Сабақтың тақырыбы: Сын есім (презентациясымен) Сабақтың мақсаты
жүктеу/скачать 448,93 Kb.
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Фонетикалық жаттығулар
- Жерді
- Үлгі
- Жеңіл
- Морфологиялық жаттығулар
- Орман
- Көктемде
- Семей
|
Сын есім Сабақтың тақырыбы: Сын есім (презентациясымен) Сабақтың мақсаты: 1. Оқушылардың сын есім туралы түсініктерін кеңейту, сын есімнің жасалу жолдарын түсіндіру. 2. Тест жұмысы арқылы тексеру, қорыту. 3. Қазақша сөздерді дұрыс айтуға тәрбиелеу. Сабақтың түрі: аралас сабақ Сабақтың әдіс - тәсілдері: түсіндіру, талдау, қайталау. Сабақта қолданылатын құрал: интерактивті тақта. 1. Сабақтың барысы: А) оқушылармен амандасу ә) кезекшімен сұхбат б) сабақтың мақсатымен, тақырыппен таныстыру. ІІ Фонетикалық жаттығу. Жаңылтпаш айту Топ бала, топ бала Ойнап жүр топтала. Зымырап допты ала, Қуады көп бала. ІІІ Үй жұмысын тексеру І Жаңа тақырып Заттың түр - түсін, сапасын, дәмін білдіретін сөздерді сын есім дейміз. Сын есім қандай?, қай сұрақтарына жауап береді. Мысалы: ақ,, тамаша, ащы, көк. Дара сын есім бір сөзден тұрады: Ақ - белый, дәмді - вкусный, сұлу - красивый. Күрделі сын есім екі не одан да көп сөзден тұрады: Қызыл-сары, қара торы т. б. Сын есім негізгі және туынды болып екіге бөлінеді. Түбір сөзден тұрған сын есімді негізгі сын есім дейміз. Мысалы: әсем, таза, лас т. б. Түбірге жұрнақ жалғану арқылы жасалған сын есімді туынды сын есім дейміз. Мысалы, тәртіпті, ақылды, білімді т. б. Сергіту сәті. «Тізбек» ойыны. Бір сын есім сөзді бастап айтып беремін. Сол сөздің соңғы дыбыснан басталатын сын есім айтып, осылайша жалғаса береді Мысаслы: Таза - адал - лас - суық т. с. с. Мәтіннен дара сын есімдерді бір бөлек, күрделі сын есімдерді бір бөлек теріп жазыңыз. Бүгін ауа райы тамаша. Далада қар жауып тұр. Айнала аппақ қар. Балалар жылы киім киген. Қыс қызық мезіл. Қыста ауа таза боллады. Біз қысқы демалыста серуенге шығамыз. Берілген сөздерге жұрнақтарды жалғап сын есім жасаңдар. Және оларды қатыстырып
1. Заттың.........,..... білдіретін сөздерді сын есім дейді. А) атын ә) қимылын, іс - әрекетін б) сапасын, түр - түсін 2. Дара сын есімді көрсет А) қара торы ә) әдемі б) сары ала 3. Сын есім.... және........ болып бөлінеді. А) дара, туынды Ә) негізгі, туынды Б) күделі, негізгі. 4. Туынды сын есім.. жасалады. а) түбір сөзден ә) түбір мен жұрнақтан б) түбір мен жалғаудан 5. Негізгі сын есімді көрсет. А) ыстық Ә) ақыл Б) сауатты 6. Негізгі сын есім.......... жасалады А) түбір сөзден Ә) жалғау арқылы Б) жұрнақ арқылы Тест жауаптары 1. б 2. ә 3. ә 4. ә 5. а 6. а Үйге тапсырма: 1. Сын есімдерді қатыстырып « Менің досым» тақырыбына шағын әңгіме жазу. 2. Ережелерді қайталау. Бағалау Заттың сындық қасиеттері 1. Түрін, түсін: ақ (қағаз), көк (сия), жасыл (жапырақ). 2. Көлемдік, аумақтық, салмақтық белгісі: биік (үй), кіші (інісі), қысқа (жіп). 3. Сапалық белгісін, сипатын: жақсы (сөз), сараң (адам), жалқау (кісі). 4. Дәмін, иісін және басқа сипаттарын: ащы (пияз), тәтті (тағам). 5. Затқа, қимыл, іс - әрекетке, мезгіл - мекенге қатысты: балалы (үй), қысқы (демалыс), білімді (жігіт). Сұрақтары: қандай, қай? Осы схема бойынша оқушылар өздері жұмыс істейді. Мысалдармен дәлелдейді. Жаңа сабақ Қазақ тілі — өте бай тіл. Оның құрамында әлденеше мыңдаған сөздер бар. Сол сөздер мағынасына, сұрағына, атқарылатын қызметіне қарай тоғыз топқа бөлініп, соның бір тобы зат есім деп аталса, келесі бір тобы сын есім деп аталады. Зат есім заттың, құбылыстың атын білдірсе, сын есім сол заттың, құбылыстың сын - сипатын, көлемін, түр - түсін, сапасын білдіреді. Сын есімнің мынадай маңызды белгілері болады: 1) заттың түрін, түсін білдіреді: ақ (қағаз), сұр (бұлт), қызыл (алма) т. б. 2) заттың көлемдік, аумақтық, салмақтық белгісін, сынын білдіреді: биік (үй), ұзын (ағаш); 3) заттың сапалық белгісін, сипатын білдіреді: жақсы (сөз), жаман (ырым), тентек (бала), зерек (оқушы), ақылды (адам); 4) заттың дәміне, иісіне сипаттарына байланысты белгілерін білдіреді: ащы (құрт), тәтті (тағам), жұмсақ, (нан); 5) затқа, қимыл, іс - әрекетке, мезгіл - мекенге қатысты сынды білдіреді: тасты (жер), көтеріңкі (көңіл), жазғы (демалыс), аспалы (шам), білімді (жігіт) т. б. Сын есім қандай? Қай? деген сұрақтарға жауап береді. Мысалы: Желсіз түнде жарық ай. Мұнда желсіз, жарық сөздері түн жөне ай деген зат есімдердің сынын, сапасын білдіріп, қандай деген сұраққа жауап береді. Қандай түн? Желсіз түн. Қандай ай? Жарық ай. Заттың сынын, сипатын, сапасын, түр - түсін, көлемін білдіріп, қандай? Қай? деген сұрақтарға жауап беретін сөз табы сын есім деп аталады. 