Шахмардан есенов

Шахмардан оң қалтасынан орамалын алып көзін сүртеді.

--Мұның не, Шахажан?—деймін күліп.

--Тағы да тыңдайын, қайта бір оқыңызшы жаңағы өлеңіңізді.

Мен екінші рет оқимын қайталап.

--Өлең дұрыс айтады аға, біз мәңгі өлмейтін халықпыз. Осындай ұлы мекені бар ел оп-оңай өле сала ма!

Мен «әрине» деймін ініміді қостап. Бірақ ішімдегі аласапыран ойлар—жарық үміттер мен көлеңкелі күдіктер жүрегімді қаттырақ қақтырады.

--Мен қойдым енді, Әбеке. Шаршатып алдым білем сізді, демалыңыз, аға...

Екеуміз де үндеспей отырмыз, екеуміздің де көзіміз—сонау бірден зымырап қалып бара жатқан кең далада.

--Сонау күннің шыққан жерінен, сонау батқан жеріне дейін бәрі біздің жер екен ғой,-- дейді Шахмардан терезеден көзін алмай отырып.—біз осы мекенімізге ие бола білуіміз керек.

--Бола алад ма екнсіңдер?

--Неге олай дейсіз аға? Сенбеймісіз, болашағымызға?

--Шынымды айтайын ба?

--Әрине, екеуміз ғана отырып бірімізге –біріміз өтірік айтамыз ба, аға.

--Өте кеңбіз де, өте баймыз ғой, Шахажан. Біздің қазыналы даламызға алып мемлекеттер қызығады. Мен солардан сескенемін, сенбеймін күштілерге.

--Сақтар, құдай, ағасы.

--Сақтансаң сақтаймын деген де құдайдың өзі емес пе?

--Дәл өзі,-- дейді Шахмардан күліп.

--Біздің жастарымыз барлық күштерін ғылымға салулары, ең мықты техникалар ойлап шығаратын дәрежеге жетулері керек.

--Тағы бір он жыл бейбіт өмір сүрсек, әжептәуір іргелі елге айналып кетуіміз мүмкін ғой.

Шахмардан менің сары уайымға салына беретін сөздеріме тойған болуы керек:

-Жарайды аға, жатыңыз, демалыңыз. Мен бой зазып келейін,--деп шығып кетті.

Біз осылай Қызылордаға да жеттік. Үш күн бойы ініміз екеуміз осы Қызылордада бірге боламыз.

--Мен, аға, мұнда көп жұмыс бітіруге міндеттімін, мен іссапармен келген адаммын. Бірақ бізбен бірге келгендіктен, жұмысым екі есе көбейіп тұр. Оған Сіз жазықтысыз аға!

Шахмардан кәдімгідей рахаттанып тұрып күлді.

--Мінекей, тізімі. Бүгін үш үйге шақырылып едіңіз, мен екеуіне «отказ» жасап, біреуін ғана қалдырдым. Сөздерін қимай үшеуіне де барсаңыз қандай шаршар едіңіз.

Бір жағы қонақтап жүрсек те қаламызға көктемде келген қатер жайлы да көп әңгімелер естідік. Тасыған дария қаланы басып кете жаздап, жұрттың зәресін ұшырыпты.

--Дарияның табанын тазалау, тереңдеті керек. Көп жылдар ағыспен көшіп кеп жиналған топырақ өзенді бөгеуге айналған, суы сәл тасыса қалаңды басамын деп қорқытады.

--Бұл халықтың баяғыдан көріп келе жатқан азабы ғой. Шиеліде күн жылып, су тасып жатқанда, Қазалыдағы аяз дарияны мұздан босатпайды. Осының бәріне төтеп беретін мықты техника керек.

Біз Шахмардан екеуміз ақылдастық та, әрқайссымыз өз тіршілігімізді жасайық, бір-бірімізге бөгесін болмайық деп шештік.

Институтта, мектептерде, кітапханаларда, шақырған жерлерге барып кездесулер өткіземін, неше түрлі сұрауларға жауап беремін, өлең оқимын.

Алматыға қайтатын мезгіліміз де шапшаң жетті.

--Қайтамыз аға, самолетке билет алып қойдым десем ұрыспайсыз ба?

--Сабауым да мүмкін,-- деймін күліп,-- өзің қалайсың, Шахажан? Келген сапарыңа ырзамысың?

--Ырзамын Әбеке. Мен де жолдастардың сұрауы бойынша екі жерде жастармен кездесу өткіздім.

--Қалай, ұнадыма жастарың?

--Ұнады. Мен жасырмай шынымды айттым оларға. Ұлтымыздың ертең азып-тозып кетпеуіне ертеңгі ұрпақ жауапты. Ал ұрпақтың мықты боп жетілуіне бүгін біз жауаптымыз дедім.

--Бұл сөз жастар ғана емес, бүгінгі біз сияқты кәрілерге де сабақ.

Қызылордадан Алматыға дейін екі сағат ұшатын кішкене самолет бар екен, сонымен астанамызға жеттік. Бізді күтіп алған Шахмарданның қызметтес жігіттері әуелі мені үйге әкеп салды. Есікке дейін мені қолтықтап шығарып салған Шахмардан:

--Ертең еш жаққа кетіп қалмаңыз. Біздің үйде қонақ боласыз. Мен бүрсігүні Жезқазғанға жүремін –деді.

Ертеңіне Шахмарданның үйінде түстік жедік. Кәмила келіннің әдемі шайын іштік.

--Жақсы отырдық, аға, Сізді өте көңілді отырған ажарыңызға қарап мен керемет ырза болдым, қуандым, келініңіз де қуанды. Жасай беріңіз, көбірек болыңыз ортамызда, Әбеке...

Бұл біздің ең соңғы рет бірге дәм татуымыз болатын. Мен жақсы інімді тірлігімде есімнен шығара алмайтын болармын. Оның батырларға ылайық тұлғасы, нұрлы жарығы төгіліп тұратын сәулесі көзін қай досы болса да еш уақытта ұмыта алмайтын болу керек.

Тіршілктің өз заңы, өз тәртібі бар, өмір кедесінде жаны бар, қимылдап жүрген адамды сан түрлі алаңдаудан босатпайды. Біз кейде жақындарымыздың да сыртынан күле сөйлеп отырамыз. Жүрген шығар қарақан басының қамынан артыла алмай дейміз.

Инженер, кенші Шахмардан тіршілігіндегі көбірек сөйлейтін, тілі—орыс тілі болса да , өзінің ана тіліне барынша ұқыпты еді және оны қадірлей де білетін. Сирек кездесіп жүргеніміздің өзінде де көріскен сайын тіліміздегі қызықты да қымбатты сөздерді көбірек естуге, есіне сақтауға құмар еді. Мен де оның осы қылығына қызығып, өзім білетін тәуір сөздерді оған көбірек естіртуге тырысатынмын. Мен осындай бір кездесудің үстінде:

--Мен саған монғол сөздерн үйретейін бе?—дедім күліп.

--Үйренейін аға,--деп, маған қарап қапты.

--Моңғолдар итті «ноқай», шошқаны «қуқай» дейді екен.

--Ағатай-ау, бұл өзіміздің сөз емес пе? «Ноқай» мен «құқайды» тартып алмаса моңғоларға бермеймін.

--Сен, Шахмардан, елде көп жүрсің, көбінесе қазақ арасындасың. Естіген жақсы сөздеріңді жазып алып жүрсең, филологтарға да жәрдемдескен болар едің.

--Оныңыз рас, аға. Жұмыс үстінде естіген қызықты сөздерді жазып ала қоюға уақыт бола бермейді. Әйтсе де кейде кейде жазып алған боп та жүрмін. Көрсетейін бе кейбіреуін? Көргіңіз келе ме?

--Әрине.

Бірінші:

Күші болмас.

Өгіз мүйізді сыйырдың

Сүті болмас.

Екінші:

--Ат болатын құнан

Саяққа үйір.

Үшінші:

Қартайғанда сүріншек.

Төртінші:

--Жаманның көңілін ауласаң да,

Дауын даулама.

Осылай кете береді аға.

--Қандай жақсы сөздер жазып алғансың, Шахажан.

