Семинар -15 сағат Оқытушының жетекшілігімен студенттің өзіндік жұмысы (ожсөЖ) 30 сағат СӨЖ 30 сағат

Жер шарындағы алғашқы тіршіліктің пайда болуы, одан тірі организмдердің құрлыққа шығуы, топырақ түзілу процестері бәрі де тірі организмдердің жер бетінде табиғи заңдылықпен таралуына әкеп соқты. Организмдердің суда, құрлық пен әуеде, топырақта тірішілік ететін формалары келіп шықты.

Мекен ету ортасы дегеніміз – тірі ағзаны қоршайтын және оған тура немесе жанама әсер ететін табиғаттың бөлігі. Планетамыздағы тірі ағзалар 4 негізгі мекен ету ортасын игерген. Олар:

1. 
   Су;
   
2. 
   Құрлық-ауа;
   
3. 
   Топырақ;
   
4. 
   Тірі ағзалар.
   

А) Пойкилотермді (салқынқандылар);

Ә) Гомойотермді (жылықандылар).

Ылғал режиміне байланысты өсімдіктер:

А) Гигрофиттер (ылғалы мол жерлерде өсетін өсімдіктер);

Ә) Мезофиттер (ылғалы орташа жерлерде өсетін өсімдіктер);

Б) Ксерофиттер (құрғақ жерлерде өсетін өсімдіктер).

Ылғал режиміне байланысты жануарлар:

А) Гигрофилдер (ылғалы мол жерлерде тіршілік ететін жауарлар);

Ә) Мезофилдер (ылғалы орташа жерлерде тіршілік ететін жауарлар);

Б) Ксерофилдер (құрғақ жерлерде тіршілік ететін жауарлар).

Жарыққа байланысты өсімдіктер мынадай экологиялық топтарға жіктеледі:

А) Гелиофиттер (жарығы мол жерлерде өсетін өсімдіктер);

Ә) Сциофиттер (көлеңке жерлерде өсетін өсімдіктер);

Б) Факультативті гелиофиттер (көлеңкеге шыдамды өсімдіктер).

2. Құрлықта тіршілік ететін ағзалаларға топырақтың әсері – эдафикалық фактор:

химиялық құрам; физикалық және механикалық ерекшелігі.

3. Суда тіршілік ететін ағзалар үшін гидрологиялық факторлар:

судың тұнықтығы; күн сәулесінің түсуі; құрамы; қысымның түсуінің өзгеруі, ластануы.

4. Жер бедерінің әсері:

күн сәулесінің түсу ерекшелігі; беткейдің еңістігі, т.б.

Биотикалық факторлар: түрішілік, түраралық.

Биотикалық факторлар дегеніміз – тірі организмдердің бір-біріне және қоршаған ортаға жағымды немесе жағымсыз әсер етуі. Бұл өте күрделі процестер жиынтығы. Өйткені, тірі организмдер бір-бірімен қоректену, бәсеке, паразиттік, жыртқыштық, селбесіп тіршілік ету арқылы алуан түрлі қарым-қатынаста болады. Аталған қарым-қатынастар өсімдік пен өсімдік, жануар мен өсімдік немесе жануарлар мен жануар арасында болуы мүмкін.

Оған ағзалардың өзара селбесу арқылы тіршілік етуі, арамтамақтық тірішілікке көшуі, жыртқыш пен жемтігі, т.б. жағдайлар жатады. Биотикалық факторлар бір популяция ішіндегі даралар арасында байқалады. Мысалы, бөкендердің жайылымдардағы өсімдіктерге әсері, бөкендердің тірішілік үшін бір-біріне өзара әсері немесе қасқырдың бөкенге шабуылы, т.б. әсерлерді атауға болады. Түрішілік және түраралық.

Антропогендік факторлар.

Экологиялық апаттардың негізгі себептерінің бірі – ғылыми-техникалық өрлеу. Қазіргі ғылым мен техниканың құдіретін адамзат дұрыс пайдалана білгенде ғана, антропогендік экологиялық дағдарыстардың алдын алу мүмкіндігіне кең жол ашылады.

Алғашқы антропогенді экологиялық проблемалар, адамдар өмір сүретін аймақтарда өте ерте кездерде-ақ байқалған. Сол кездердің өзінде-ақ, жабайы аңдардың, өсімдіктердің түрлерінің азаюы байқалады. Кейбір ғалымдар бұл жағдайдың себебін климаттың өзгеруімен байланыстырса, ал кейбіреулері математикалық есептерге сүйене отырып, «жан-жануарлар мен өсімдіктердің қырылуына адамдар кінәлі» деген жорамалдарды айтуда.

Антропогендік факторларды биотикалық факторлар қатарына жатқызып келген болатын. Бірақ соңғы кездегі адамның іс әрекетінің табиғатқа қарқынды, әрі жан-жақты ықпал етуіне байланысты ол жеке қарастырылады. Антропогендік факторлар тікелей ағзаларға және айналадағы жағдайларына да әсер ете алады. Қазіргі кезде адамның іс-әрекетінің кең көлемде бүкіл биосфераға ерекше әсер етуі жер шараныңы барлық аймақтарында айқын байқалуда. Оған мысал ретінде Арал өңірінің, Семей жерінің, Балқаш маңының, Каспий алқабының экологиялық апатты аймақтараға айналғандығына антропогендік факторлар негіз болғанын атап айтуға болады.

Тірі ағзаға әсер ететін ортаның элементтерін экологиялық фактор деп атаймыз, олар абиоталық, биоталық, антропогендік болып бөлінеді.

Экологиялық факторларға ағзалардың бейімделу қабілеті.

Ағзаға қажетті немесе кері әсерін тигізетін қоршаған ортаның элементтері экологиялық факторлар деп аталады. Табиғатта бұл факторлар жеке емес, күрделі кешен түрінде әсер етеді.

Организмдер болса факторлардың әсеріне әр түрлі реакция береді. Мәселен, ащы суда тіршілік ететін организмдер үшін тұз және минералды заттар шешуші роль атқарса, ал тұщы су организмдері үшін қажеті шамалы.

Шөл-шөлейітті жерлердегі өсімдіктер үшін жоғары темрпература, ылғалдың аздығы қолайлы фактор болса, ал орман өсімдіктеріне бұл қолайсыз ортаның факторлары болып табылады. Міне, осы жағдайлар мен факторлар оларға организмдердің бейімделуі ұзақ жылдар бойы қалыптасқан тарихи дамудың жемісі деп білеміз. Нәтижесінде өсімдіктер мен жануарлардың түбегейлі қалыптасқан географиялық белдемдері айқындалады.

Факторлар үш негізгі топқа жіктеледі: абиотикалық, биотикалық және антропогендік.

Абиотикалық факторлар:жарық, температура, ылғалдылық.

Абиотикалық факторлар дегеніміз - бейорганикалық табиғаттың тірі ағзаларға тигізетін әсері.

1. Белгілі бір аймақта тіршілік ететін барлық ағзалар тобына әсер ететін климаттық немесе физикалық факторлар:

ауаның ылғалдылығы; жауын-шашынның мөлшері; ауаның температурасы; жарық мөлшері; күн мен түннің ұзақтығы, желдің әсері; ауа қысымы, ауаның құрамы.

Жарық, температура, ылғалдылыққа байланысты ағзалардың келесі экологиялық топтарын бөліп көрсетеміз.

№ 3 дәріс

Экологияда популяция дегеніміз – бір-бірімен өзара қарым-қатынаста болатын және үлкен территорияда бірігіп тіршілік ететін бір түрге жататын даралар тобы. С.С.Шварцтың берген анықтамасы бойынша популяция – бұл қоршаған ортаның үнемі өзгеріп отыратын жағдайында санын тұрақты ұстап тұруға қажетті жағдайлармен қамтамасыз етілген белгілі бір түрдің ағзаларының элементарлық тобы.

«Популяция» ұғымы латынның populus – халық, тұрғындар деген сөзінен шыққан, сондықтан экологиялық популяцияны белгілі бір территориядағы бір түрдің тұрғындары ретінде анықтауға болады. «Популяция» терминін ғылымға алғаш 1903 ж. В.Иогансен енгізді. Популяция ішіндегі панмиксияның (еркін шағылысудың) да, даралардың арасындағы байланыстың да деңгейі әр түрлі популяциялардағы даралардың арасындағыдан жоғары. Популяция эволюцияның, сонымен қатар түрдің құрылымдық бірлігі болып табылады. Популяцияда түраралық қатынастарға тән барлық байланыс формалары байқалады.

Популяция немесе түрдің өз тіршілігінің соңына дейін мекен ететін жері таралу аймағы – ареал деп аталады.

Ареал может быть сплошным или разорванным (дизъюнктивным), если между его частями возникают различные преграды (водные, орографические и др.).

Ареалдың әр түрлі орталықтарын бөледі: геометриялық орталық; ареал шегіндегі түрдің пайда болу орталығы; даралардың ең жоғары мөлшері қоныстанған молшылық орталығы.

Ареал көлеміне және таралу деңгейіне байланысты:

Космополиттер – өкілдері Жердің тіршілік аймақтарының көпшілік бөлігінде кездесетін ағзалардың түрлері (мысалы, бөлме шыбыны);

Убиквистер – әр түрлі орта жағдайларында тіршілік етуге қабілетті, үлкен ареалы, кең экологиялық валенттілігі бар ағзалардың түрлері (мысалы, кәдімгі қамыс, қасқыр);

Эндемиктер – кішкентай шектелген ареалдары бар ағзалардың түрлері (көбінесе аралдарда, таулы жерлерде және тұйық суқоймаларда кездеседі).

Жануарлар үшін арасында құстарға тән ұшу жолдары немесе кейбір сүтқоректілер мен балықтарға тән миграция жолдары түрінде байланысы бар трофикалық және репродуктивті ареалдарды жіктейді.

Алып тұрған территориялары және даралар арасындағы байланыс деңгейіне байланысты популяциялар:

1. 
   Қарапайым (локальді) популяция – толық дерлік панмиксия тән даралардың қарапайым жиынтығы;
   
2. 
   Экологиялық популяция дегеніміз – экология жөнінен біркелкі жағдайлы аймақтармен байланысты жергілікті популяциялардың жиынтығы;
   
3. 
   Географиялық популяция белгілі бір географиялық шектерде кездесетін жергілікті ықшам популяциялардың жиынтығын көрсету үшін кең мағынада қолданылады.
   

1. 
   Перманентті (тұрақты) - уақыт және кеңістікте салыстырмалы тұрақты, шексіз ұзақ уақыт ұрпақ қалдыруға бейім популяциялар;
   
2. 
   Темпоральды (уақытша) – уақыт және кеңістікте тұрақты емес, шексіз ұзақ уақыт ұрпақ қалдыруға бейімделмеген, уақыт өтісімен перманентті популяцияға айналатын немесе жойылып кететін популяциялар.
   

Популяцияның сандық көрсеткіштерін статикалық және динамикалық деп бөлуге болады.

Биоценоз (лат. bios - өмір; koinos – ортақ) дегеніміз – белгілі бір территорияда мекендейтін әртүрлі түрлер популяциясының бірлестігі. «Биоценоз» ұғымын алғаш рет 1877 ж. неміс зоологы К.Мебиус ұсынды. Биоценозды зерттейтін экология ғылымының саласы биоценология деп аталады. Биоценоз – ағзадан жоғары деңгейдегі жүйе. Биоценоз – бірігіп тіршілік ететін және бір-бірімен байланысқан ағзалардың топтары. Ол үш компоненттен тұрады:

1. 
   Фитоценоз (өсімдік жамылғысы);
   
2. 
   Зооценоз (жануарлар дүниесі);
   
3. 
   Микробоценоз (микроағзалар).
   

Биоценоз алып жатырған қоршаған абиотикалық орта биотоп (лат. bios - өмір; topos - орын) деп аталады. Бір сөзбен айтқанда, биотоп – биоценоздың тіршілік мекені. Нәтижесінде биоценозбен биотоп бірлесіп – биогеоценозды құрайды. Алғаш рет бұл терминді ғылымға 1940 жылы В.Н.Сукачев енгізді.

2. Биоценоздың түрлік, кеңістіктік құрылымы. .Биоценоздағы қарым-қатынас түрлері.

Түрлік құрылым дегеніміз – аталған биоценозды түзетін түрлер саны мен олардың биомассасының қатынасы. Биоценоздың түрлік құрылымы түрдің алуан түрлілігімен және түрлер санының немесе олардың массасының бір-біріне қатынасымен анықталады.

Түрдің алуан түрлілігі дегеніміз – аталған бірлестіктегі түрлер саны. Түрге бай және кедей бірлестіктерді ажыратады. Кедей биоценоздар өсімдіктер мен жануарларлардың ондаған және жүздеген түрлерінен, ал бай биоценоздар бірнеше мың немесе ондаған мың түрлерден тұрады. Түрдің алуан түрлілігі бірлестіктің жасына (ересек бірлестіктерге қарағанда жас бірлестіктер кедей) және қоршаған орта жағдайларына (экологиялық факторларға): температура, ылғалдылық және азық қорына (шөл, биік ендік және таулы алқап биоценоздары түрге кедей болып келеді) байланысты.

Түрдің жоғары алуан түрлілігімен бірлестіктер арасындағы өтпелі зоналар - экотондар ерекшеленеді. Экотондардағы түрдің алуан түрлілігінің өсу тенденциясы шеткі эффект деп аталады.

Түрлер барлық шекаралас білестіктерден келетіндіктен, экотон түрге бай болып келеді. Сонымен қатар экотонның өзіне ғана тән түрлері де болуы мүмкін. Мысалы, тоғайдың ортасына қарағанда жиегі өсімдік жамылғысына бай құстар, бунақденелілер, т.б. көбірек ұя салады.

Бірлестіктегі түрлер:

1. 
   Доминанты;
   
2. 
   Екінші реттік (сирек кездесетін және саны аз түрлер).
   

Екінші реттік түрлер де биоценозда өте маңызды. Олардың санының көп болуы – бірлестіктің бірқалыпты дамуының кепілі.

Түрдің алуан түрлілігін бағалау үшін басқа да көрсеткіштер қолданады:

• 
  Түрдің молшылығы – аталған түр дараларының қоныстанған кеңістігі немесе аудан бірлігіне шаққандағы саны;
  
• 
  Доминанттау дәрежесі – аталған түр даралары санының қарастырылатын топтың барлық дараларының жалпы санына қатынасы;
  
• 
  Кездесу жиілігі - түр кездесетін санақ жүргізілетін аймақтар немесе үлгілер санының барлық үлгілер санына пайыздық қатынасы.
  

Кеңістіктік құрылым дегеніміз - әртүрлі түрлердің кеңістікте горизонталды немесе вертикалды бағытта таралуы. Оның екі түрі белгілі:

1. 
   Ярустылық - вертикалды биоценоз құрылымы;
   
2. 
   Мозаикалық - горизонталды биоценоз құрылымы.
   

- ең биік ағаштар (шырша, қарағай, емен);

- екінші қатарлы ағаштар (шетен, ырғай);

- бұталы ағаштар (шие, итмұрын, тобылғы);

- биік шөптесін өсімдіктер (қымыздық, шайқурай);

– аласа шөптесін өсімдіктер.

Ярустылық өсімдіктерге күн энергиясының ағынын тиімдірек пайдалануға мүмкіндік береді: жоғарғы ярустарда жарық сүйгіш, ортаңғы ярустарда көлеңкеге төзімді, ал төменгі ярустарда көлеңке сүйгіш өсімдіктер өседі. Ярустылық шөптесін өсімдіктер бірлестіктерінде де байқалады, бірақ орман бірлестіктеріне қарағанда онша айқын емес.

Вертикалды бағытта өсімдіктер әсерінен тек температура өзгерісі емес, сонымен қатар күндіз және түнде көмірқышқыл газы бағытының өзгеруі, хемосинтездеуші бактериялардың күкіртті газдарды бөлуі, т.б. нәтижесінде атмосфералық газ құрамының өзгеруін қоса микрорта өзгереді. Микрортаның өзгерісі фаунаның бунақденелілер мен құстардан бастап сүтқоректілерге дейінгі белгілі бір ярустылығының қалыптасуына да әсер етеді.

Аудандық мозаикалық түрлер алуан түрлілігіне, олардың сапалы қарым-қатынасына, ландшафт және топырақ жағдайларының өзгерісіне байланысты болады. Мозаикалық адамның ормандағы ағаштарды кесу салдарынан жасанды жолмен де пайда болу мүмкін. Кесілген жерлерде жаңа бірлестік пайда болады.

Экологиялық бірлестік - әртүрлі экологиялық топтар ағзаларының қатынасы. Ұқсас экологиялық құрылымы бар биоценоздардың әртүрлі түрлік құрамы болуы мүмкін. Ол сол бір экологиялық қуыстарды экологиясы жөнінен ұқсас, бірақ туыс емес түрлердің қоныстану мүмкіндігіне байланысты. Мұндай түрлерді алмастырушы немесе викариялаушы түрлер деп атайды.

