Картабойынша қиманы-профильді құру. Қима дегеніміз жер бетінің белгіленген бағыттағы тік кесіндісінің сызбасы.
Қиманы құру үшін горизонталдық сызықтар масштабы картаның масштабындай (1-25000), ал вертикалдық сызықтардың масштабын жақсы бейнелеу үшін горизонталдыларға қарағанда 5,10,20 есе ірі етіп алады.
Студент тапсырма ретінде план немесе карта алады (22 сурет), онда АВ сызығы (ұзындығы 10-15 см) бағыты бойынша қима құруы керек.
22 Сурет. Планға АВ сызығын гороизонтальдармен салу
Қиманы миллиметрлік қағазда (20х30 см) орындайды.
Ең алдымен «Жердің бетінің белгісі-Отметки поверхности земли» және «Ара қашықтықтар-Расстояния» деген сызық жолдары-графы бар қима торы сызылады, ол 24 суретте көрсетілгендей қағаздың төменгі жағынан 2-3 см жоғары орналастырылады. Тордың ұзындығы картаның немесе планның масштабындай АВ сызығының ұзындығына тең және сызық жолдарының атауын жазу үшін 3-5 см ұзынырақ болады.
Содан кейін АВ сызығымен қиылысатын барлық горизонталдар мен олардың арасындағы сипатты нүктелердің белгілерін немесе биіктігін анықтайды. Мысалы, 22 суретте сипатты нүкте болып белгілері 100 м және 110 м горизонтальдардың арасында өзектің түбінде жатқан 3 нүкте саналады. Осы нүктенің биіктігін анықтаймыз.
Ол үшін 23 суреттегі горизонтальдардың СД сызығы бойынша салынымын - d (горизонтальдардың картадағы арақашықтығы) анықтау керек. Мысалы, 36 мм, ал С нүктесінен 3 нүктеге дейінгі арақашықтық - f 18 мм тең болсын. Қима биіктігі – h=10 м тең, онда 1 мм салынымында жергілікті жер h : d =10 м : 36 жоғарылайды, ал f (С 3) мөлшеріне h1 = (h : d) х f = (10 : 36) х 18= 5 м. Олай болса 3 нүктенің белгісі 100+5= 105 м.
Сонымен, көршілес горизонтальдар арасындағы нүктенің белгісін анықтау үшін, осы нүкте арқылы горизонтальдарға перпендикуляр түсіреміз (қысқа арақашықтық бойынша), арақашықтығын және сол нүктеден төменгі горизонтальға дейінгі арақашықтықты (мм-мен) өлшейміз. Содан кейін екі кесіндінің қатынасын - f : d анықтау керек, горизонтальдардың қиылысу биіктігін осы қатынас мөлшеріне көбейтеміз, табылған биіқайырымды (превышение) – h1 кіші горизонталь биіктігіне қосу керек.
23 Сурет. Горизонтальдар арасында жатқан нүктенің белгісін анықтау
Содан кейін циркуль-өлшегіш арқылы масштабын өзгертпей АВ сызығы бойындағы жатқан барлық нүктелердің арақашықтықтарын тордың жоғарғы сызығына көшіреміз. Арақашықтықтарды қағаз жолағына АВ сызығы бойындағы барлық нүктелерді (0-ден 6-ға дейін) қарындашпен белгілеп көшіруге де болады (24 сурет).
«Ара қашықтықтар» деген жолдың (графа) ішінде миллиметровка сызықтары бойынша белгіленген нүктелер арқылы перпендикулярлар тұрғызылады. Арақашықтықтар масштаб бойынша метрмен есептеліп суретке көрсетілгендей жазылады. Мысалы біздің жағдайда 0-1 нүктелерінің арақашықтығы 1 см, ол 1: 25 000 масштабта 250 м болады.
«Жер бетінің белгісі немесе таңбасы» деген жолда АВ сызығындағы (горизонтальдардың қиылысқан нүктелері және сипатты нүктелер) барлық нүктелердің белгілерін жазу керек, сандарды вертикальды түрде сәйкесті ординаталарға тура қарсы жазу керек.
Тордың жоғарғы сызығынан нүктелердің биіктіктерін қабылданған вертикалды масштаб бойынша салынады. Жер бедерінің жағдайлары жақсы көріну үшін, жоғарыда айтылғандай, вертикальды масштаб горизонтальдыдан ірірек болады. Қиманың вертикальды сызықтары тым ұзын болмауы үшін тордың жоғарғы сызығы шартты көкжиек ретінде қарастырылады да оған қандай болса да бір дөңгелек (ықшамдалған) белгі немесе биіктік беріледі. Шартты көкжиектің белгісі қиманың ең кіші нүктесінің белгісінен кіші болуы керек. Біздің мысалда (24 сурет) жер бетінің белгілері 100, 110, 120 және 130 м болғанда шартты көкжиек белгісі немесе биіктігі 80 м депалуға болады.
24 Сурет. АВ сызығы бойынша құрылған бойлық қима
Қиманы құру үшін әр нүктенің белгісінен шартты көкжиектің белгісін алып тастап, қалған мөлшерін вертикальды масштаб бойынша тордың жоғарғы сызығынан 0,1,2,3,4 және тағы басқа нүктелеріне («нүктелер № графасы немесе № точек») сай ордината бойынша жоғары қарай салынады. Мысалы, біздің шарт бойынша 0 нүктесіне қарсы: 130-80=50 м, ал 1:1000 масштабы бойынша бұл 5 см болады. Осы сияқты белгісі 120 нүктеге қарсы 4 см саламыз және т.с.с.
Жұмысты жеңілдету үшін миллиметрлік қағаздың сәйкесті горизонтальдық сызықтардың белгілерін алдын ала белгілейді және бірінші ординатаның сол жағынан жазып қояды. Мысалы біздің мысалда (1:1 000 масштабы бойынша) белгілер әр сантиметр сайын жазылуы керек: 90, 100, 110, 120 және т.с.с.
Пайда болған нүктелерді сызғыш арқылы тура сызықтармен қосады, сонда АВ сызығы бойындағы жер бетінің қимасы - сынба сызық түрінде құрылады.
Қиманың үстінде «АВ сызығы бойынша бойлық қима», сәл төмен – горизонтальды және вертикальды масштабтары жазылады. Бар жұмыс қарындашпен орындалады.
