Шахмардан есенов
( «Шахмардан Есенов», 1997 ж.)
жүктеу/скачать 0,85 Mb.
|
Шахмардан есенов
| ( «Шахмардан Есенов», 1997 ж.)
Міне, жоғарыдағы қойылған: «Президент болған Есенов Бірінші хатшы Қонаев сенімін ақтай алды ма? деген сауалдың жауабын олар осылай таратыпты. Бір басшыға аз жұмыс емес, әрине. Біз сөйлескен, пікірлескен көптеген ғалымдар да осы пікірді қоштай отырып, «онымен бірге Академияға тың серпіліс келді» дейді. Қарап отырсаңыз, шынында да ол барлық ғылыми –зерттеу институттарын аралап, жұмыс жоспарларымен танысып, ғылыми кеңестеріне қатысады. Ұзын арқан, кең тұсаудың ендегі жерде уақыт талабына келмейтінін айтып, ғалымдар алдына қатаң талап, күрделі мақсат қояды. Әсіресе, ол ғылыми-зерттеу институт ғалымдары ашқан жаңалықтардың өндіріске жедел енгізілуіне айрықша көңіл бөліп, күш салады. Сол үшін өндіріс басшылары мен ғалымдар арасында байланыс орнатып, кездесулер мен ғылыми кеңестер ұйымдастырады. Үлкен істің үстінде мәселені қалай-қалай шешкендіктері жайында Шахмарданның замандастары, әріптестері бізден көрі шындықты айтады. Экономика ғылымдарының кандидаты К.Кетебаев: «--1967 жылдың көктемінде мемлекеттік жоспарлау комитетінің төрағалығына тағайындалғаннан бастап Шахмардан Есеновпен тікелей және тығыз жұмыс істей бастадық. Осы уақытқа дейін ол шаруашылық және басшылық қызметтің қыр-сырына қаныққан биліктің негізгі мектептерінен өткен, үлкенді-кішілі кадрлардың мүмкіншіліктерін білетін тұлға болып қалыптасқан. Ал менің өзімде қаржы министрлігіндегі он жылдық жұмыс тәжірибем, халық шаруашылығы кеңесі мен коммуналдық тұрмыс минимтрлігіндегі біраз өтілім бар болатын, дегенмен республикалық деңгейдегі басты кадрлар туралы жарытып ештеңе білмейді екенмін. Сондықтан, мойындау керек, мемлекеттік жоспарлау комитеті сияқты республиканың ірі өндірістік-экономикалық орталығын басқару үшін мендегі өмірлік тәжірибе мен диплом жеткіліксіз еді. Бұл туралы осы қызметке ұсынып жатқан кезде жасырмастан Д.Қонаевқа да айттым. Оның үстіне маған дейін бұл қызметті Л.Г.Мельников, Б.Ф.Братченко және Н.М.Симаков сияқты ірі мемлекеттік қайраткерлер атқарған болатын. Міне, мен Н.М.Симаковтан істерді және халық шаруашылығының бүкіл сфералары мен салаларының мамандары шоғырландырылған аса зор аппаратты қабылдап алдым. 1967 жыл - сегізінші бесжылдықтың орта шені болатын, аппараттың тоғызыншы бесжылдыққа арналған республика халық халық шаруашылығын дамытудың негізгі бағыттарын қарастырып жатқан кез еді. Айта кететіні ұлттық шаруашылықты жоспарлау бойынша аса зор теориялық практикалық жұмысты және күлкіге айналдырған қазіргі реформаторлар біздер атқарған істің ғылыми және практикалық тереңіне көз жеткізе де алмайды. Ол кезде белгіленген жоспарды орындау барысы барлық бағыттар бойынша сараптаудан өткізіліп, болашақ дамудың негізгі параметрлері анықталатын. Сол кезеңнің бір күндері Шахмардан Есенұлы маған телефон шалып мемлекеттік жоспарлау комитетінің төралқа отырысына қатынасқысы келетіндігін айтты. Әрине, мен оны кезекті отырысқа шақырдым. Бұған дейін мен оны білмеуші едім. Ол Министрлер Кеңесі төрағасының орынбасары ретінде ауыр өнеркәсіп проблемаларымен шұғылданатын, үкіметтің отырыстарында