Биоценоздың маңызды сипаттамалары:

1. 
   Консорция;
   
2. 
   Синузия;
   
3. 
   Парцелла.
   

Ағзалар арасындағы байланыс типтері:

1. 
   Трофикалық байланыстар бір түр екінші түрмен, оның қалдығымен, тіршілік өнімдерімен қоректенетін жануарлар арасында пайда болады. Оның екі түрі белгілі:
   

Ә) Жанама қоректік байланыс (әртүрлі түрлердің бір қорек үшін бәсекелесуінің нәтижесінде пайда болады).

2. 
   Топикалық байланыстар бір түрдің әсерінен басқа бір түрдің тіршілік жағдайларының өзгеруі нәтижесінде пайда болады. Мысалы, қылқанжапырақты орманда, әдетте шөптесін өсімдіктер жамылғысы болмайды.
   
3. 
   Форикалық байланыстар бір түр басқа бір түрдің таралуына қатысқанда пайда болады. Жануарлардың өсімдік тұқымдарын, тозаңдарын және спораларын тасымалдауы зоохория, ал ұсақ дараларды - форезия деп аталады.
   
4. 
   Фабрикалық байланыстардың мәні бір түрдің өз құрылысына басқа бір түрдің қалдықтарын, өліктерін, тіпті тірі дараларын пайдалануында. Мысалы, құстар ұя салу үшін ағаш бұтақтарын, шөп, басқа құстардың мамықтарын пайдаланады.
   

- Нейтрализм – оң да, теріс те зардаптары жоқ бір территорияда екі түрдің бірге тіршілік етуі (мысалы, бұғылар мен тиіндер);

- Протокооперация – барлық қатысушылар да пайда көретін, ағзалардың өзара тиімді, бірақ міндетті емес бірге тіршілік етуі;

- Мутуализм (облигатты симбиоз) – екі ағзаның біреуі немесе екеуі де бір-бірінсіз тіршілік ете алмайтындай өзара пайдалы тіршілік етуі (мысалы, шөпқоректі тұяқтылар және целлюлоза ыдыратушы бактериялар);

- Комменсализм – бірге тіршілік етуден екі ағзаның біреуіне пайдалы, ал екіншісіне пайдасы да, зияны да жоқ қарым-қатынас;

- Жыртқыштық - екі ағзаның біреуі (жыртқыш) екіншісін (жемтік) өлтіріп, қорегіне пайдаланғанда түзілетін қарым-қатынас. Оның ерекше формасы – каннибализм өз түрінің дараларын өлтіріп, қорекке пайдалану нәтижесінде пайда болады;

- Паразитизм – паразит өз иесін өлтірмей, ұзақ уақыт бойы тіршілік ортасы және қорек көзі ретінде пайдаланғанда түзілетін қарым-қатынас (вирустар, патогенді бактриялар, саңырауқұлақтар, қарапайымдылар, паразит құрттар, т.б.);

- Бәсеке – ағзалар бір-бірімен қоршаған ортаның бірдей ресурстарына мұқтаждық кезінде таласуынан туындайтын қарым-қатынастар;

- Аменсализм – екі ағзаның біреуі екіншісінің тіршілігін бәсендетіп, бірақ өзіне екіншісінен ешқандай теріс әсер байқалмағанда түзілетін қарым-қатынас.
3. Экологиялық қуыс дегеніміз – кеңістіктегі алатын орнымен қоса түрдің биоценоздағы орны, абиотикалық факторларға қатынасы және бірлестіктегі функциональды рөлі, бірінші орында трофикалық статусы.

Ю.Одум экологиялық қуыс дегеніміз - ағзаның түрлер жүйесіндегі «қызметі немесе мамандығы» деп түсіндірді, ал оның мекен ететін орнын оның «мекен-жайы» деп сипаттады.

Экологиялық қуыс түсінігі түр қалай, қайда және немен қоректенеді, кімнің қорегі болып табылады және қайда демалып, қайда көбейеді деген сұрақтарға жауап беруге мүмкіндік береді. (Дажо, 1975).

Экологиялық қуыстар түрлердің әртүрлі жерлерде мекен етуіне байланысты, өзге қорекпен қоректенуіне және бір мекен ету аймағын әртүрлі уақытта пайдалануымен ерекшеленеді, бөлінеді.

Гаузе принципі немесе бәсекелестік жоқ принципі: «Екі түр бір аймақта тіршілік ете алмайды, егер олардың экологиялық қажеттіліктері бірдей болса. Мұндай түрлер міндетті түрде кеңістік немесе уақыт бойынша аймақта кезектесіп тіршілік етуі тиіс».

Белгілі бір уақытта жердегі бір биоцеоздың (экожүйенің) екіншісімен алмасуын сукцессиялар деп атайды. (латын тілінен аударғанда сукцессио – бірізділік, тұқым қуалау, кезектесу, ауысу). Сукцессия ұғымын 1998 жылы Г.Каульсон енгізген. Сукцесия түрлік құрамның өзгеруімен және бірлестік құрылымының өзгеруімен сипатталады. Бірін-бірі алмастырып отыратын бірлестіктер сукцессиясын сериялы сукцессия деп атаймыз. Сукцессияларға далалықтың шөлге айналуы, көлдердің суалып батпаққа айналуы және т.б. жатады. Биоценоздардың алмасуын туғызған жағдайларға байланысты сукцессияларды табиғи, антропогенді, аутогенді және аллогенді деп бөледі. Табиғи сукцессиялар адамның қатысы жоқ, тек табиғи жағдайлардың әсерінен болады. Антропогенді сукцессиялар адам әрекетімен байланысты. Аутогенді сукцессиялар (өздігінен пайда болатын) ішкі жағдайлардың әсерінен болады (бірлестік әсерінен ортаның өзгеруі). Аллогенді сукцессиялар (іштен пайда болған) ішкі жағдайлар әсерінен пайда болған (мысалы, климаттың өзгеруі).

Сукцессия жүретін субстраттың алғашқы күйіне байланысты бірінші реттік және екінші реттік сукцессия болып бөлінеді. Тірі ағзалары жоқ субстратта бірінші реттік сукцессия пайда болады ( тау, жартас, құм, жаңа суаттарда және т.б.). Екінші реттік сукцессия бұзылған биоценоздар орнында пайда болады. (мысалы, кесілген орман, күйген жер, тастап кеткен егіс танабы, вулканнан кейінгі жерлер және т.б.). Экожүйе өзінің даму барысында тұрақты жағдайға бағытталады. Тұрақты экожүйе пайда болғанға дейін сукцессиялар болып тұрады. Қоршаған ортамен тепе-теңдікте тұрған бірлестікті климаксты бірлестік деп атайды.
Бірлестіктер экологиясы - синэкология.
Тірі ағзалар өзара және өзін қоршаған ортаның абиотикалық факторларымен белгілі бір қарым қатынасқа түсе отырып экожүйені құрайды. Кез келген биоценоз биотоппен бірігіп, одан да жоғары деңгейдегі биологиялық жүйе – биогеоценозды түзеді. «Биогеоценоз» ұғымы шет елдерде кеңінен таралған, 1935 жылы А.Тенсли ұсынған «Экожүйе» ұғымына жақын. Экожүйе дегеніміз – зат, энергия және ақпараттар алмасу нәтижесінде біртұтас ретінде тіршілік ететін кез келген өзара әрекеттесуші тірі ағзалар мен қоршаған орта жағдайларынының жиынтығы. Экожүйе – ағзалар мен абиотикалық ортадан, олардың әрқайсысы бір-біріне әсер ететін тірі табиғаттың негізгі функциональдық бірлігі.

Кең қолданылып жүрген құрылымдық жіктелу бойынша ғаламшарды төмендегі экожүйелерге бөледі:

1. Құрлық экожүйелері – тундра, тайга, орманды дала, дала, шөлейіт, шөл, тропиктер, тау.

2. Тұщы су экожүйелері – ағынсыз су (көл, тоған) және ағынды су (өзен, бұлық, жылға), батпақтар мен батпақты ормандар экожүйелері.

3. Теңіз экожүйелері – теңіздер мен ашық мұхит.

Сонымен қатар экожүйелерді келесі топтарға бөлеміз:

1. 
   Микроэкожүйе (аквариум, тірі мүйіс және т.б.)
   
2. 
   Мезоэкожүйе ( өзен, теңіз, дала, тропик, саванна, мұхит және т.б.)
   
3. 
   Макроэкожүйе - ең ірі макроэкожүйе биосфера.