127 - жаттығу жұмысының орындалу шарты мынадай: Қазақстан Республикасының Туы мен Елтаңбасын суреттеп жазыңдар. Мәтіндеріңде сын есімнің болуын ескеріңдер. Келесі тапсырма: 128 - жаттығу жұмысының шарты мынадай: Төмендегі сын есімдерді мағыналық жағынан байланысатын зат есімдермен тіркестіріп жазыңдар. Салқын, терең, әдемі, жеңіл, ұзын, қатты, ақ, жасыл, күрең, әдепті, сабырлы. Келесі тапсырма: 129 - жаттығу жұмысы. Бұл жаттығу жұмысының шарты төмендегідей: Оқып шығып, өлең жолдарындағы сын есімдерді табыңдар, олардың мағыналық белгілерін ажыратыңдар. Келесі орындалатын тапсырма: 130 - жаттығу жұмысының шарты мынадай: Мәтінді оқып сын есімдерді табыңдар да, сұрақ қою арқылы қай сөзбен тіркесіп тұрғанын анықта. Сабақтың қорытындысы: Сұрақ қою арқылы жаңа сабақты қорытындылаймын. Оқушылардың білімдерін бағалаймын. Үйге тапсырма: 131 - жаттығу жұмысы. Бұл жаттығу жұмысының шарты мынадай: Өлеңді мәнерлеп оқып, құрамындағы сын есімдерді тіркескен сөзімен қоса теріп жазыңдар. Фонетикалық жаттығулар Фонетикалық жаттығулардың міндеті– оқушылардың айтылған буындар мен дыбыстарды айыра алуын жəне оларды дұрыс, анық айтып берулерін қамтамасыз ету. Фонетикадан алған білімдері мен жаттығуларды дұрыс жазу емле үшін ғана пайдалы болып қоймайды, сонымен қатар оқушыларды əдеби тіліміздің нормасын сақтап оқуға үйрету үшін қолдануға болады. Фонетиканы өту барысында сабақта талдау жасалады. Талдауда сөздің дұрыс жазылуына ғана көңіл бөлініп қоймай, сонымен қатар сөздің дұрыс айтылуына да талдау жасап отыру керек. № 1. Көп нүктенің орнына тиісті əріптерді қой, көшіріп жаз. Қаза...станның оңтүстіг...нде Отырар деген қала болған. Оны Шы...ғыс хан басып алғыс... келеді. Қала тұрғ...ндары Отырарды ерл...кпен қор...айды. Отырарды қорғауш...лардыңерліг...н хал...қ ешқашан ұм...тпайды. Қарамен жазылған сөздерді сөз құрамына талда. № 2. Көп нүктенің орнына тиісті əріптерді қой, көшіріп жаз. Б...з к...ршілерімізбен тату-тəтті тұрам...з. Көршілер...міз – жақсы к...сілер. Олар бізге ...немі көмектеседі. Мен күнде аулада көрші балаларменойна...мын. Мен...ң ор...с, қаза..., татар, ...йғыр көршілер...м бар. № 3. Көп нүктенің орнына тиісті əріптерді қой, көшіріп жаз. Мақта жазда гүлде...ді. Күзде мақтаның қауашақтары жарылады. Одан үлпілдеген ақ мақта көрін...ді. Мақтаның ашылмаған қауашағын қоза де...ді. Мақтадан көп нəрсе жасал...ды. Одан жіп иіріл...ді. Жіптен мата тоқыл...ды. Матаның шитінен май шығ...ды. Мақта өте бағалы болғандықтан оны «Ақ алтын» деп те ата...ды. Етістіктердің жасалу жолын көрсет. № 4. Көп нүктенің орнына д, т әріптерінің тиістісін қой, көшіріп жаз. Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық талдау жаса. 1. Жаңа ...əуір жастары өсіп келеді. Мен науқасымнан ...əуір болдым. 2. Сынып бөлмесі адамға ...олы екен. Оның көршісі - ...олы кісі. 3. Бұл поезд ...ақ күндері жүреді. Менің ақ көйлегіме ...ақ түсіпті. 4. Ғани мен Талғат екеуі мектептен ...ос. Сен əжеңді ...ос. № 5. Берілген сөздерді буынға бөл, буын түрін анықта. Осы сөздермен сөз тіркестерін құра. Қалам, сызғыш, ұштағыш, желім, өшіргіш, күнделік. № 6. Жуан түбірлі сөздерді теріп жаз. Мектеп, оқушы, ұстаз, мұғалім, шəкірт, бала, қыз, үлгілі, тəртіпті, дарынды, сауатты. № 7. Сөз тіркестерін көшіріп жаз, дауысты дыбыстардың астын сыз. Үлгілі оқушы, жақсы бала, білімді ұстаз, мəдениетті адам, əдемі қыз, талапты шəкірт, сауатты əже. № 8. Жіңішке түбірлі сөздерді теріп жаз. Отан, ел, мемлекет, тəуелсіз, астана, əдемі, сұлу, халқы, ұлты, қорғайды, сүйеді. № 9. Жіңішке дауысты дыбыстарды бір, жуан дауысты дыбыстарды екі сызықпен сыз. Күз түсті. Айнала сап-сары алтындай. Астық тиеген машиналар тізіліп келеді. Алтын дəн – ел ырысы. № 10. Берілген сөздерді буынға бөліп жаз. Кітапхана, мектепте, сыныпта, тақтада, бормен, терезенің, есіктің, оқушының, мұғалімнің, балаға, қыздарда. № 11. Берілген мəтіннен жуан түбірлі сөздерді бір бағанға, жіңішке түбірлі сөздерді екінші бағанға көшіріп жаз. Қарағанды жұртшылығы қонақтарды құрметпен қарсы алды. Абайлар кеш бата ауылға жетті. Ғарышқа ұшырылған ғарышкерлер жерге аман-есен оралды. Қазақстан бір миллиард 250 мың пұт астық тапсырды. Бүгін – құрылысшылар күні. № 12. Көп нүктенің орнына тиісті əріптерді қойып, көшіріп жаз. Қа...ты жел тұрды. Тең...здің толқыны к...шейді. Асп...нды қара б...лт қор...ады. Бір кезде с...л қ...йып ж...берді. Біз қайы...ты жағаға т...стай бердік. Панала...ға жер іздед...к. Ол күні жа...ын ашылмады. Балы... аула...ға шыға алма...ық. № 13. Мəтінді оқы, мұнда не туралы айтылған? Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық талдау жаса. Панама, Колумбия елдерінде «таупа» деп аталатын пальма ағашы өседі. Жаңғақтарының салмағы 10 килограмға жететін бұл ағаш100 жыл жасайды екен. Жаңғақтың ішінде 6-10 дəннен тұратын бірнеше қауашақтары бар. Қаттылығы піл сүйегімен теңдес. Осы дəндерден түймелер, моншақтар жасалынады. № 14. Үндестік заңына бағынбайтын сөздерді теріп жаз. Талапты, қолөнер, көпшіл, қаламгер, атамдікі, өнерлі, ағартушы, күрекпен, кемпірқосақ, ғарышкер, шыдамды, əжелер, айлакер, терезе. № 15. Əр топтан артық сөзді тап. 1. Ата, аға, қалам, құлын, əке, оқу. 2. Құттықтау, немере, шеше, мақала, таза, тамаша. 3. Мұғалім, шілдехана, қазақ, кітап, жаман, қалам. № 16. Көп нүктенің орнына тиісті əріптерді қой, көшіріп жаз. 1. Ш...кірттер өс...п қанат қақты. 2. Б...з тапсырманы орындадық. 3. Қысқа дайындық жақсы ж...ріп жатыр. 4. С...зім – шекер, тіл...м – бал. 5. Жанат газетті үзбей оқ...ды. 6. Б...лекті б...рді жығады, б...лімді мыңды жығады. 7. Ол Қанат пен Н...рбибінің үй...н нұсқады. № 17. Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық талдау жаса. 1.Жерді трактормен жыртады. 2. Егінді комбайнмен жинайды. 3. Бригада жұмысқа қызу кірісіп кетті. 4. Мен одан сөзді тоқтатуды талап еттім. 5. Ұжым тамаша табыстарға жетіп келді. 6. Ұстаздан шəкірт озар. 7. Жиналыста оқу-тəрбие жұмысын жақсарту туралы сөз болды. 8. Өзі қазақ тілінде судай сөйлейді. 9. Жəнібектің мұрны да, көзі де, бет-бейнесі де, басы да атасына тартқан. № 18. Мына мақал-мəтелдерде берілген сөздерді буынға бөліп, буынның түрін ажырат. 1. Су – диханның қаны, жер – диханның жаны. 2. Еңбек – ердің сəні. 3. Еңбек түбі – береке. 4. Халықтың ортақ үйі – Отан. 5. Бірлік – бұзылмас қамал. 6. Білім – таусылмас бұлақ, өнер – өмірлік мұрат. 7. Өнерлі өрге жүзеді. 8. Ақыл көпке жеткізер, өнер көкке жеткізер. 9. Ер дəулеті – еңбек. 10. Ырыс алды – ынтымақ. № 19. Көп нүктенің орнына қажетті сөздерді қойып жаз. Мəтінді аудар. Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық талдау жаса. Ине бұдан 10 мың жыл бұрын .... Ине ағаштан, сүйектен, қоладан, содан соң темірден .... Ал бай адамдар күмістен .... Болаттан істелген тұңғыш инені Еуропаға арабтар .... ХVІ ғасырда Францияда сым созатын машина ойлап табу ине, түйреуішжасау ісіне үлкен жаңалық ....Қазірине химиялық құрамы өте күрделі, сапалы болаттан .... Қажетті сөздер: жасалады, жасалған, жасатқан, пайда болған, енгізді, əкелген. № 20. Мəтінді оқы, аудар. Үндестік заңына бағынбайтын сөздерді тауып буынға бөл. Қағазды біздің заманымыздың І ғасырында қытайлықтар ойлап тапты. VІІ ғасырда қағаз Парсы еліне, одан Арабияға тарады. Кейін арабтар оны Еуропаға əкелді. Тəжікстандағы Муг тауынан табылған VІІ ғасыр мұрағатының көптеген құжаттары қағазға жазылған. Ресейде бірінші қағаз фабрикасы ХVІ ғасырда Мəскеу маңындағы Ивантеевка селосында салынды. 1716 жылы І Петр астанаға таяу жерден ірі қағаз фабрикасын салдырды. Қазір қағаздың 600-ден астам түрі бар. № 21. Əр топтан артық сөзді тап. 1. Қасық, табақ, шанышқы, сурет, шəйнек. 2. Студент, институт, дəліз, қонақ, талапкер. 3. Қуыршақ, тəулік, кітап, қаймақ, жəшік. № 22. Көп нүктенің орнына қ, кдыбыстарының тиістісін қой, көшіріп жаз. Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық талдау жаса. 1. Жеріміз енді ...өбейгелі тұрған жоқ па? 2. Басшысы болмаған елде елді... бар ма? 3. Ары... адамның ...өзі өт...ір болады екен-ау! 4. Баянауылсия...ты жерді ...ім сүймейді? 5. Бұл ...ыздың жасы он жетіге жаңа толды. 6. Бала атасының бетіне таңдана ...арады. 7. Анау ...езде отырғызылған жас шыбы...тар кө...теп қалыпты. 8. Өзінің жа...сы ...өретін о...ушыларының бірі Əділ е...ен. 9. Бү...іл ауылдың малы сол ...ұдықтан суарылады. 10. А...ыры асыға күт...