Сабақтың тақырыбы: Сабақтың мақсаты: - 1.Оқушыларға күнтізбенің шығу тарихы және олардың түрлері туралы қысқаша мәліметтер беру;
- 2.Оқушылардың ой-өрісін, есте сақтау қабілеттерін дамыту, білім мен білік дағдыларын ұштастыру, сөздік қорларын молайту;
- 3.Пәнге деген қызығушылықтарын арттыру. Уақытты дұрыс пайдалана білуге тәрбиелеу;
Күнтізбе уақыт мезгілін есептеудің аспан денелерінің ауық-ауық қайталану ерекшелігіне негізделген жүйесі,анықтамалық басылым.Ежелгі Римде әрбір айдың 1-ші күні календы деп аталған.Ерте заманда халықтар қардың кетуі,өзеннің тасуы тағы басқа құбылыстарға негізделген табиғи күнтізбелерді қолданған.Бірақ бұл күнтізбелер халық қажеттілігін қанағаттандыра алмады.Олар аспан құбылыстарына негізделген күнтізбеге жетті.Мұндай күнтізбелер Ежелгі Шығыс елдерінде шықты.Ол күнтізбелерді 3 топқа бөліуге болады. - Күнтізбе уақыт мезгілін есептеудің аспан денелерінің ауық-ауық қайталану ерекшелігіне негізделген жүйесі,анықтамалық басылым.Ежелгі Римде әрбір айдың 1-ші күні календы деп аталған.Ерте заманда халықтар қардың кетуі,өзеннің тасуы тағы басқа құбылыстарға негізделген табиғи күнтізбелерді қолданған.Бірақ бұл күнтізбелер халық қажеттілігін қанағаттандыра алмады.Олар аспан құбылыстарына негізделген күнтізбеге жетті.Мұндай күнтізбелер Ежелгі Шығыс елдерінде шықты.Ол күнтізбелерді 3 топқа бөліуге болады.
- 1.Күн күнтізбесі.
- 2.Ай күнтізбесі.
- 3.Аралас күнтізбе.
- негізделген жүйесі,анықтамалық басылым.
Күн күнтізбесі - Күн күнтізбесі Мысырда шыққан.Мысырлықтар жыл ұзақтығын 365 тәулікке теңестіріп,оны әрқайсысы 30 күндік 12 айға бөлген,артық қалған 5 күнді ешбір айға қоспай құдайға құлшылық ететін күндер деп есептеген.Ол Еуропалық күнтізбеге арқау болады.Б.з.б 45 жылы Рим императоры Юлий Цезарь, астроном Созигеннің жобасы бойынша жаңа күнтізбе жариялады. Ол Юлий күнтізбесі немесе ескі санат деп аталды. Юлий күнтізбесіндегі жылдың тропиктік жылдан 11 минут 14 сағат артықшылығы бар. Бұдан 128 жылда 1 күн,384 жылда 3күн жиналады.Оны тұрақтандыру үшін Рим папасы Григорий ХIII 1582 жылы уақыт есебін 10 күнге жылжытып ,түзетулер енгізіп,Григорий күнтізбесін шығарды. Ол жаңа санат деп аталды. Осы күні көптеген елдерде Григорий күнтізбесі қолданылады.
Ай күнтізбесі - Алғашқы ай күнтізбесі ежелгі Вавилонда шықты. Онда әрбір 8 жылдың бесеуінің ұзақтығы 354 күннен, ал қалған үшеуінікі 384 күннен есептелді. Сонда жылдың орташа ұзақтығы (354.5+384.3):8=365.25 күнге тең болады.
Араб күнтізбесі - Араб күнтізбесі де Ай қозғалысына негізделген. Араб жылы 12 айдан құралады. Әрбір 30 жылда 11 жыл 355 күннен, 19 жыл 354 күннен саналады. Нақты жылдан 11 күні кем болғандықтан, араб жылының басы жылжып отырады.
- 622 ж. арабша 1-жыл. Ол Мұхаммед пайғамбардың Меккеден Мединеге көшіп барған жылы.Жылдардың бұл жүйесі ай һижрасы деп аталады. Араб күнтізбесі араб елдерінде, Азия мен Африканың мұсылман дінін тұтатын көптеген елдерінде ресми қолданылады.
Вавилон күнтізбесі - Еврейлер ертеде Вавилон күнтізбесін қолданған, кейін біздің заманымыздан бұрынғы 4-ғасырда аралас күнтізбеге көшті. Еврейше жыл есебі біздің заманымыздан бұрынғы 3761 жылдан басталады. Яғни сол жылы “дүние жаралған”. Бұл күнтізбе Израиль мемлекетінде қолданылады. Ежелгі түркілер күн күнтізбесін қолданған. Кейін ол қазақ, өзбек, татар, әзербайджан, т.б. Халықтардың күнтізбелеріне негіз болды.
Мұсылман жылсанауы - Мұсылман жылсанауы Аллаһ Елшісінің с.а.с. Меккеден Мединеге һижрет жасаған уақытынан бері саналады. Осы күнгі жасалған һижрет мұсылман тарихында ерекше орынға ие болды.
- Мұсылман күнтізбесі осылайша “Һижри” деп атала бастады. Мұсылман күнтізбесі күнмен емес аймен есептелгендігі себепті біздің қазіргі жылсанағымыздан біршама айырмашылығы бар. Осы себепті бір жылы 10, екінші жылы 11 күнге қысқа болып жатады.
- Жыл басына
- таласқан
- хайуанаттар
-
- Осы “Жылбасына таласқан хайуанаттар” ертегісінде ең алғаш рет орман алаңы ортасында ұйықтап жатқан қоян есінеп,
- ұйқыдан жаңа оянғандай жан-жағына
- қарап, біреулерді ізейді. Сол сәттен
- бастап ешкімді көрместен өзімен-өзі
- билей жөнеледі. Қоянның билеп
- жүргенін көрген орманының түрлі
- хайуанаттары жиналады. Оларда
- қоянға қосылып билеп кетеді. Бидің
- аяғында жануарлар сағаттың ұрған дыбысын тыңдап тұрып қалады
- . “Бұл не? Иә, бұл - келе жатқан Жаңа жыл, біз осы үшін шақырылған екенбізғой...”.
- Хор “Жануарлардың бірінші хоры”
- 1.Жыл басы тек мен болам,-
- Деп хайуандар таласты.
- Өз-өздері мақтанып,
- Уаждары жарасты.
- 2.Жылды қарап тұрайық,
- Ойын-сауық құрайық.
- Ең бұрын көрген батырды
- Жыл басы деп ұғайық
Ормандағы ашық алаңға жайланып жайғасқан - Ормандағы ашық алаңға жайланып жайғасқан
- хайуанаттардың әр қайыссының жыл басы
- болуға ойы кетеді. “Неге мен емес? Мен кімнен кеммін?” деген өзара талас басталады.
- Маңғаздана асықпай басып, ортаға алдымен
- Сиыр шығады.
- 1.”Мө” деп мөңіредім,
- Молшылық төңірегім.
- Жыл басы боламын деп,-
- Ертерек келіп едім.
- 2.Көгалда – тұрағым,
- Дайын тұр құрағым.
- Сүтіммен, етіммен,
- Адамға ұнадым.
-
- Бір кезде ортаға жылқы шауып келіп, өзін мақтай бастайды.
-
- 1.Алысқа шауып барамын,
- Адамның бабын табамын.
- Пайдасы мол жылқымен,
- Жылбасы мен боламын!
- 2.Әсем десең , әсеммін,
- Сылаң қағып өсемін.
- Кең далада көсіліп,
- Самал желдей есемін.
Түйе ішінен “ Мен бәрінен - Түйе ішінен “ Мен бәрінен
- ақылды да сұлумын, бойым
- да ұзын, жыл басын тек мен
- бастауым керек” деп
- жан – жағына менсінбей,
- кербездене қарайды.
- 1 Түйе,Түйе Түйемін,
- Жануармын киелі.
- Кім таласар бойыма,
- Жыл басына иемін.
- 2 Жан-жағыма қараймын,
- Күн мен түнді санаймын.
- Мен өзімді даланың
- Кербезіне балаймын.
-
- Түйе әні аяқталысымен
- қаһарлана ырылдап, ортаға Барыс шығады.
- 1.Ырр, ырр, Барыспын, Барыспын,
- Бәріңе таныспын, таныспын.
- Айналама сыйлымын, сыйлымын,
- Сезімсізбен алыстым, алыстым.
- 2.Күшіме сенемін, сенемін,
- Бәрін де жеңемін, жеңемін.
- Жыл басы болуға
- Шіреніп келемін!
- 1.Ұлу деген мықтымын,
- Жарқын-жарқын шықты үнім.
- Ойым озар өзімнен,
- Ақыл, ой бар сөзімде.
- 2.Үйім бірге өзіммен,
- Сабыр етем төзіммен.
- Күшпен көрік құлпырар,
- Салйқалы сөзімнен.
- Бір мезетте ортаға маймыл секіріп шығып, бәрін
- мазақтай бастайды. Ол жыланға келіп тиіседі.
- Жайбарақат жатқан Жылан шағып алғысы келеді.
- Маймыл сәл кідіріп, қайтадан мазақтауға көшеді.
- Басқа жануарлар екеуінің таластарын бақылап
- тұрады. Ақылды жылан соңында маймылмен
- татуласып екеуі полька билей жөнеледі.
- 1.Бә, бә, бә мен қоймын,
- Көк шөпке тойдым.
- Жыл басы болуға
- Кетіп тұр ойым
- 2.Қараңдаршы қандаймын,
- Аппақ болған таңдаймын.
- Жыл басына лайық.
- Жарқырап тұр маңдайым.
- 1.Қо, қо, қо, қо, қоқ,
- Жыл әлі неге жоқ?
- Жұмыртқамды жегесін,
- Барлық бала тоқ.
- 2.Құрт-құмырсқа-жемтігім,
- Жоқ ешбір кемтігім,
- Бәріңде бос мақтанып,
- Шаршамаңдар ентігіп.
- 1.Абалап үремін,
- Үй қорып жүремін.
- Адамның көмекші,
- Досының бірімін.
- 2.Ит болғасын үремін,
- Сергек өмір сүремін.
- Жеті қазынаның бірімін,
- Адамды қорып жүремін.
-
- Доңыз бен қоянның дуэті.
-
- Түйе мойнын созады,
- “Мен болам”,-деп жар салып.
- Тышқан одан одан озады,
- Жылды алғаш қарсы алып.
- Тышқан деген батырың
- Таңды көзбен атырды.
- Төбесінен түйенің
- Жылды көріп қатырды.
- Барлығыңда қараңдар,
- Енді үйге тараңдар.
- Жылды көрген тышқанды
- Жылбасы деп санаңдар!
- Жылды Тышқаннан кейін Сиыр, Барыс, Қоян, Ұлу,
- Жылан, Жылқы, Қой, Мешін, Тауық, Ит, Доңыз көрген
- екен. Ал Түйе болса аузы ашылып таңырқап, ештеңені
- түсінбей қала береді. Сөйтіп жыл атауларынан құр
- алақан қалыпты. Жан-жануарлар достықпен
- сыйластықты, ақылдылықты, тапқырлықты
- мойымдап әнге қосып, би билеп, жаңа жылды тойлаған
- екен.
Сызбаларды пайдалана отырып, сұрақтар құраңдар, жауап беріңдер. - ғасырда
- жылда
- айда
- аптада
- тәулікте
- сағатта
- минутта
Ә) Былтыр - Ә) Былтыр
- Биыл
- Келесі жылы
- Алдыңғы күні
- Кеше
- Бүгін
- Ертең
- Бүрсігүні
- қай күн (еді, екен)?
- нешесі (еді, екен)?
- Атау
- Ілік –ның, –нің, –дың, –дің, –тың, –тің
- Барыс –ға, -ге, -қа, -ке
- Табыс –ны, -ні, -ды, -ді, -ты, -ті
- Жатыс –да, -де, -та, -те, -а, -е
- Шығыс –нан, -нен, -дан, -ден, -тан, -тен
- Көмектес –мен, -бен, -пен
Сөздерді септеңдер - Күнтізбе
- Апта
- Ай
- Жыл
- Ғасыр
Септік жалғауларын жалғаңдар - 1. Күнтізбе... Ай аттары, күндер, апта атаулары, мереке күндер кіреді.
- 2. Күнтізбе 365 күн... тұрады.
- 3. Бір жыл... он екі ай бар.
- 4. Бір апта... жеті күн бар.
- 5. Сен мектеп... қашан барасын?
- 6. Мен өз анам... жақсы көремін.
Күнтізбе алғаш қай елде шықты? - Күнтізбе алғаш қай елде шықты?
Ежелгі Римде Күнтізбе неше топқа бөлінеді? - Күнтізбе неше топқа бөлінеді?
3 топқа: Күн күнтізбесі қайда шыққан? - Күн күнтізбесі қайда шыққан?
Мысырда Ай күнтізбесі қайда шыққан? - Ай күнтізбесі қайда шыққан?
Ежелгі Вавилонда “Һижра” – дегеніміз? Мұсылман күнтізбесі Қазақша жыл санау? Хайуанаттар атымен аталады - Хайуанаттар атымен аталады
Үйге тапсырма: - Үйге тапсырма:
- 1.Мәтінді мазмұндау;
- 2.Сөздерді септеу;
- 3.5-тапсырма,62 бет.
Достарыңызбен бөлісу: |