кездесіп қалатынбыз. Мемлекеттік жоспарлау комитетінің отырысында ол тоғызыншы бесжылдыққа арналған халық шаруашылығы жоспарының көрсеткіштері бойынша бірлесіп жұмыс істеу туралы ұсыныс енгізді. Әсіресе, оны қызықтырған мәселе сегізінші бесжылдықтың қалған мерзіміне (жыл сайынғы жоспарлар) және тоғызыншы бесжылдыққа арналған ғылым мен техника жетістіктерін өндіріске енгізу бөлімі еді. Мемлекеттік жоспарлау комитетінің төралқасы мен Қазақстан Ғылым Академиясы Президиумының біріккен отырыстарының графигі жасалды. Өте ұзақ және пайдалы жұмыстар атқарылып, тоғызыншы бесжылдықтың негізгі көрсеткіштері үкіметке баяндалғанға дейін жалғасты. Мен ол кезде Ш.Есеновтің ғылымның ең маңызды міндеті оның өндіріспен байланысы, яғни ғалымдардың ғылыми-зерттеу жұмыстарының нәтижелерін өндіріске енгізу деп айтатын. Қ.И.Сәтбаевтың шәкірті, ұлы ғалымның мектебінен өткен түлегі болғандығынан хабарым жоқ екен. Бұл мәселені Ш.Есенов күнделікті тәжірибеге енгізіп, жүзеге асырды. Ұзақ уақыт бойына Мемжоспар штабқа айналып, көптеген ғалымдардың аты-жөнін ғана емес, түр-тұлғасын да ажырататын болдық. Оқымыстылар мен Мемжоспар мамандары арасында қызу пікірталастар жүріп жатты. Даулы және принципті мәселелер бойынша шешімдер Мемжоспар төралқасы мен ғылым академиясы президиумының біріккен отырысында қабылданып, мүдделі тараптарға тапсырылып жүрді. Сөзім дәлелді болу үшін сол бесжылдық жоспардың кейбір көрсеткіштері мен олардың орындалу барысы туралы айтып берейін. Менің ойымша мұның өзі қазіргі реформаторлар үшін және әрине біздің оқушылар үшін де қызғылықты болар. Егер, қоғамдық өнім деңгейі 1995 жылы 1990 жылмен салыстырғанда, яғни бес жылда 57% төмендеп кеткенін еске алсақ, онда өндірістік әлеуеттің жартысын «жел ұшырып» әкеткендей күй шегіп отырсақ төмендегі көрсеткіштердің тартымды болары даусыз. Оныншы бесжылдықта ненің қалай атқарылғаны туралы келесі мәліметтерден байқауға болады. Партияның ХХІV съезінің Директиваларына сәйкес одақ бойынша өнеркәсіп өнімдерінің өсімі 42-46% құрылуы керек болатын, ал Қазақстан бойынша бұл өсім 57-60% деңгейінде жоспарланды. Экономикалық көрсеткіштердің ең маңыздысы – ұлттық табыстың өсімі 42% құрауы қажет еді. Байқағанымыздай қазақстандық көрсеткіштер одақтық көрсеткіштерден жоғары деңгейде жоспарланды. Жалпыодақтық мамандануға және бай шикізаттық ресурстарды игеруге байланысты ауыр өнеркәсіпті, соның ішінде мұнай, химия, қара және түсті металлургияны, машина жасауды екпінді дамыту қарастырылды. Халық шаруашылығының салалық құрылымына өзгертулер енгізіп экономиканы одан әрі индустрияландыру қарастырылды. Айталық, 1975 жылы жалпы қоғамдық өнімдегі өнеркәсіптің үлесі 1970 жылғы 51,9%-бен салыстырғанда 56,2% құруға тиіс еді. Республикадағы қоғамдық өндірістің тиімділігін арттырудың маңызды шарты ретінде ғылыми-техникалық прогрестің қарқынын жеделдету көзделді. Оныншы бесжылдықта жаңа техника мен технологияны еңбекті ғылыми ұйымдастыру шараларын енгізуге жыл сайын 345 млн. сом көлемінде, ал бесжылдық бойынша – 1,7 млрд. сом экономикалық өсім (пайыздық өсім) берліуі қарастырылды. Бұл аса зор сома. Ұлттық табыстың орташа жылдық өсімінің 34% айтылған фактор есебінен алу ұйғарылғандығын айтсақ жеткілікті болар. Қоғамдық еңбек өнімділігін 30% арттыру қарастырылды. Ұлттық табыс өсімінің 73% еңбек өнімділігін арттыру нәтижесінде тірідей еңбек үнемділігі 1229 адамды құраса, еңбекақы қорының үнемі 20 млн. сомнан аса көлемде жоспарланды. Бұл өте маңызды сапалық көрсеткіш еді, себебі сол кезеңде халық шаруашылығындағы жұмыс күшінің тапшылығы күннен күнге ұлғая түскен болатын. Айтып өткеніміздей осы жоғары көрсеткіштердің түгелі дерлік жаңа техника мен технологияның еңбекті ұйымдастырудың жетістіктерін енгізу негізінде ғана мүмкін еді. Осынау маңызды халық шаруашылығы көрсеткіштерін қалыптастыруда мемжоспар мамандарымен қатар Ш.Есенов бастаған ғалымдар, Ғылым Академиясы Президиумының мүшелеріде белсенді рөл атқарды. Сол уақыттарда Есенов үлкен белсенділік танытып, ғылыми сараптамалардың маңыздыларын өндіріске енгізу бойынша іс-әрекеттерді және бақылауында ұстады. Ескеретіні, Ш.Есенов бұл бесжылдықтың үш жылындай уақыт қана президенттікте, ал мен төрт жылдай мемлекеттік жоспарлау комитетінің төрағасы қызметінде болдық, яғни бесжылдықтың ойдағыдай орындалуына ықпал-әсерінсіз болды. Бесжылдықты толық аяқтауға бізде мүмкіндік болмады, расын айтар болсақ мүмкіндік бермеді. Соған қарамастан тамаша нәтижелерге қол жеткізілді, ол көрсеткіштер үшін бүгін де мақтануға болады. Қазақстанның халық шаруашылығына жаңа технология мен техниканы енгізу еңбекті ұйымдастыруды жақсарту бойынша 68 мың шаралар жиынтығы енгізілуі үшін 808 млн. сом жұмсалып, пайданың өсімі 488 млн. сомды құрады, яғни әрбір салынған сом 60 тиын пайда әкелді деген сөз. Осыған байланысты салыстыру үшін келесі бесжылдықтардың нәтижелерін келтірейін. Оныншы бесжылдықта енгізілген шаралардың саны 92,0 мың, шығындар – 1031 млн. сом болды, экономикалық тиімділік (пайыздық өсімі) 500 млн. сомды құрады, яғни салынған қаражаттың әрбір сомы 53 тиын пайда әкелді. Өндіріс тиімділігінің ерекше төмендеуі он бірінші бесжылдықта орын алды: өндіріске енгізілген шаралар саны – 17 мың, немесе 57% жоғарылау, шығындар – 1087 млн. сом, немесе 2,5 есе өсті, салынған қаражаттың 1 сомы небәрі 38 тиын пайда берді (2 есеге дейін төмендеді), яғни халық шаруашылығы бір бесжылдықтың өзінде ғана 502 млн. сом пайда өсімінен айырылды. Мінеки, Ш.Есенов Ғылым Академиясының президенті қызметін атқарған жеті жыл мерзімде ғылымның, жаңа технологиялар мен еңбекті ұйымдастырудың жетістіктерін енгізу негізінде қол жеткізген нақты экономикалық жетістіктеріміз осындай болды. Ал, Асқар Қонаев академияның президенті лауазымында он екі жыл отырды. Екеуінің салыстырмалы көрсеткіштерін жоғарыдан көре беріңіздер. Осы келтірілгеннен артық екі ғалымның еңбек нәтижелілігін бағалау үшін енді сұлу сөздердің қажеттілігі қанша? Асқар Қонаев сол кездері қоғамды жайлай бастаған тоқырауға екпін берді, нәтижесінде экономика құлдырады, қоғамдық жүйе қирады. Ш.Е.Есеновтің президенттігі кезінде Ғылым Академиясының президиумы республиканың өндіргіш күштерінің дамуы барысына едәуір әсер етті. Алматыда Қарағандыда, Өскеменде басқа да өңірлерде жүйелі түрде ғылыми-практикалық конференциялар ұйымдастырылып, республика өндіргіш күштерінің дамуы проблемаларымен қатар нақты техникалық мәселелер де қарастырылып отырды. Мен бұл материалда Ш.Есеновтің өндірістік проблемаларға байланысты қайраткерлігін жалпы сипаттап өттім. Бұл мәселелер терең зерттеуді қажетсінеді. Ш.Есеновтей шуақты адам туралы естелігімді аяқтай келе оның ойы мен әрекеттерінің тазалығын баса айтқым келеді. Кейбір басшыларға тән менмендік, жалқаулық, ой өрісінің таяздығы сияқты жағымсыз мінездерден Ш.Есенов абсолютті ада болатын. Ол нағыз демократ еді, оның оптимистік болмысынан, рухани биіктігінен айналасындағылар жан тыныштығын табатын. Ұлт перзенті Шахмардан Есеновтей ұлы дарынның туған халқына шапағатын толығымен дарытуға үлгермей, арамыздан мезгілсіз кетуі өкінішті-ақ». *** 1968 жылы Ғылым академиясы үшін күрделі өзгерістер жылы болды. Академия Президиумының көптеген мүшелерін қайтадан сайлап, 17 ғылыми институттың директорларын өзгертті. Ол батыл қадамдар жасап, жастарды көтерді, лауазымды қызметтерге қойды. Жоғарыда айтқандай, көптеген жаңа институтар ашылды. Мысалы, ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа жоспарларына орай бұрын болмаған Гидрогеология және гидрофизика институты тұңғыш ұйымдасты, Алматы жер сілкінудің аймағына жататын болғандықтан да Сейсмология институты, Жоғарғы физика институты, Металлургия және байыту, Астрофизика институттары, Бас ботаника бағында жаңа бөлімдер мен лабароториялар ұйымдастырылды. Не керек, көптен күткен серпліс пен өзгеріс орнады. Ғұлама ғалым Қаныш Сәтбаев тұсындағы көңіл-күй қайта оралғандай, ғалымдар табысты еңбекке, жетістіктерге жете бастады. Қашанда да Қазақстанның Одақтас Республикалар арасында салмағы зор болатын. Атырау мен Алтайдың арасын алып жатқан Қазақстанның жер қойнау толған байлық еді. Бұл біздің республиканың беделін көтеріп, мерейін өсірді. Кеңестік дәуірдің құрылымы жоспарлы эконкомикаға тәуелді. КПСС ХХІҮ съезінің СССР Халық шаруашылығын өркендетудің 1971-1975 жылдарға арналған бесжылдық жоспарында Қазақстанда электір энергиясының, түсті және қара металлургия, көмір, мұнай химия, машина жасау, жеңіл және тамақ өнеркәсіптерінің өндірістік қуатын анағұрлым дамытуды жоспарлады. Бесжылдық жоспарын іс жүзіне асыруда Ғылым академиясының қосар үлесі аз болған жоқ. Ғылым жаңалықтарын өндіріске дер кезінде енгізіп, шығынды азайтып, табысты молайту үшін ғылымның атқарар ролі зор екенін бүгінгі адамзатқа айтып, түсіндіріп жату артық. Содықтан да Есеновтің ғалымдар жаңалығын тез арада өндіріске енгізуге барынша мүдделі болуы. Академияның ішкі құрылымымен танысып, ғылыми-зерттеу институтардың жұмысына біраз қаныққан кезде президент алдынан бар проблема өзі-ақ қалқып шыға келді. Ғалымдар алдында да, мемлекет, Үкімет алдында да шешуін күтіп тұрған күрделі мәселелер көп болып шықты. Бас-аяғын жинақтап, қорытып президент Есенов Қазақ ССР Министрлер Кеңесінің үлкен бір мәжілісінде республиканың өндіргіш күштерін дамытудың қадау-қадау мәселелерін көтерді. Мысалы, 1973 жылы Үкімет адамдары мен республикалық Жоспарлау комитеті алдында сөз сөйлеп, біраз сындар айтты. Сондағы президент Ш.Есеновтің сөз саптасы былайша болған еді: « --...Қазақ ССР Ғылым академиясының ғалымдары соңғы бесжылдықтың маңызды міндеттерін жүзеге асыруға белсене ат салысады. Ғылыми-+зерттеу жұмысының тиңмділігін арттырып, оларды неғұрлым қысқа мерзімде өндіріске енгізу--біздің басты парызымыз. Онсыз ғылыми-техникалық прогрестің қарқынын арттырып, еңбек өнімділігін өсіруге мүмкін емес. Бұл аса маңызды мәселе ғалымдарымыздың алдына өте жауапты міндеттер қойып отыр. Біз ғылыми-зерттеулерді үйлестіру, ғылымның аса маңызды проблемаларына бұрынғыдан да қатты зер салу, өндіріс пен творчестволық байланысты нығайта түсу, ғылыми мекемелердің қызметін күнделікті бақылып отыру жөнінде нақтылы іс жоспарын жүзеге асыруға міндеттіміз. Қазақстан түсті металл және мұнай мен газ өндіру жөнінде Одақтағы үлкен аудан. Сол сияқты республикамызда қара металлургияның қоры өте мол. Қазақстан хромиттің қоры жөнінен бүкіл дүние жүзінде белгілі орын алады. Фосфориттің, фтордың, бариттің, әр түрлі тұздардың қоры да шексіз. Маңғыстаудағы Өзен, Жетібай тәрізді алып кен орындарының ашылуына байланысты республикамыз мұнай мен газ өндіру жөнінен елімізде алдыңғы орындардың біріне көтерілмек. Бұл пайдалы кендердің қоры аса мол. Маңғыстаудың қойнауында миллиардтаған тонна мұнай, жүздеген миллиард текше метр газ бар. Оның үстіне Каспий ойпаты әлі де толық зерттелмегенін ескерсек, бұл бай өлкенің болашағы қаншалықты зор екенін көзіміз жетеді. Мұнай мен газ жөнінен Солтүстік және Оңтүстік Үстірт пен Оңтүстік Қазақстанның да келешегі үлкен. Бірақ, бұл аудандарды зерттеп игеру ісі баяу қарқынмен жүргізіліп келеді.Өйткені барлау жұмыстарына бөлінген қаржы талапқа сай емес. Оның үстіне геология практикасының техникалық саясаты мен оның ғылыми негіздерін ішінара қайта қарастыру керек деп білеміз. Гефизиктер мен геохимиктердің, кен көздері жөніндегі әртүрлі болжамдарын іс жүзінде дәлелдеп, қордың мол екенін ашарлықтай жағдай әлі де болса толық емес. Шын мәнінде барлау жұмыстары артта қалып келеді. Сондықтан да геофизикалық болжамдарды тексеру жөніндегі жұмыстарды толық жүзеге асыру бүгінгі күннің зор талабы болып отыр. Қазақстанның өте мол минералдық ресурстары толық пайдаланылмай келеді. Әсіресе, өкініштісі бұл іс комплексті түрде жүзеге асырыла алған жоқ. Мұны біз қазір жұмыс істеп жатқан тау-кен кәсіпорындары бар аудандардың жағдайынан көріп отырмыз. Оларда кен өндіріліген кезде алдын ала барланған қордың тең жарымына дейін шығын болады. Ал, ол кендерді өңдеген кезде қосымша компаненттердің көп бөлігі кәдеге аспай қалады. Олардың құны негізгі компаненттерден жүз кейде тіпті мың есе артып түседі. Мәселен, аса ірі кен көзі—Жезқазғанда рений, осмий тәрізді қосымша элементтердің құны негізгі металл мыстан қымбат. Оларды айырып алып, кәдеге жарату ісіне қазір онша мол мүмкіндік жоқ. Пайдалы кендердің қоры шексіз емес. Оның үстіне жер бетінен тереңде жатпаған кен көздері барған сайын азайып келеді. Сондықтан да жоғарыда аталған қосымша элементтерді барынша мол пайдаға асыру біздің басты парызымыз. Қазақстанның мыс өндіретін аудандарында, әсіресе, Жезқазған мен Бозшакөлде сирек кездесетін және қосымша элементтерді комплексті түрде өндіру ісін қарқындата түсуіміз керек! Алтайдағ полиметалл және алтын кендерін өндіру ісінде де өте мол шығынға жол беріліп жүр. Өскемендегі түсті металлургия ғылыми-зерттеу институты мен В.И.Ленин атындағы Қазақ политехникалық институты ғалымдарының бұл саладағы ірі жетістіктеріне қарамастан металл шығындары әлі де көп. Қазақстан алюминий мен глиноем өндірудің үлкен ошағына айналып келеді. Қазірдің өзінде еліміздегі ең үлкен кәсіпорындардың бірі Павлодар алюминий заводы мен Торғай кен орындары жұмыс істеуде. Мұндағы глинозем сапасы жағынан СССР-да белгілі орын алады. Ендігі міндет—бұл кенді қалай болса солай иесіз тастамай, тікелей халық халық кәдесіне жарата білу. Торғай өңірінің қойнауында магнетитпен бірге темір сульфидінің, кобальттің, мыстың, қорғасынның, мырыштың және басқа да сирек кездесетін элементтердің аса мол қоры бар. Соколов-Сарыбай, Качар, осы аудандағы және басқа да кен байыту комбинаттарының комплексіне мыс, кобальт, қорғасын-мырыш концентраттарының қалдықтарын өңдейтін арнаулы цехтар мен секциялар қосу керек. Өйткені қосымша элементтердің қоры бұл аудандарда өте мол. Халықты отынмен қамтамасыз ету ісі де көкейкесті міндеттердің бірі болып отыр. Қарағанды мен Екібастұзда тұрмыстық отынға жарамайтын, тек ірі электор станцияларына арналған көмір өндіру ісі жедел дамуда. Ал, халық отқа жағатын көмір Кузьбастан, Назаровск мен Черемховсіден тасып әкелінеді. Ол кен орындары 3-3,5 мың километр қашықтықта екенін ескерсек, қаншалықты қыруар қаржының тасымалға шығын болып жатқанын аңғарамыз. Ал, ондай көмірді өндіруге Қазақстанның өз мүмкіншілігі мол. Шын мәнінде республикамыздың барлық облысында ашық әдіспен өндіруге болатын кен орындары бар. Сондықтан да өнеркәсіп орындарының инициативасын барынша қолдап, жергілікті көмірді өндіру ісін дамыта түсу керек. Қазіргі уақытта республикамызда барланған кеннің тым аз бөлігі ғана өндіріледі. Ертістің су Орталық Қазақстанға келуіне байланысты бұл ауданды жедел әрі комплексті игеру мәселесі алға қойылып отыр. Қазақ ССР Ғылым академиясының бес институты Успенск кенді аймағын комплексті түрде игеру жөнінде зерттеу жұмысын аяқтады. Бұл жерден сирек кездесетін металдарды және қорғасын, мырыш, барит, темір өндіруге мүмкіндік туды. Осы мақсатты ескере отырып Ертіс-Қарағанды каналын Жезқазғанға дейін созса нұр үстіне нұр болар еді. Ертістің суы Орталық Қазақстанда тау-кен және металлургия өнеркәсібін, астық шаруашылығы мен мал шаруашылығын дамытуға аса жақсы жағдай туғызады. Сол сияқты Торғай темір рудалы ауданын комплексті игеру ісін де күн тәртәбәне қойған жөн. Маңғыстаудың байлығын да комплексті игеру аса мәндә мәселе. Ертіс бойының құрғақ жерлерін суландыру—Шульба су торабын салу мәселесін күн тәртібіне қояды. Ауыл шаруашылығы өнімдерін өндіруді одан әрі арттыру жөнінде Қазастан үлкен рол атқарады. Л.И.Брежнев өткен жылы республикамыздың 50 жылдығы тойланған салтанатты мәжілісте: « Қазіргі Қазақстан Совет Одағындағы жер ұйықтардың бірі, еліміздегі аса ірі мал шаруашылық базасы» деп атап көрсетті. Қазақстан респуликасы жыл сайын орта есеппен 24 миллион тонна астық өндіріп, мал шаруашылығын жедел қарқынмен дамытуы керек. Ол үшін Қазақстанда Ауыл шаруашылығы академиясын ашуды жөн деп білеміз. жүктеу/скачать 0,85 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|