ен ұшу сəті де жетті. № 23. Көп нүктенің орнына н, ң дыбыстарының тиістісін қой, көшіріп жаз. 1. Үзілмей, қатаймай соққан, бір қалыппен желпіп соққан қо...ыр салқы... жел қа...дай рақат! 2. Мырзасы... қарай гөр! – деді біреу мысқылды ү...мен. 3. Мы... –мың рақмет, атажан! 4. Ой байғұс бала-ай! Қарғадай баламды тағы шырылдатты...-ау, қанішер Майбасар! 5. Ана көк шөпке бауыры...ды төсеп жатар ма еді! 6. Бұл туралы кеше айтпаға... да екенсің! 7. Айнала... а қарашы! Қа...дай тамаша! 8. Ол неғылған о...баған адам! 9. Мұ...дай сөздің кімге керегі бар? № 24. Сөздің бір əрпін өзгертіп жаңа сөз құра. Бар- қас- бес- лақ- тар- шың- № 25. Əріптерді орнына қой, сөздерді дұрыс жаз. Текмеп, алқма, пткаі , ысбды, ріпə. № 26. Көп нүктенің орнына ұ, ү, у дыбыстарының тиістісін қой, көшіріп жаз. Дам...ы, р...лық, дə...ірін, к...нделікті, алыс..., отыр...мен, р...хани, а...ыз, м...ра, қырк...йек, к...ні, респ...блика, т...ралы, т...рақталып, ...лттық, дамыт..., қолдан..., т...рақтандыр..., атқарыл...да. № 27. Жіңішке түбірлі сөздерді теріп жаз. Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық талдау жаса. Алматы– алғаш сақ, кейіннен үйсін тайпаларының мекені болған, орта ғасырларда салына бастаған қала. Қазақстан Ресейдің қол астына қарағаннан кейін Алматы тұрған жерге 1854 жылы «Верный» деген бекініс салынып, Алматы «Верный» деп аталып кетті. Ол 1867 жылы Жетісуəкімшілігінің орталығы болды. 1921 жылы наурыз айының 14-і күні қалаға бұрынғы Алматы аты қайта берілді. Алматы – 1939 жылғы желтоқсан айының 5-і күнінен бері республикамыздың астанасы болды. Бүгінгі күні Алматы – ғылым мен өнер, өндіріс пен демалыс орталығы. № 28. Көп нүктенің орнына ө, о дыбыстарының тиістісін қой, көшіріп жаз. Б...лме, ...лең, ж...лдас, ...қулық, б...с, ...рны, ...тбасымыз, т...рт, ж...қ, ...лардың, к...йлек, қ...нақ, ...тыр, д...п, ...т, ...рындық, ...рал, к...з, Ж...март, б...лсын, ...блыс. № 29. Берілген сөздерді буынға бөліп жаз, буынның түрін анықта. Солтүстігінде, табиғаттың, қолайлы, өлкенің, айдындарын, көлдерді, пайдаланады, үстіне, қара, өсімдіктерін, құюдың, қызуы, жергілікті, қолшатырды, елдерінде, тастармен, гүлдерімен, қауырсындарымен, əсемделген, жауыннан. № 30. Əр топтан артық сөзді тап. 1. Қыс, көктем, қала, жаз, күз. 2. Дəрігер, ғалым, мұғалім, халық, аспаз. 3. Құлақ, мойын, мұрын, қол, көйлек. Лексикалық жаттығулар Тіл дамытуға арналған жаттығулар жүйесін жинақтауда жаттығу жұмыстарына қойылатын мынадай негізгі əдістемелік талаптар ескеріледі: 1) жаттығу мəтіні оқушының жас ерекшелігіне сай келуі тиіс; 2) жаттығу мəтінінің тəрбиелік мəнінің болуы; 3) жаттығуда берілген тілдік тапсырманың айқындығы; 4) лексикалық тақырыптың грамматикамен байланыстылығы. Бұл жаттығу түрлері үш топқа бөлінеді: 1) лексикалық тақырыптарды бекіту мен оқушы тілін дамытуға бағытталған тақырыптық жаттығулар; 2) меңгерілген лексикалық тақырыптарға байланысты оқушылардың өзіндік шығармашылығын ұштауға бағытталған жаттығулар; 3) лексикадан алған білімін тексеруге бағытталған бақылау жаттығулары. Жаттығу жұмыстары негізінде шəкірттер əрбір сөз табының өзіндік ерекшеліктерін, басқа сөз таптарынан айырмашылықтарын саналы түсінеді. Септік, көптік, жіктік, тəуелдік жалғауларын меңгеріп, оларды жазбаша, ауызша сөйлегенде орынды, дұрыс қолданып үйренеді. № 1. Сұрақтарға жауап беріңіздер. Кімде дəптер бар? Көктемде Кітаптар қайда қойылған? Кітапта Олар қашан келеді? Елтаңбада Өскемен туралы қайда жазылған? Əлияда Қашан күн ұзарады, түн қысқарады? Қыста Неде қыран құс бейнесі жоқ? Сөреде № 2. Берілген сөйлемдерді көшіріп, жақшаның ішіндегі сөздерді аударыңыздар. (В моем доме) төрт бөлме бар. Кілем (на полу) жатыр. (У кого) артық қалам бар? Алманың үйі (на проспекте Сатпаева) орналасқан. Біз Алматыға (летом) барамыз. Екінші сабақ қашан басталады? Анам (в институте) оқытушы болып жұмыс істейді. № 3. Сөйлемдерді қазақшаға аударыңыздар. Тетрадь ученика, житель села, угол комнаты, квартира моего друга, дом брата, главный инженер завода, профессия Александра, имя его друга, школа Болатбека, мяч детей, платье твоей тети, дочери моей сестры, Резиденция Президента Республики Казахстан, отрывок поэмы Абая, его название, конец работы; самое главное вопроса, характер твоего друга. № 4. Атаулы күндерді қазақша жазыңыздар. Үлгі: Наурыздың сегізі – Халықаралық Əйелдер күні. Девятое мая – День Победы. Первое сентября – День Знаний. Пятое июня – Всемирный день Защиты окружающей среды. Двадцать второе марта – Праздник Наурыз. Первое января- Праздник Новый год. Шестнадцатое декабря – День Независимости. Тридцатое августа – День Конституции. № 5. Көп нүктенің орнына қажетті сөздерді қой, мақал-мəтелдерді аударыңыз. Құс ... ұшады, ... қонады. ... дос бол, үйіңе береке кіреді. ... дос бол, қадіріңді біледі. ... дос бол, сасқанда ақыл береді. Ағаш ... , адам ... мықты. Қажетті сөздер: тамырымен, азаматпен, құйрығымен, əйеліңмен, қанатымен, білімдімен, досымен. № 6. Мəтінді оқып мазмұнын айт. Осы үш айтқаныңыздың үшеуіне де дау айтам, əке. Өзімдікі дұрыс деп айтам. Ең əуелі, жайдақ суға теңгердіңіз. Қолында құралы бар жалғыз-жарымға ғана пайдасы тиетін шыңыраудағы, су болғанша, құралды, құралсыз кəрі-жасқа түгел пайдасы тиетін жайдақ су болғанды артық санаймын. Екінші, ел алатын тəсілді айттыңыз. Ел билейтіндердің мінезін айттыңыз. Менің білуімше, ел бір заманда қой сияқты болған... Ал қазіргі ел бұрынғы көр балалықтан, нашар, момындықтан сейіліп, көзін ашып келеді...Үшінші, орысты айттыңыз. Халық үшін де дүниенің асылы – білім-өнер. Сол өнер орыста. № 7. Мəтінді оқы, мұнда не туралы айтылған? Қазақстанның мемлекеттік туы аспан түстес көгілдір. Туымыз бір түсті, қоспасы жоқ. Ол халқымыздың бірлігін, тұтастығын білдіреді. Көк байрағымызда алтын күн, дала бүркіті жəне ұлттық өрнек бейнеленген. Күн байлық пен берекенің нышаны болып есептеледі. Ал қанатты бүркіт – далалықтар үшін еркіндік белгісі, биік армандарға қол созу. Ою-өрнектар – қазақ халқының өмірлік серігі. Алтын күнсөз тіркесінде алтын сөзі тура мағынасында қолданылған ба? Бұл сөзбен ауыспалы мағынада сөз тіркесін құрастыр. № 8 Мəтінді оқы, мұнда не туралы айтылған? Панама, Колумбия елдерінде «таупа» деп аталатын пальма ағашы өседі. Жаңғақтарының салмағы 10 килограмға жететін бұл ағаш 100 жыл жасайды екен. Жаңғақтың ішінде 6-10 дəннен тұратын бірнеше қауашақтары бар. Қаттылығы піл сүйегімен теңдес. Осы дəндерден түймелер, моншақтар жасалынады. Мына сөздерді тəуелдік жалғауының 3-жағына қойып қандай дыбыстар өзгеретіндігін көрсетіңдер: сабақ, жапырақ, бұтақ, жаңғақ, салмақ, терек, шөп, қабық. № 9. Мəтінді оқы, мұнда не туралы айтылған? Əжем екеуіміз көшеде келе жатып жерде жатқан жарты күлше нанды көрдік. Əжем еңкейіп нанды алды да, оң қолының саусағын алдымен нанға тигізді, сонан соң маңдайына бір тигізді. - Қазір кейбір балалар тоқшылықтың қадірін білмейді, – деді əжем ренжіп. - Нанды кез келген жерге лақтырып тастайды. Сосын əжем нанды алып, қол орамалына орады. Үйге келді де, əлгі нанды қайда қоярын білмей сəл ойланып тұрды да: - Таптым! Ең болмаса торғайлар жесін, – деп əжем нанды үгітіп тақтайға салды да, терезенің сыртына қойды. Мəтіндегі етістіктерді теріп жазып болымсыз түрге айналдырыңдар. № 10. Берілген сөз тіркестеріне қарсы мəндес сөз тіркестерін жазыңдар, олармен сөйлем құрастырыңдар. Жеңіл жұмыс – ... ; көңілді əн– ... ; терең су – ... ; баяу жел – ... ; қалың шөп – ... ; шалғай жер – ... ; қысқа мерзім – .... Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық талдау жаса. № 11. Төмендегі тіркестерде қалың, бас, қисық, суық, жылы, ауыр деген сөздердің қандай мағыналарды білдіретінін айт. 1. Қалың дəптер, қалың қар, қалың шөп, қалың тұман, қалың жылқы, қалың жаңбыр, қалың киім. 2. Малдың басы, таудың басы, өзеннің басы, жиналыстың басы, жұмыс басы. 3. Қисық ағаш, қисық мінез. 4. Суық күн, суық сөз, суық хабар. 5. Жылы су, жылы сөз, жылы қабақ. 6. Ауыр тас, ауыр жұмыс, ауыр мінез. № 12. Берілген синоним сөздерді жақша ішіндегі сөздердің лайықтысымен қатарластырып сөз тіркесін жаз. Сирек, селдір (шаш, кездесу). Қысқа, келте, шолақ (мұрын, көйлек, ақыл, күртеше). Көп, мол, қыруар (ақша, тамақ, адам, жылқы). Мықты, берік, күшті (еден, ағаш, суретші). № 13. Көп нүктенің орнына қажетті сөздерді жаз. Бірлік, татулық, ынтымақ. Бейбітшілік жақтаған жұмыр жердің бетіндегі кез келген халық осы қасиетті үш ... қадірін жақсы біледі. Халықтардың аңсаған ... , көздеген ... – ең бірінші осылар. Қазақстан – жүздеген ... басын біріктіріп отырған мемлекет. Біздің жас мемлекет үшін халықтың ... ауадай қажет. Қажетті сөздер: бірлігі, арманы, ұғымның, мақсаты, ұлт