темірдің кендері Оңтүстік Қазақстанда, Қостанайда кездесетіні география сабағымен байланыстырылады. Қарағанды металлургия комбинаты, Соколов-Сарыбай, Лисаков және Қашар комбинаттары темір кендерінің концентратымен жұмыс істейді. Соның ішінде Қарағанды металлургия комбинаты шойын және болат өндіретін кәсіпорынның негізгісі.

Шойын деген не, неден тұрады? – деген сұраққа жауап беру үшін қысқаша сызбанұсқаны ұсынған дұрыс:

Fe2O3 Fe3O4 FeO Fe

темір кенінде шойын

Шойында:

Шойында темір 93-95%, қалғаны C, Si, Mn, P, S болады

«Осы заттардың молекула құрамында бәріне тән қандай ортақ белгі байқалады? Бұлардың қасиеттері қандай болуы мүмкін?» - деген сұрақтарға оқушылармен бірге отырып жауап іздейді. Мұғалім уртропин, балауыз, спирт шамның жануын көрсетіп: «Не себепті парафин жанғанда түтінденеді? Жану деген не? Оның өнімі қалай аталады?», т.б. сұрақтарға оқушылардың бұрын алған білімдерін олармен бірге отырып талдау арқылы жауап береді.

Көміртек атомының ерекшелігі – олардың бір-бірімен тізбектеліп байланысатындығында және оның құрамында әртүрлі атм топтары (функциялық тобы) қосыла алатынында. Мұғалім енді көміртек атомдарының өзара сызықты, тармақты және тұйық цикл түзетінін ерекше атап өтеді. Оқулықтағы мәліметтерді пайдаланып, органикалық заттардың алуан түрлілігіне назар аударады. Органикалық химия пәні нені оқытады? – деген ойды қалыптастырып, органикалық қосылыстардың адамзат өміріндегі маңызы сөз болады.

II. Алған білімді бекіту. Сабақ кезінде органикалық химия көміртек қосылыстарының химися деп те аталатынына назар аударып, өткен сабақтан алған білімдері мен күнделікті тұрмыста оқушылар білетін заттар туралы білімдерін тиянақтап, бекіту сұрақтарын даярлайды.

1.XIX ғасырға дейін ғалымдар заттарды қалай топтастырады?

2.Органикалық заттардың ерекшелігі мен маңызы неде?

3.§43. 4-, 5-, 6-жаттығуларды орындатқан жөн.

4.Көміртектің 5 және 6 атомын тіркестіре және тармақтап орналастыру ұсынылады.

Үйге тапсырма. §43. 1-9-жаттығулар. Есептер жинағынан, жұмыс дәптерінен тапсырмалар.

51-сабақ. Органикалық қосылыстардың химиялық

құрылысы. Изомерлену
Сабақтың мақсаты: изомерия және изомерлер жайлы алғашқы мағлұмат беріледі. Бұрын қалыптасқан құрылымдық және электрондық формула органикалық қосылыстар мысалымен одан әрі түсіндіріліп дамытылады.

Құралдар мен реактивтер: пластилин (түрлі түсті), өзектер, анықтама оқулықтары.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық. Үй тапсырмасын тексерген соң, оқушылардың өткен сабақта алған білімдері ауызша және жазбаша тексеріледі.

Оқушылар дәптерлеріне C₅H₁₂, C₂H₆O, C₃H₈ молекулаларының құрылымдық формуласын құрастырады, атомдардың бір-бірімен байланысуы валенттікке сәйкес екенін көрсетеді. Мұғалім оқушылардың дәптерлеріне төмендегідей қорытынды жаздырады:

1)органикалық заттар, негізінен, көміртек атомдарынан тұрады;

2)органикалық заттар жанады немесе құрамында көміртек бар өнімдерге ыдырайды;

3)органикалық заттар молекуласындағы байланыс- коваленттік полюсті болады.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. XIX ғасырда органикалық заттар құрамына кіретін көміртек атомының валенттігін анықтауда түсінбеушілік болды. Мысалы, метанда CH₄ көміртек атомы IV валентті, ал қалған формулаларда, мысалы, С₂Н₄, С₂Н₂, С₃Н₈ ол II, I және бөлшек сан болды. Олай болуы мүмкін емес, сондықтан да бейорганикалық химиядағы валенттікті анықтау тәсілін органикалық заттар формуласында басқаша көзқараспен қарастыру қажет болды. Шындығында, органикалық заттардың құрылысында ерекшелік бар: ол көміртек атомының әрқашан IV валентті екенінде және бұл атомдар бір-бірімен көміртек тізбегін түзе байланыса алатынында. Алғашқы сабақтан бастап оқушылар осы ерекшелікті түсініп, көміртек атомының қаңқасынан тұратын құрылымдық формула құрастыра білуі қажет. Органикалық химияның негізгі заңынды, 1861ж. Орыс ғалымы А.М. Бутлеров ұсынған «Органикалық қосылыстардың құрылыс теориясының» басты қағидалары қарастырылады. Оны түсіну үшін метан CH₄ мен этанның C₂H₆ құрылымдық формуласымен қатар, бутан C₄H₁₀ молекуласының екі түрлі құрылымы болатыны тақтада көрсетіліп, н-бутан мен изобутанның құрылысындағы, қайнау температурасындағы айырмашылықты талдай келіп «изомерия», «изомерлер» деген жаңа ұғымдар енгізіледі. Пластилиннен масштабты, шарөзекті көмірсутектер молекуласының моделін жасап көрсеткен дұрыс. Оқулықпен жұмыс жасалады. Молекулалық формулалары бірдей екі заттың C₂H₆O құрылысы мен қасиеттерін қарастырады.

III. Алған білімді бекіту. Оқушылар өзіндік жұмыс орындау арқылы C₅H₁₂, C₆H₁₄ молекулаларының изомерлерін құрылымдық формуламен көрсетіп жаттығады. Оқушылардың пәнге қызығушылығын дамыту мақсатында оқулықтағы 47- параграфтың 3-, 4-, 7- жаттығуларын сыныпта орындап, осы тақырыптан алған білімдерін бекітеді.

Диметил эфирімен этил спиртінің қасиеттері неге әртүрлі деген сұраққа жауап береді.

Мұғалім оқушылардың қатысуымен сабақтың мақсатын естеріне салып, оня қорытындылайды.

Үйге тапсырма. §44. 1-7-жаттығулар. Химия есептер мен жаттығулар жинағынан, жұмыс дәптерінен тапсырмалар.

52-сабақ. Органикалық қосылыстардың жіктелуі

Көмірсутектер
Сабақтың мақсаты: табиғи органикалық заттардың құрамына көміртек, сутек атомдарынан басқа оттек, азот, күкірт, фосфор атомдары кіретіні туралы түсінік беру. Молекула құрамына жаңа атомның енуіне қарай, олардың қасиеттерінің өзгеруін түсіндіру және көміртек атомдары өзара байланысқанда байланыстың дара, қос, үш еселі болуына сәйкес заттар қасиеттерінің қалай өзгеретіні туралы мағлұмат беру.

Құралдар мен реактивтер: этанның, этиленнцң, ацетилиннің модельдері; пластилин, шырпы, т.б.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық. Мұғалім алдын ала даярлаған сұрақтарына өзіндік жұмыс орындату арқылы, оқушылардың көмірсутектер туралы түсінігін одан әрі дамытқан жөн.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Тақтаға бірнеше формула: CH₄, C₂H₆, C₂H₂, C₂H₄, CH₃OH, C₃H₇OH, CH₃COOH, C₂H₅NH₂, C₂H₅NO₃, т.б. жазып, әр заттың құрамына қарай отырып, органикалық заттардың жіктелу себебі талданады. Көмірсутектер қаныққан, қанықпаған және ароматты болып бөлінетіні айтылады. Құрылымдық формула жаза білу өткен сабақта алған дағды мен біліктілікке негізделеді. Енді C_хH_умәнін анықтап және сызбанұсқаларды талдай отырып, сабақ жалғасады.

Әрі қарай көмірсутек атомдарының арасында дара, қос, үш еселі байланыс болуына қарай оның жіктелуіне баса назар аударып, нақты мысалдар келтіре отырып қарастырылады. Мұғалім осы тұста этан, этилен, ацетилен молекулаларының моделін көрсете отырып, оқушылар білімін одан әрі дамытады.

Жұмысты екі-екі оқушыдан бірігіп орындауға болады. Ол 10-15 мин-тан артпауы керек. Тақтаға бір оқушы орындаған құрылымдық формуласын жазады да, оны барлық оқушылар талдайды. Төмендегідей сұрақтар тууы мүмкін. Бұл заттардың бәріне ортақ қандай белгі бар? Әр заттың бір-бірінен айырмашылығы неде? Құрамы, құрылысы жайлы не айтасыңдар?

Мұғалімнің көмегімен оқулықтағы 1-4-сұрақтар талданып, сабақ қорытыныланады, оқушылардың алған білімдері бекітіледі.

Үйге тапсырма. §45. 5-9-жаттығулар. Химия есептер мен жаттығулар жинағынан, жұмыс дәптерінен тапсырмалар.
53-сабақ. Қаныққан көмірсутектер. Метан. Метан

қатарындағы көмірсутектер(алкандар)туралы түсінік
Сабақтың мақсаты: көмірсутектерді жіктеуге сүйене отырып алкан, алкен, алкин, арендер жайлы алғашқы ұғымдарды қалыптастыру. Қанныққан көмірсутектер жайлы жан-жақты түсінікті метан мысалында қалыптастыру және алкандар жайлы білім беру.

Құралдар: метан, этан, этен, пропен, ацетиленніңшарөзекті модельдері. Пластилин.

Сабақтың барысы. I. Жаңа сабақты қабылдауға дайындық. Тақтада бір оқушы бутан C₄H₁₀, пентан C₅H₁₂, гексан C₆H₁₄, молекулаларының изомерлерін жазады. Сұрақ-жауап арқылы органикалық заттардың айрықша белгіленуі, құрылысындағы ерекшелік, көптүрлілігі, изомерия жайлы сөз болады. Оқушылардың берген жауабы мұқият тыңдалып, ортақ қорытынды жасалады.

II. Жаңа сабақты оқып-үйрену. Жалпы формуласы C_хH_у болып келетінкөмірсутектер құрылысына байланысты алкандар қатары деп бөлінеді. Көмірсутектің жалпы формуласымен C_nH_2n+2 таныстырады. Мұғалім органикалық заттар 9-сыныпта қысқаша қарастырылатындықтан, алкандардың жалпы формуласын бермесе де болады.

Оның қарапайым өкілі метан молекуласының тетраэдр тәрізді пішіні сөз болады. Метандағы көміртек сутек атомымен өзара әрекеттескенде, ол қозған күйне ауысады. Сыртқы қабаттағы 4-электрондары ажырап, олардың біреуі үшінші р-электронының бос орбитальінен орын алады. Бұл электорнның орбиталі басқа екі р-электрон орбиталіне перпендикуляр болады. Енді 4 коваленттік электронның барлығы да жалқы, олар 4 химиялық байланыс түзеді, Байланыс арасындағы бұрыш 109⁰28 жасап орналасады. Гибридтенудің мұндай түрі sp³ гибридтену деп аталатынын мұғалім оқушылармен бірге отырып талдайды. Метан молекуласының шарөзекті, масштабты моделін жасап, құрылымдық, электрондық формулаларын тақатаға жазып түсіндіреді. Метанның табиғатта таралуы мен физикалық қасиеттері қысқаша айтылады. Әсіресе бұрын алған білімдерін дамыту мақсатында кез келген газдың ауа және сутек бойынша салыстырмалы тығыздығы, олардың салыстырмалы молекулалық массаларының қатынасына тең екенін еске түсіреді. Метанның ауамен, сутекпен салыстырғандағы тығыздығын табады. Содан кейін химиялық қасиеттеріне тоқталып, жануын, айырылуын және хлортуындыларының түзілуін олардың аталуы және қолданылуын түсіндіреді. Оқулықпен өзіндік жұмыс істеткен дұрыс.

1. Метандағы көміртек пен сутектің массалық үлесін табыңдар.

2.Метан газының ауамен, сутекпен, азотпен салыстырғандағы тығыздығын табыңдар:

M_r(CH₄)

D_(ауа) (CH₄) = M_r (ауа)
M_r(CH₄)

D_H2 (CH₄) = M_r (H₂)

D_(азот) (CH₄) = M_r(азот)

3.Гибридтену негізінде метан молекуласының тетраэдр тәрізді құрылысын түсіндіріңдер.

4.Қарапайым өкілі метанды мысалға ала отырып, қаныққан көмірсутектерге тән химиялық қасиеттерді жазып түсіндіріңдер.

Сабақ қорытындыланып, қысқаша дәптерлеріне конспекті түрінде жазылады. Оқушылар білімі жүйеленіп, үйге тапсырма беріледі.

1.Құрамында С 80%, Н 20% болатын белгісіз газдың сутек бойынша тығыздығы 15-ке тең. Көмірсутектің молекулалық формуласын табыңдар.

2.Молекула құрамында көміртектің массалық үлесі 0,857 немесе 85,7 % оның сутекпен салыстырғандағы тығыздығы 21-ге тең. Көмірсутектің молекулалық формуласын табыңдар.

3.Құрамында С85,7% Н 14,3% бар газдың 1л қ.ж.-да 1,25 г/л масса тарататыны белгілі болса, осы заттың молекулалық формуласын табыңдар.

4.Құрамында С 92,3%, Н 7,7% бар көмірсутектің ауамен салыстырғандағы тығыздығы 2,69. Молекулалық формуласын табу қажет.

5.Сутек бойынша тығыздығы 29 болатын, құрамында масса бойынша 82,8% көміртек, 17,2% сутектен тұратын заттың молекулалық формуласын табыңдар.