--Сіз, аға, мен там-тұмдап жинаған әдемі сөздерді жазып алуға тырысасыз, ал, өзіңіз маған еитеңеңізді қимайсыз. Мен мұныңызды әділдік деп санамаймын.

--Қатырдың ағаңды, бауырым. Ал жазып ал, мен де саған айтайын білгенімді,--деймін оған...

Соңғы жылдардың соңғы күндерінің бірінде Шахмардан маған сәлемдесе келген екен, мен дәрігерлерге көрініп келгенше саяжайдағы үйде күтіп қалыпты.

Мен келсем, ол менің үстелімде ешегі жазғандарымды оқып отыр.

--Аға, мен сізге жаңа бір өлең жазып қойдым, оқиын ба, тыңдайсыз ба?—деді күлімсірей.

--Тыңдағанда қандай,--деймін отырып жатып. Ол оқи бастады:

Бірге тудым босағам-іргемменен,

Бір жасадым битіммен, бүргеменен.

Жерім менен суымнан ауады олар,

Қанша дәурен қожамсып сүргенменен.

--Бұл не, аға? Неге сонша қатты жазғансыз? Бір уақытта ұлы орыс халқын мадақтаушы ақын емес пе едіңіз?

--Иә, солай болған. Бүгін басқаша сөйлеймін. Өзгеруге, жаңаруға менің қақым жоқ па?

--Сіз қалай сөйлесеңіз де еріктісіз, аға. Әңгіме Сіздің еркіңіз туралы емес қой...

--Енді не туралы?

--Кешіріңіз, аға. Егер мүмкін болса, бұл тақырыптағы әңгімені осымен доғарайық.

-- Бір уақытта—қазақ болмаймыз, ұлы орысқа айналу керек деген ұран да тастағанбыз, біздің былшыл-ұятсыздығымызда шек болмаған. Сол кінәм үшін бүгінгі жас ұрпақ маған: «Сені дарға асамыз!» десе, мен басымды ұсынамын,--құлдық, қалқаларым!—деймін.

--Түһ, аға, не деп кеттіңіз? Жалынамын, қойыңызшы ұшындыра бермей.

--Қойдым, қойдым, бауырым.

Інім менімен қоштаса келген екен, қоштастық. Бұл біздің соңғы көрісуіміз, соңғы рет отырып бір дастарханнан дәм татуымыз еді.

Адамдар арасында туыстықтың, достықтан туатын жақындыққа ештеңе жетпейді өмірде. Ақ пейіліңмен ақтарыла отырып сенген кісіңмен бір сырласудың өзі үлкен бір оқиға, кейде тарихи оқиға...».

Бұған басы артық анықтама, толықтырудың керегі жоқ. Бірі--ақын, бірі-- ғалым. Айтарлары көп. Екеуінің де уайымы ел мен жердің, қазақ тілінің болашағы. Қайран, азаматтар-ай! Сол уайым, қазақтың басындағы сол тағдыр сол күйінде қалып келеді-ау...

«Ол-ұлтымыздың ертең азып-тозып кетпеуіне ертеңгі ұрпақ жауапты. Ал, ұрпақтың мықты боп жетілуіне бүгін біз жауаптымыз,- деп, күндіз-түні ойланатын, миына маза бермейтін! Осындай-осындай ойлар, әділетсіздік пен арсыздықтың миға түскен салмағы ақырында айықпас ісікке айналды. Адам темір емес, қанша салмақ салсаң да майыса беретін. Соңғы жылда бір емес бірнеше мәрте операцияға да түсіп шықты. Соңғы төртінші операциядан кейін жалғанып келген үміт үзілгендей, науқастың беті бері қарамай қойды. Ақылды адам ғой бәрін де түсініп, бәрін де сезді. Келген жаққа кетерін, мәңгілік мекенге қайтыстың боларын болжады. Жаратушыдан келіп, сол Жаратушысына қайту сапары тұрғанын мойындады. Сабырлы қалып, сырбаз мінез танытты. Ағайын-туған, жора-жолдас көңілін аулап, жанына жалау бола білді, жалғыз қалдырмады.