өкілдерінің. № 14. Жақша ішіндегі сөзді қазақшаға аудара отырып, сөйлемдерді аяқта. Баяндауышқа сұрақ қой. Көк Туымыз төбемізде (развевается). Елтаңбамыз барша əлемге (известен). Елбасымыз өз Жолдауында халқымызға ХХІ ғасырдың бас кезіндегі атқарылатын жұмыстардың жауапкершілігінің зор екенін (напоминает). Тіл тазалығы мен дене тазалығын сақтауға (старайтесь). № 15. Сөйлемдерді қазақшаға аударыңдар. Мой отец – учитель. Он учит детей. Мать – врач. Она работает в поликлинике. Бабушка и дедушка не работают. Они – пенсионеры. Я и моя старшая сестра учимся в школе. Мы учимся хорошо. Морфологиялық жаттығулар Морфологиялық жаттығулардың міндеті – ана тіліміздің морфологиялық құрылысын оқушыларға саналы меңгерту. Морфологиялық жаттығулар мазмұны жағынан екі түрлі болады: 1) сөз тұлғасын оқыту барысындағы жаттығулар; 2) сөз таптарын оқыту барысындағы жаттығулар. Сөз тұлғасына байланысты жүргізілетін жаттығуларға мынадай талаптар қойылады: 1) алдымен негізгі түбірлерді, одан кейін туынды түбірлерді, сосын түбірлес сөздерді талдайды; 2) белгілі-бір сөздердің ішінен негізгі түбірді тапқызу үшін сол негізгі түбірден жасалатын туынды сөздермен салыстыру жұмысы жүргізіледі; 3) туынды сөздерден негізгі түбірді ажырату барысында сөздің мағынасына назар аударылады. Сөз табы бойынша жүргізілетін жаттығу түрлері төмендегідей сараланады: 1) мəтіннен керекті сөздерді тапқызу; 2) керекті сөздерді қатыстырып сөйлем құрату; 3) сөздің мағынасын түсіндіріп, сөйлемдегі қызметін көрсету; 4) мағына мен тұлға жағынан қандай айырмашылықтары барын салыстыру. № 1. Берілген зат есімдерге жатыс септігінің тиісті жалғауларын жалғаңыздар. Түс... , тау... , досым... , сен... , бөлмесі... , дүкен... , үйің... , ат... , жаз... , олар... , үйі... , үстелім... , бас... , уақыты... , əжеңіз... № 2. Жатыс септігінің тиісті жалғауларын жазыңыздар. Менің үйім орталық (де, те, та). Сенің жұмыс орның Тəуелсіздік даңғылы (нде, та, нда). Сіздің мекенжайыңыз Лихарев көшесі (де, нда, нде). Мен көктем (те, нде, д Е) Астанаға барамын. Лəззат демалыс (да, та, де). Асан (та, нда, д А) қызық кітапбар. №3. Көп нүктенің орнына жатыс септігінің жалғауын жалғап, жақшаның ішіндегі сөздердің біреуін таңдап жазыңыздар. Көктем... (гүлдер, адамдар) өседі. Үстел... (кітап пен қалам, орындық) жатыр. Мен... (қызық, қисық) кітаптар көп. Біз бүгін Русланның үйі... кездесеміз. (Наурыз..., қаңтар... ) күн жылынады. (Сəрсенбі мен дүйсенбі..., түн... ) сабақ болмайды. Батыр... (найза, садақ, қылыш, күшік) болады. Əсет... (жаңа, кəрі) шапан бар. Мектебіміз... (дарынды, алтын) оқушылар көп. Ол менің (ойым..., қалтам... ) жүреді. № 4. Берілген зат есімдерге барыс септігінің тиісті жалғауларын жалғаңыздар. Бөлме... , Асан... , жігіт... , қызы... , орталық... , əжем... , жұмысыңыз ... , аптасы ... , көрпе..., үйің... , шəкірттеріміз... , сыныбың... , ұстазым ... , дəптері... , қала... , жүзім... , күрес... , бетім... № 5. Сұрақтарға үлгі бойынша жауап беріңіздер. Үлгі: Су (вода), ішу (пить) – су ішуге (чтобы воду попить) Кітап (... ), алу (... ) – ... (... ). Үй (... ), қарау (... ) – ... (... ). Ол неге келе жатыр? Ақша (... ), беру (... ) – ... (... ) Сүт (... ), сатып алу (... ) – ... (... ) Есік (... ), ашу (... ) – ... (... ) № 6. Берілген сөйлемдерді көшіріп, жақшаның ішіндегі сөздерді аударыңыздар. (В мой дом) достарым келді. (Тебе) жауапты тапсырма береміз. Мен (к тебе домой) қарай келе жатырмын. Ты (в магазин) қарай барасың ба? Сізге (к дому Дины) дейін бару керек. Салтанат пен Əсет (к нам на работу) қарай қашан келеді? Бізге (на задание) назар аудару керек. Саған (громко разговаривать) болмайды. № 7. Берілген зат есімдерге шығыс септігінің тиісті жалғауларын жалғап, оларға сұрақтар қойып аударыңыздар. Үлгі: ата ... - атадан (кімнен?) – от дедушки əңгімесі ... -əңгімесінен (неден?) – из его рассказа Қағаз ... , хат... , сурет... , баласы... , əжем... , ұн... , баяндамаң ... , өлең ... , үйі ... , құлын ... , түйе... , Атырау... , балық... , жаз... бері. №8. Сөйлемдерді аударып, шығыс септігінің жалғаулары бар сөздерге сұрақтар қойыңыздар. Я пришел со школы. Моя бабушка смотрит из окна. Самал из теста приготовила вкусный пирог. Мы с речки принесли красивые камни. Его младший брат боится воды. Мастера из золота и серебра изготовили дорогое украшение. Моя мама приготовила варенье из черной смородины. Айгуль от тебя ушла днем? По радио во сколько передают новости? № 9. Көп нүктенің орнына тиісті шығыс септігінің жалғауын жазыңыздар. Мен Əлияның сөмкесі... қалам алдым. Өзен... көп балық ауладым. Əжем маған сүт... ірімшік жасап берді. Ол көршім... үш орындық алды. Біз теледидар... жақсы кино көрдік. Анам қызылша... салат жасайды. Айша қатты дауыс... оянды. Біз алтын адамды қай мұражай... көрдік? Бақша... алма, алмұрт, жүзім тердік. Автобус Өскемен... Астанаға дейін бір күн жүреді. № 10. Берілген зат есімдерге табыс септігінің тиісті жалғауларын жалғаңыздар. Болат... , темір... , мысығым... , күші... , ай... , кітап... , немере... , атасы... , мемлекет... , жаз... , күз ... , зауыты... , көше... , ескерткіш... , жағажай... , сөздігің... , тайпа... , заң... , жылы... , құстар ... , тілі... , апта... , ел... , халық... № 11. Сөйлемде келтірілген сұрақтарға үлгі бойынша жауап беріңіздер. Үлгі: Мен (кого?) қатты сағындым. – Мен сені қатты сағындым. Сіз бұл (что?) оқыдыңыз ба? – Сіз бұл кітапты оқыдыңыз ба? Сен тез (что?) жəне (что?) палауға кес. Ол маған əдемі (что?) сыйлауға əкеле жатыр. Оқушылар қазақ тілінің (кого?) ықыласпен тыңдап отыр. Əке-шешем «Бəйтерек» мейрамханасына Жаңа жылды бірге қарсы алуға (кого?) шақырды. Ағаларым үлкен (что?) салып жатыр. Баласы кеше байқаусызда (что?) жəне (что?) жыртып алды. № 12. Сұрақтарға үлгі бойынша жауап беріңіздер. Үлгі: Біз кімді шақырдық? – Біз көршіні шақырдық.
№ 13. Берілген зат есімдерге ілік септігінің тиісті жалғауларын жалғаңыздар. Дүкені... , аймақ... , ұғым... , мөлшер... , аң... , тұрғын... , теңіз... , елік... , жасөспірім... , көшбасшы... , сарбаз... , алып... , Ертіс... , күй... , Абай... , көшелер... , əжелерім.... № 14. Көп нүктенің орнына қажетті ілік септігінің жалғауларын қойып аудырыңыздар. Үлгі: Бөлменің терезесі – окно комнаты Астана қаласы – Қазақстан... астанасы – «Евгений Онегин» - Пушкин... романы – Өскемен қаласы... тұрғыны – ___________ Əпкем... үйі – ________________________ Бөлім... қызметкері – __________________ Жылқы... төлі – _______________________ № 15. Иелік форма жұрнақтары мен ілік септігі жалғауларын дұрыс жазыңыздар жəне сөйлемдер құрастырыңыздар. Үлгі: доп баланікі – баланың добы (мяч ребенка) Бұл доп баланікі – баланың добы көшеде жатыр. Бақ ата... – Ата... ба...ы (... ) Қап атам... – Атам... қа...ы (... ) Етік се... – Се... ет... і (... ) Кітап Самат ... – Самат... кіта...ы (... ) Жапырақ ағаш ... – Ағаш... жапыра...ы (... ) Жастық əже... – Əже... жасты...ы (... ) Білезік сіздер... – Сіздер... білезі...і (... ) Жіп сіңлің... – Сіңлің ... жі...і (... ) № 16. Көмектес септігінің тиісті жалғауларын жазыңыздар. Алма пышақ (пен, бен) нан турады. Мен Нұрлан (пен, мен) бірге өлең айттым. Үйге автобус (бен, пен) барасың ба? Атам (мен, бен, пен) жайлауға барайық. Мінезі (мен, бен) ұнады. Апайым кəмпит (мен, пен) шай ішіп отыр. Терезені қағаз (мен, бен) сүрттік. Сен филармонияға Жұмабаев (пен, мен) бірге барған жоқсыңба? № 17. Сөйлемдерді екінші бағанда берілген тиісті бөлігімен толықтырыңыздар. Үлгі: Адамдар баспен ойлайды. Люди думают головой. көз . . . сезеді құлақ . . . естиді қол . . . дем алады аяқ . . . домбыра шертеді Адамдар мұрын . . . сөйлейді тіс . . . жүреді тіл . . . ұстайды ауыз . . . тамақ ішеді саусақ . . . тамақ шайнайды жүрек . . . көреді № 18. Берілген зат есімдерге көмектес септігінің тиісті жалғауларын жалғаңыздар. Ит... , қар... , мені... , тарақ... , күрек... , теңіз... , пойыз... , ұшақ... , досы... , Ілияс... , той... , доп... , аяқ... , адам... , шаңғы... , көше... , тұлға... , сноуборд... , археолог.... №19. Сөйлемдерді оқып, қарамен жазылған сөздердің орнына сұрау есімдіктерін қойып, сұраулы сөйлемдерге айналдырып жаз. Қарағанды жұртшылығы қонақтарды құрметпен қарсы алды. Абайлар кеш бата ауылға жетті. Ғарышқа ұшырылған ғарышкерлер жерге аман-есен оралды. Қазақстан бір миллиард 250 мың пұт астық тапсырды. Бүгін – құрылысшылар күні. № 20. Мына сөйлемдерді көшіріп, баяндауыштардың қандай етіс тұлғасында берілгенін айт. Мұғалім бізді Түркістан қаласымен таныстырды. Біз Қожа Ахмет Йасауи кесенесін тамашаладық. Бұл кесене 1396-1404 жылдары тұрғызылды. Оны Ақсақ Темір салғызды. Түркістан қаласытуралы біз көп əңгімелестік. Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық талдау жаса. № 21. Мына сөздерден жұрнақтар арқылы сын есім жасап, сөз тіркестерін құрастырыңдар. Үлгі: гүл-гүлді – гүлді өсімдік Орман, жапырақ, шырша, қарағай, шөл, көлеңке, алма, бала, ағаш, салмақ, терек, пайда. Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық талдау жаса. № 22. Жақша ішіндегі етістіктерді өзгелік етіс тұлғасына қойып сөйлемдерді көшіріп жаз. Көктемде біз Наурыз мейрамын (өт) .... Апай бізге əн (айт) ... , би (биле) .... Ол бізге құттықтау (жаз) ... , кейбір балаларға сурет (сал) .... Апам бізге наурыз көже (іш) .... Мен əпкеме бауырсақ (пісір) .... Қарамен жазылған сөздерге морфологиялық талдау жаса. № 23. Берілген сөйлемдердегі етістіктерді қалау рай тұлғасына қойып, өзгертіп жазыңдар. Мен үйдің қасына гүл отырғызамын. Гүлге су құямын. Гүл қайтадан жақсы өсе бастайды. Мен жақсы адам боламын. Кешке далада серуендеймін. Атам үйде демалады. Ертең Алматыда ауа райы суық болады. Кешке жақын жаңбыр жауып, қатты жел соғады. Қарамен жазылған сөздерге фонетикалық талдау жаса. № 24. Сөздерге жіктік жалғауын жалғап, сөйлемдер құрап жаз. (I жақ, жекеше) Жиырмада, жас, үлкен, бала, əке, Өскеменнен. № 25. Тəуелдік жалғаулы сөздерді теріп жаз. Күзім-ау, күзім-ау, Мінезің бұзық-ау: Жаңбырың сіркіреп, Келгенің қызық-ау! Бау-бақша тосады, Тосады достарым. Дастарқан толған дəн, Жайдары аспаным. № 26. Кім, кімдер, не, нелер сұрақтарына жауап беретін сөздердің астын сыз. Ауылдың шеті. Қарлы төбешікке су құйылып сырғанақ жасалған. Бірнеше бала сырғанақ теуіп жүр. Олардың ішінде ағайынды Қапановтар бар. Беттері қызара бөртіп сырғанақ тебуден жалыққан емес. № 27. Мəтінді оқы, мұнда не туралы айтылған? Мəтінге бірнеше сұрақ қой. Қарамен жазылған сөздерге морфологиялық талдау жаса. Жылда төрт маусым бар, əр маусымда үш ай, яғни тоқсан күн болады. Көшпелі халық əр маусымға қарай мал жайылымын өзгертіп, қоныс аударып отырған. Оны көктеу, жайлау, күздеу, қыстау деп атаған. Ерте кезде малшылар көктем айларында қыстаудан алыс жерге көктеуге көшіп малын төлдететін. Содан кейін жайлауға көшіп, маусым, шілде, тамыз айларын сонда өткізетін. Жайлау – қыстаудан алыс жатқан жердегі жазғы қоныс. Оны шөбі жақсы, суы мол жерден таңдайды. Онда жылдың үш маусымында да ешкім болмайды. Қыстан арықтап шыққан мал жайлауда тойынып, семіреді. Мал ғана емес, адамдар да рақаттанады. Бие байлап, қымыз ішеді, айран ұйытып, құрт, ірімшік қайнатады. Қысқа арнап азық-түлік əзірлейді. № 28. Мəтінді оқып, тəуелдік жалғаулы сөздерді теріп жаз. Өскемен қаласы – Шығыс Қазақстан облысының орталығы. Өскемен қаласының іргесі 1820 жылы Семей облысына қарайтын уездік қала болып белгіленді. 1939 жылы ол Шығыс Қазақстан облысының орталығы болып бекіді. Мұнда өнеркəсіп орындарынан Қорғасын-мырыш, титан-магний комбинаты, Өскемен су электр стансасы т.б. бар. Қалада мəдениет сарайы, Жамбыл атындағы театр сияқты мəдени орындар көптеп саналады. № 29. Мəтінді оқып аудар, мазмұнын айт. Берілген сан есімдерді сөзбен жаз, қарамен жазылған сөздерге морфологиялық талдау жаса. Семей қаласы– Ертіс өзенінің екі жағына орналасқан. Семейдің тұрған жері ерте замандардан бастап ежелгі тайпаларға тұрақ болған. Ғалымдардың айтуынша, 1600 жылдары Семейде жеті шатыр (семь палат) тұрғызылған. 1718 жылы Ресейден Чередов деген адам Семей қамалын жаңадан тұрғызуға жіберілген. Сол жылдың өзінде-ақ Семей бекінісінің іргесі қаланды. 1782 жылдан ол уездік қала болған. Кеңес үкіметі кезінде бұл өлкеде халық шаруашылығы өркен жайды. 1934 жылы Семейде ет-консерві комбинаты, 1935 жылы жүн өңдеу фабрикасы т.б. өндіріс орындары жұмыс істей бастады. Семей қаласы – ұлы ақын Абай, данышпан жазушы Мұхтар Əуезов білім алған қала. Бұл ХIХ ғасырдың 50 жылдарында Ш.Уəлиханов əскери қызметте болған жер. Семей қаласының тарихы шежіреге өте бай. № 30. Берілген сөздерге ілік септігінің тиісті жалғауларын жалғаңыздар. Болат... , темір... , мысығым... , ай... , кітап... , немере... , атасы... , мемлекет... , жаз... , күз... , зауыты... , көше... , ескерткіш... , жағажай... , сөздігің... , тайпа... , заң... , жылы... , құстар... , тілі..., апта... , ел... , халық.... жүктеу/скачать 448,93 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|