Шахмардан есенов

Сөйтіп, Есенов Қазақ ССР Министрлер Советі төрағасының орынбасары болып тағайындалып, республикадағы ауыр өндіріс салаларын қажетті шикізатпен қамтамасыз ету міндеті жүктелді.

Бұл күнде біз Қонаевтың ол кезде не ойлағанын біле алмаймыз. Ешкім де оның сыры мен шындығын айта да алмайды. Маңғыстаудан мол мұнайдың көзін тауып, бұрқыратып өндіруге, өңдеуге енді кірісіп, Кенді Алтайдағы Тишын, Орлов, Малеев кендерін ашып, Қаратаудың қойнауын қопарып, «Үлкен химияны» көтереміз деп, Геология министрлігінің жұмыс-көрігін қызыдырып жатқанда Есеновті Қазақ ССР Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасарлығына тағайындады. Неге? Білетініміз Бірінші хатшының айтуымен және қолдауымен болғандығы. Республиканың ішкі және сыртқы жағдайын жақсы білетін Бірінші хатшының ойында не барын кім білсін, әйтеуір, Шахмарданға деген пейілі түзу болып, жастығына қарамай біртіндеп-біртіндеп жоғарылатып келе жатты. Бұның бәрін байқап, хатшының әр сөзін, әр қадамын аңдып, жіті бақылап, бағамдап отыратын «үлкен» орта дөп басып айта аламаса да долбарлы ойларын гулетіп жатты. «Не дейсіз, төрағаның орнына дайындап жатқан көрінеді», «бір облысқа бірінші етіп жіберетін шығар», «соңғы кезде Шапық Шөкин көп сыналап кетті...академияға президент етпесе...» деген, сыбыр-сыбыр долбар сөзбен қоса: «Димекең ақылды адам ғой, ол да мәңгі емес... өз орнына дайындап жүрген шығар...» деген пікірлерге дейін таралды. Ал, бұның шындығын, Есеновке аяусыз көрсетілген қамқорлығының астарында не жатқанын «Бірінші» Қонаевтан басқа ешкім де білмейтін еді.

Көптің алып-қашпа сөзі Шахмарданды да, Қонаевты да елеңдете қойған жоқ. Шахмардан «партия... жоқ, Димекең қайда жұмсаса сонда бара беремін» деп, жаңа қызметтің кілтін қолға алып, іске кіріскен. Өзіне таныс қызмет, іздейтіні кен, жоқтайтыны баяғы геолог пен барлаушының, кенші мен мұнайшының мұң–мұқтажы, қысқасы, Қазақстандай алып шикізат қоймасының мың-мың мәселесін шешу, өндірісін өркендету.

Бұл орында ол екі-ақ жыл қызмет етті. Бірақ қыруар шаруа бітірді. Республиканың Орталық Мұрағатында қатталып тұрған Үкіметтің, төраға орынбасары Есеновтің қолы қойылған қаулы-қарарлары—құжаттар біздің көзімізді жеткізді. Соның бірі СССР Геология министрі мен СССР Жоспарлау комитетіне жолдаған хаты. Онда төраға орынбасары Шахмардан Есенов жерінің көбі шөл мен шөлейт болып келетін Қазақстан аумағын суландыру мәселесін көтереді.

Есеновтің беделі ме екен, әлде дұрысы осы деп тапты ма, әйтеуір Мәскеу шенуніктері Қазақстан есебіне шешіп, төраға орынбасарының айтқан ұсыныстары қабылданып, ақырында үлкен Үкіметтің қаулысы шықты. Осыдан кейін бұрын жер асты суын іздеу геологиялық эспедициялар міндетінде болып келсе енді республикадан «Қазақсушаруашылығы» тресті құрылып, мақсат-мұраты бар, қаншама мамандар мен жұмысшыларды қамтыған жеке мекеме болып шықты. Оның жұмысын жандандыру үшін облыс-облыстардан бөлімшелері ашылып, ел таңдайын, жер таңдайын жібітіуге кірісті. Төраға орынбасары Шахмардан Есенов бұл сала бойынша да біраз ойлаған ойларын іске асыра білді.

Екінші құжат СССР Геология министрі А.В.Сидоренко мен СССР Құрлысбанк басқармасының бастығы С.З.Гинзбургке жазған хаты.

Әу баста маң далаға мұнайшылар үшін Ерәлі поселкесін салуды облыстық партия комитеті мен министр Есенов болып мәселе етіп көтеріп, жоғарғы жаққа хаттар жазып, ақыры рұқсат алып, біраз тұрғын үйлер мен түрлі мәдениет ошақтарын, мектеп салғызған-ды. Соның ішінде 192 балаға арналған орта мектептің құрлысы бітпей, балалар тар жерде екі ауысыммен оқып келді. Көрер көзге ұрып тұрған кемшілікті көрмеген боп қалай отыра берсін. Дереу төраға орынбасары Ш.Есенов Мәскеудегі Геология министрі мен Құрлысбанк басқармасына хат жазып, геологиялық барлауға бөлінген қаражат есебінен жаңа мектептің құрлысын аяқтауды сұрайды. Хатта өзінің жеке беделін, «сіз-біз» дескен сыйластығын салған сарын байқалып-ақ тұр. Ақырында, төраға орынбасары Есенов талабы орындалып, жаз бойы мектеп салынып, күзгі оқу жылына дайын болды. Бұл 1967 жыл болатын. Қазіргі таңда бұл мектептен білім алып, қанаттанып ұшқан балалар санын санар болсақ біраз сан қажет болар-ау.

Негізі геологтар арасында Шахмардан Есенов Геология министрі болып тұрған кезде Кенді Алтайдың бағы екінші рет жанды деген пікір бар. Әрине, біріншісі бағының жануы академик Қаныш Сәтбаев тұсында болғанын көпшілік айтпасақ та біледі. Біз сол Кенді Алтайға байланысты жазылған төраға орынбасарының хатын мұрағаттан таптық. Онда ол Алтай өңіріндегі шекаралас жатқан: Золотушин, Змеиногорскіден кен орындарын барлауды қазақстандық геологтарға беруін сұрайды.

СССР Геология министрлігіне хат.

Ақырында, Мәскеу басшылары бұл ұсынысты да дұрыс қабылдап, барлауды Қазақстан геологтарына тапсырады. Мұнай өндіру қазақтардың қолынан келмейді деп жүрген ағайындардың аузы біржола жабылып, қызығуларын да, қызғануларын да тоқтатты. Бұл тұста айтты-айтпады Шахмардан Есеновтің еңбегі айтулы еді.

«-- Бұрын геология саласында жергілікті жердің өкілдері, яғни, қазақтар көбіне жай инженер, аға геолог деген атақтан әрі аса алмайтын. Бастықтар, жетекші кадрлар негізінен Орталықтан, Мәскеуден жіберілетін. Шахаң министр болсымен қазақтарға көп көңіл бөліне бастады. Аз уақыттың ішінде көптеген ұлттық кадрлар есепке алынып, олардың өсуіне қолайлы жағдайлар жасалды. Осының нәтижесінде көптеген іскер қазақ жігіттері жетекші, басқарушы қызметтерге тартыла бастады. Солардың атарында мен де 1964 жылы 32 жасымда астанамыз Алматыға «Қазгидрогеологиялық» тресіне бас инженері болып тағайындалдым.

Шахаңда терең қалыптасқан мынадай пікір бар болатын. Ол: «қазақ барлығына да үйренеді, барлығын да игереді, егер тиісті органдар, жауапты қызметкерлер дұрыстап бағыт-бағдар бере алса!» дейтін. Қазіргі кезде жас мемлекетіміз қаз-қаз тұрып келе жатқан шағында көптеген газет-журнал беттерінде: «қазақтарда жөнді маман жоқ, дайындағанымен шықпайды, ал бүгінгі орыс тілді мамандар кетіп қалса өндіріс салалары қараң қалады...» деген ұлттық намысқа тиетін, саяси астары бар мақаларды оқығанда еріксіз Есенов ойға түседі. Ол: «қазақтар мұнайды меңгере алмайды, кадрлары жоқ, әзірбайжан мен түркімендерге беру керек» деген кертартпа пікірлер өрбіген кезде оларға табанды қарсы тұрып, қазіргі кездегідей сөз бостандығы жоқ, нағыз тотолитарлық жүйенің дүрілдеп тұрған шағында тойтарыс берген Шахмарданның өр тұлғасы жиі есіме түседі. Осындай қиын, өтпелі кезеңде елімізге Шахаң сияқты нар тұлғалы, жігерлі, халқының болашағын ойлайтын ұлтжанды, адал ұлдар керек қой деген ой жанымды үнемі мазалайды»--дейді, академик? Әбдіғаппар Жәкелов ағынан ақтарылып. Иә, бұл Әбекеңнің ғана жанын жүдетіп, миына маза бермей жүрген мәселе ме екен?! Жер қойнауындағы кен байлықтардың талан-таражға түсіп, ел асып, жер асып кетіп жатқанын көзбен көріп жүргендердің бүгінгі қоғамға Шахмардандай ұлтжанды, халықтың қамын ойлайтын абзал азаматтың қажеттігін сезінгелі қашан!

Көненің көзі, мемлекет және қоғам қайраткері Б.Рамазанова төраға орынбасары Есеновтің қызмет үстіндегі көпке үлгі боларлық бір әрекетін әдемі баяндайды: