Шаушекова Б.Қ п.ғ. к., доцент «Бастауыш мектепте жаратылыстануды оқыту әдістемесі»

балалар табиғаттың заттары және құбылыстарымен тікелей танысуға 
мүмкіндік беретін, әртүрлі әдістермен амалдар сабақта қолданылуы керек. 
“Дүниетану” сабағы әртүрлі көмекші, көрнекі құралдармен жақсы 
жабдықталуы тиіс. 
Өлкетану приниптеріне сай “Дүниетану” сабағында жергілікті табиғи 
заттар кең қолданылуы керек. 
“
Жаратылстанудың” әр сабағы бағдарламаның белгілі бір сұрағына 
арналады, көзқараспен Қарағанда да ол кейбір бітілген тұтастықты білдіреді. 
Сонымен қатар әр сабақ курстың тек бөлігі ғана болып табылады. Ол әрқашан 
өткен сабақтың жалғасы жіне келесінің тірегі. 
Сабақтың дидактикалық мақсатының негізіне байланысты оның түрі 
белгіленеді. Педагогикада жалпылама қабылданған классификацияда сабақ 
түрі жоқ. “Дүниетанудан” мектептің бастапқы сыныптарында әдетте келесі 
түрмен оқытылады: аралас, немесе біріктірілген, сабақтар; пәндік және 
қорытатын. 
Аралас немесе біріктірілген сабақ деп, білімді қайталау және жаңа 
материалды оқып білу жатыр, осы екі жағдай көрінетін орынды алады. 
Қайталаудағы сияқты жаңа материалды оқып білуде де әртүрлі әдіс-тәсілдер 
қолданылады: сұхбат, мұғалімнің айтқаны, жаратынды объектімен жұмыс, 
әртүрлі дайын көрнекі көмек құрал, мақала оқу және олардың мазмұнымен 
жұмыс, дәптерге сурет пен жазу және сол сияқтлар. Жұмыстың сол немесе 
басқа түрін таңдау сабақтың мазмұнына байланысты. 
Пәндік сабақ деп, балалар сыныпта оқу пәндерімен тікелеу жұмыс 
жасағанда және табиғаттын зат пен құбылысы туралы белгілі нақты мәлімет 
алғандығы айтылады. Бұл сабақтарда мұғалімнің бас- шылығымен оқушылар 
әртүрлі заттарды өзара салыстырады, осылай ортақ және ерекше белгілерін 
іздейді, бастыларын айқындайды, ал басқа кездері тәжірибе арқылы зат 
құрылысын оқып біледі және осы жұмыс негізінде олардың ортақ 
сипаттамасын құрады. 
Бұдан басқа, пәндік сабақтар оқушыларды тәрбиелеуде төзімдімділік, 
табандылық, ұқыптылық, жұмыста мұқияттылық қалыптасуына үлкен 
мүмкіндіктерді ашады. 
Пәндік сабақтарды өткізу мұғалімнен мұқият дайындықты талап етеді. 
Алдынала құралдар мен заттарды топ немесе жекелеген оқушылар санына 
қарай әзірлеу керек, әр пәнді оқып-білуге уақыт бегілеу керек. Егер тәжірибе 
қойлатын болса онда тек құрал жабдықтарды дайындап қана қоймай, тәжірибе 
ертерек жасалуы тиіс, олардың жағдайын, ұзақтағын анықтау керек, қажетті 
сақтық шараларын қабылдау керек. 
Объектіні немесе құбылысты оқып білу пәндік сабақта жаппай немесе 
топтармен өткізілуі мүмкін. Төменгі сыныптарда көбіне жаппай жұмыс 
қолданылады. 
Пәндік сабақта сұрастыруға уақыт бөлінбейді, бүкіл сабақ жаңа 
материалды оқып білуге арналады, оған қысқа кіріспе сұхбат жол салуы 
мүмкін. Белгілі орын жаңа білімді бекітуге жұмсалады. Пәндік сабақтың жеке 

бөлшектер арасындағы уақыт былайша жобамен бөлінеді: кіріспе сұхбат (2-3 
мин.), жаңа материалды оқып білу (30 мин.), бекіту (10 мин.) 
Пәндік сабақта жаңа оқу материалын оқып үйренуде дәйекті жағдайларды 
көрсетуге болады: 
1. Оқушышылар зерттеу үшін белгісіз затпен тапсырма алады. Мұғалім 
бұл тапсырмаларды олардың мағынасына дәйектілігіне, оқушыларға 
жеткілікті көзқараста қарап ойлап береді. Тапсырманы талдауға дәйектілікпен 
жекелей немесе топпен, жоспар түрінде беру сәнді. Төменгі сыныптарда 
көбіне бірінші нұсқа қолданымды. 
2. Оқушылар берілген тапсырмамен затты өзінше бақылайды, қажет 
жағдайда оны басқа заттармен салыстырады және белгілі бір шешімге келеді. 
3. Оқушылармен алынған шешім, бүкіл сыныппен талқыналады. Бұл 
жерде, сол зат немесе құбылысты оқып үйрену барысындағыдай, көбіне 
салыстыруға келу пайдалы. Сонда оқушыларға бақылаудағы осы заттар 
құбылысы мен құрылысы түсінірек және анықтау бола бастайды. Кей кездері 
балалар қате немесе толық емес шешімдер береді. Мысалға,оқушылар қар мен 
мұз сипатымен танысу кезінде, әдетте мұзды ақ деп атайды. Мұғалім жауапты 
анықтау үшін қосымша тексеруге бақылауды және салыстырманы береді. Бұл 
мысалда оқытушы тапсырманы таныс ақ түсті заттарды қарау үшін береді, 
оларды мұзтүсімен салыстыруға. Бұл кезде қараудағы, өзінің пікірін сынау 
әдістемелік жағдайда өте құнды болып табылады. 
Өткізілген талқылаудың мақсаты-өзіндік бақылау барасында алынған, 
басты шышдығындағы білім мазмұнын табу. Кейбір кездері бұл білімді 
мұғалім тікелей бақылау барысында алу мүмкін емес мәліметтермен
толықтырады, бірақ пән сипаттамасына керек бастылар (бірақ бұндай 
толықтырулар пән сабағында ереже емес, төтенше болуы керек). 
Қорытатын сабақтар жекелеген тақырып пен оқу пәнінің толықтай 
материалында құрылады. Мұғалім бұл сабақтарда оқушылармен материал 
тақырыбын немесе бүкіл пәнді қабылдауын тексереді, осы материалды 
бекітеді. Бірақ бұл қорытынды сабақтың басты мақсаты емес. Өткен материал 
белгілі жүйеге келтірілген болуы тиіс, сонымен қатар басты жоспар түсінігі 
белгіленуі тиіс, жәй байланыстары және табиғаттағы заңдылыктар жеткілікті 
ашылуы керек. Қорытатын сабақтар төменгі сыныптағы оқушылардың берік 
және өз еркімен білімді қабылдауына, сонымен қатар есінде сақтау, ойлау 
және сөйлеу қабілетін дамытуға септігін тигізеді. 
Қорытында сабақтарға, кез-келген басқа сабақ түріндегідей, жұмыстың 
әртүрлі әдіс пен амалын қолдану керек, бірақ тотенше орын бұл жерде 
сұхбатқа жатады. Әдістемені таңдап алу толықтай бағытталған қорытатын 
сабаққа байланысты. 
Қорытатын сабақта келесі бөлімдерді белгілеуге болады: 
1. Сыныпты жұмысқа ұйымдастыру (2-3 мин)- мұғалім сыныптың 
жұмысқа дайындығын тексереді, сабақтың тақырыбы мен мақсатын айтады
2. Белгіленген сұрақтармен сұхбат (35 мин). Қорытатын сабаққа дайындық 
барысында мұқият ойланып сұрақтың тұжырымдау керек. Біріншіден, сұрақта 
белгілі шындығындағы материалдық белгісі болуы керек, басты тақырып 

түсінігін болудегі басты рольды атқаратын. Екіншіден оқып білген заттармен 
құбылыстың арасындағы байланыс пен өзара байланысты оқушылардың 
ашуына көмектесетін сұрақтарды кіргізу қажетті сұхбатқа. Үшіншіден, белгілі 
бірзат пен құбылыстың маңызды жақтарын анықтауға салыстыру сияқты амал 
ерекше орынды алады. Сондықтан балаларға белгілі деректерді салыстырып 
қарауға, салыстыру сұрақтары берілуі керек. Қажеттік мөлшеріне қарай, оқып 
білу кезінде тақырыпты оқушылар қолданған кейбір көрнекі көмекші құралды 
қолдануға болады. 
3. Тақырып бойынша қорытындыны мұғалім жасайды (5 мин). Ол 
қандай материал және сыныппен немесе кейбір оқушылармен қалай 
қабылданғанын айтады: (Клепина З.А. 1995)
3. Табиғатты оқып білуге топсаяхат. 
Топсаяхат – бул оқу сабағының ерекше түрі, мектептен тыс: далада, 
тоғайда, бақта және осындай сияқты ерекше жағдайда -µткізіледі. Топсаяхат 
қана баланың ақылың тірі белгілі тұсінікпен байытуға көп мүмкіндік береді. 
Оқу жоспарымен қарастырылған топсаяхаттар, «Дүниетануды» оқып 
білуге бөлінген міндетті болып табылады және оқу барасының уақытында 
өтеді. Олардың мазмуны тікелей өткен сабақ материалын оқып білуге 
байланысты, ал топсаяхат барысында алынған көрсетелім түсінік, жаратылыс 
заттарымен жинақталғандар келесі сабақ тақырыптарында кең қолданылады. 
Топсаяхаттағы жумыстың басты түрі бақылау, адамға өте басты, ол қандай 
болмасын мамандықты тандамасын болашақта, сезім органдарының жан-
жақты жетілуіне әсерін тигізеді. Топсаяхатта жекеліктің мынандай сапасы 
тәрбиеленеді, қызығушылық пен махаббат табиғатқа деген, қоршағандағы 
көркемдікті көре білуге, өзіндік жұмыс дағдысын шығара алуға. 
Топсаяхат табиғатты заттар мен қубылыстар жаратылыс жағдайында 
қалуға тиіс, барлық осы кездері жургізіледі. Муғалімге әр топсаяхат үш этапқа 
бөлінеді: топсаяхатқа дайындық, сол жерде өткізу оны және топсаяхат 
материалын келесі сабақтарда қолдану. Топсаяхатқа дайындала отырып, 
муғалім оның мақсатын, міндеттерін, көлемін және материалдың мазмунын 
анықтайды, оның бағдарлама сурақтарының ортақ жүйедегі орнын анықтау 
қажет, сай келетін, әдебиеттерді алады. Сонымен бірге топсаяхат өткізілуі тиіс 
жермен танысу аса басты. Оны муғалімге топсаяхат жері таныс жағдайда да 
жасау керек. Таныстыру барысында жермен жүретін жолды белгілеу аялдама 
жерін, бақылайтын обьектіні белгілеу керек. Қай жерден және қандай ара 
қашықтықта объектіні қараудың жақсырақ қарау бөлшектеріне көңіл болу 
керек. 
«Дүниетануда» топсаяхат кіріспе болып келеді (курс немесе тақырып 
бойынша), күнделекті материал тақырыбын оқып білу өлшемі бойынша) және 
қорытындылайтын (тақырып материалын оқып білуден кейінгі). 
Кіріспе топсаяхатта оқушылар оқып білу материалы туралы ортақ ұғым 
алады, барлық тақырыпқа бақылау үшін тапсырма, қысқа мерзімді бақылау 
жумысын өткізеді. Кіріспе топсаяхатқа «Табиғаттағы көктемгі өзгерістер» 
тақырыбы туралы топсаяхат бола алады. 

Күнделікті топсаяхат табиғаттың өзінде белгілі бір объект және 
қубылыспен танысуды жобалайды. 
Қорытатын топсаяхат тақырыпты немесе оның болігін оқып үйренудің 
соңында және оқып үйренген материалды нақтылауға, жүйелеуге және 
қорытуға жобаланады. Олар оқушылар қоршаған табиғаттан, сыныпта және 
үйде оқулық бойынша оқып үйренгенді табу үшін және мұгаліммен қойылған 
сурақтарға жауап беретіндей болып қурылады. 
Топсаяхаттың нәтижелігі оған дайындыққа байланысты. 
Топсаяхатта келесі басты кездерді белгілеуге болады: кіріспе сұхбат (2-3 
мин), оқушылардың тапсырманы орындау барысындағы өзіндік жұмысы (25- 
мин.), балалар өзіндік жұмысының материалы бойынша сухбат (15 – мин.), 
топсаяхаттың нәтижесін шығару (2-3 мин). Сонымен, топсаяхат – мұғалім 
қызметінің оқытудағы өте көп еңбекті және күрделілікті қажет ететін түрі. 

жүктеу/скачать 1,42 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: