Т. С. СадыћОВ, Ќ. Т. Т леубаев, Ѕ. Халидуллин, Б. СЌрсекеев

Т. С. САДЫЋОВ, Ќ.Т. Т ЛЕУБАЕВ, Ѕ.ХАЛИДУЛЛИН, Б.СЌРСЕКЕЕВ

Жалпы бiлiм беретiн мектептiѓ 6сыныбына

арналѕан оћулыћ

Ћазаћстан Республикасыныѓ Бiлiм жќне ѕылым

министрлiгi џсынѕан

2-басылымы, ѓделген

Алматы «Атамџра»  2011

6

ЕЖЕЛГI

ЋАЗАЋСТАН ТАРИХЫ

2

Оћулыћтаѕы шартты белгiлер:

– сџраћтар мен тапсырмалар

– тест сџраћтары

– шыѕармашылыћ тапсырма

Е33

Ежелгi Ћазаћстан тарихы: Жалпы бiлiм беретiн мектептiѓ 6сыныбына

арналѕан оћулыћ. 2басылымы, !ѓделген/Т. С. Садыћов, Ќ. Т. Т!леубаев,

Ѕ. Халидуллин, Б. Сќрсекеев. – Алматы: Атамџра, 2011. – 176 бет.

ISBN 9786012822540

«Ежелгi Ћазаћстан тарихы» – жаѓа оћу баѕдарламасы бойынша дайындалѕан

оћулыћ. Бџл оћулыћта алѕашћы ћауымдыћ ћџрылыстыѓ пайда болуынан бастап,

тайпалыћ одаћтар мен мемлекеттiѓ ћалыптасуына дейiнгi Ћазаћстан тарихы

ќѓгiмеленедi.

ISBN 9786012822540

УДК 373.167.1(075.3)

ББК 63.3 (5 Ћаз) я 72

Е 33

© Садыћов Т. С., Т!леубаев Ќ. Т.,

Халидуллин Ѕ., Сќрсекеев Б., 2011

© «Атамџра», 2006

© «Атамџра», 2011

Пiкiр жазѕан 

К. Н. Нџрпейiс, ЋР ЏЅАныѓ академигi, тарих ѕылымдарыныѓ

докторы, профессор

УДК 373.167.1(075.3)

ББК 63.3 (5Ћаз)я72

?

*

?!

3

Ћымбатты балалар!

Ћымбатты балалар!

Ћымбатты балалар!

Ћымбатты балалар!

Ћымбатты балалар!

ЕЖЕЛГI ЋАЗАЋСТАН ТАРИХЫ

 ТУРАЛЫ МАЅЛЏМАТ

Бiздiѓ Отанымыз з аумаѕы жнiнен ќлемдегi љлкен елдердiѓ ћа-

тарына жатады. Ол дљниенiѓ екi блiгiнде – Азия мен Еуропада орна-

ласћан.

Балалар, сендер оћулыћтан алѕашћы ћауымдыћ ћџрылыс кезiндегi

адамдардыѓ мiрiмен танысасыѓдар. Ежелгi Ћазаћстан тџрѕында-

рыныѓ ћалайша кшпелi болѕанын оћып бiлесiѓдер. Олар егiншiлерге

џћсамайтын згеше мiр сљрген. Сонымен ћатар Оѓтљстiк Ћазаћстан-

да отырыћшы егiншiлiк те дамыѕан. Ћазаћстанныѓ ежелгi тџрѕында-

рыныѓ тл жазуы болѕан, олар ћалалар салып, з мемлекеттерiн

ћџрѕан.

Ежелгi тарих љш кезеѓге блiнедi. Уаћыт бойынша еѓ џзаћ тас

тас

тас

тас

тас

дќуiрiн ћола дќуiрi 

дќуiрiн ћола дќуiрi 

дќуiрiн ћола дќуiрi 

дќуiрiн ћола дќуiрi 

дќуiрiн ћола дќуiрi алмастырды. Ћола еѓбек ћџралдарыныѓ темiр

ћџралдармен ауыстырылуы темiр дќуiрiнiѓ

темiр дќуiрiнiѓ

темiр дќуiрiнiѓ

темiр дќуiрiнiѓ

темiр дќуiрiнiѓ бастамасы болды. Ерте

Ерте

Ерте

Ерте

Ерте

темiр дќуiрi

темiр дќуiрi

темiр дќуiрi

темiр дќуiрi

темiр дќуiрi б.з.б. 8 ѕасырдан бастап, б.з.-дыѓ 5 ѕасырына дейiн созы-

лады.

Балалар! Сендер Ћазаћстан аумаѕында бџл кезеѓде ћандай халыћ-

тардыѓ тџрѕанын, олардыѓ немен шџѕылданѕанын оћып бiлесiѓдер.

Ћызыћты оћиѕалармен, ежелгi кшпелiлер – саћ, ѕџн, љйсiн, ћаѓлы, сар-

маттардыѓ мiр салтымен танысасыѓдар. Егер естерiѓде болса, та-

рих дегенiмiз адамдар тџратын жерден басталады, йткенi тарих-

ты жасайтын солар, сондыћтан тарихы болмаѕан халыћтар жер

бетiнде жоћ. Ћазаћстан тарихы – ќлемдiк тарихтыѓ бiр блiгi. Олай

болса, ќрбiр адам з халћыныѓ тарихына зор ћџрметпен ћарауы тиiс.

4

ОЋУЛЫЋТЫ ЋАЛАЙ ПАЙДАЛАНУ КЕРЕК

Балалар! Оћулыћтыѓ мазмџнына мџћият ћараѓдаршы. Ол тараулар

ѕа, б!лiмдерге, параграфтарѕа б!лiнген. Демек, ћандай таћырыпты

оћитындарыѓ мазмџнынан белгiлi. Бџл – Ћазаћстанныѓ ертедегi тџрѕын

дары, олардыѓ мќдениетi мен тџрмысы, сыртћы дљниемен байланысы

туралы мќлiметтер деген с!з.

Оћулыћта баяндалатын жазбаша жќне заттай деректердiѓ суреттерi,

тарихи карталар, кестелер ертедегi адамдардыѓ тiршiлiгi туралы ќѓгiме

лейдi. Оћулыћтыѓ бљкiл !н бойында берiлетiн суреттерден бiз киiм, ћару

жараћ, еѓбек ћџралдары туралы тљсiнiк аламыз. Сурет асты с!здерi зат

тардыѓ атаулары мен олардыѓ шыѕу тегiн бiлдiредi.

Параграфтардыѓ соѓында, кейде мќтiннiѓ басында немесе ортасында

сџраћтар мен тапсырмалар берiлген. Оларды орындау љшiн параграфты

мџћият оћып шыѕу ћажет. Сџраћтар мен тапсырмалар !здерiѓдi тексе

руге к!мектеседi.

Параграфты оћып отырып, 

ћара ќрiптермен немесе курсивпен  терiл

ген с!здердi кездестiресiѓдер, сонда оларѕа ерекше назар аудару керек.

Параграфћа кiрiспе курсивпен берiледi. Кiрiспеде негiзгi ой баянда

латын таћырып берiлген. Кейде мџндай кiрiспенiѓ орнына сџраћ немесе

тапсырма берiледi, оны сендер параграфтаѕы мќтiндi оћудан бџрын орын

дауѕа тиiссiѓдер.

Оћулыћтаѕы схемаларды, кестелердi, тљрлi тљстi суреттердi љйге бе

рiлген тапсырмаларды орындау кезiнде аћпарат к!здерi ретiнде пайда

лану ћажет.

Ќр беттiѓ екi жаѕындаѕы бос орындарѕа жаѓа с!здер мен џѕымдар

берiледi. Бџл параграфты жеѓiл меѓгеру љшiн жасалѕан.

Оћулыћтаѕы кейбiр параграфтарда ћосымша материалдар бар. Олар

оћу материалын тереѓ меѓгерулерiѓе жќрдемдеседi. Оларды мiндеттi

тљрде оћып шыѕыѓдар. Б!лiмдер мен тараулардыѓ соѓында ћайталау

љшiн материалдар берiлген. Оћыѕан материалдарыѓа таѕы да бiр к!з

жљгiртiп, негiзгi даталар мен оћиѕаларды естерiѓе тљсiрiѓдер.

Оћулыћћа жџмыс дќптерi ћоса берiледi, ол сендердiѓ !з бiлiмдерiѓдi

тексерулерiѓе мљмкiндiк туѕызады. Оћулыћ пен жџмыс дќптерi бiрiнбiрi

толыћтырады.

5

КIРIСПЕ

Ћымбатты оћушылар! Ћолдарыѓдаѕы оћулыћтан

Отанымыздыѓ аумаѕында ежелгi тас дќуiрiнде !мiр

сљрген алѕашћы адамдар мен олардыѓ даму барысы

туралы оћисыѓдар. Ертедегi ћоршаѕан дљние, ћола,

темiр дќуiрлерiнде !мiр сљрген тайпалар ж!нiнде ћы

зыћты маѕлџматтар ала аласыѓдар.

Оћулыћ авторлары Ћазаћстан тарихыныѓ еѓ ежел

гi кезеѓiн баяндауды маћсат етiп алѕан. Бџл оћулыћ

ежелгi Ћазаћстан тарихынан кеѓ маѕлџмат бередi.

Адамзат тарихы !зiнiѓ ќлеуметтiкэкономика

лыћ дамуында џзаћ кезеѓдерге, яѕни тас дќуiрi, ћола

дќуiрi  жќне темiр дќуiрi болып љш кезеѓге б!лiнедi.

Тас дќуiрiнде !мiр сљрген адамдар еѓбекке бейiмделiп,

терiмшiлiк жќне аѓшылыћпен айналысты, тџрмыс

ћа ћажеттi еѓбек ћџралдарын жасады, табиѕаттыѓ

ћиыншылыћтарына т!теп бердi.

Ћазаћ халћыныѓ негiзiн ћџраѕан алѕашћы адам

дар бастапћы кезеѓде тобыр болып, бiртебiрте ру

лыћтайпалыћ, ћауымдастыћ жљйемен !мiр сљрдi.

Рулыћ туыстыћ жќне шаруашылыћ тљрiне ћарай

ћалыптасћан ежелгi ћазаћ жерiндегi тайпалар кей

iнiрек мал !сiрумен, егiншiлiкпен жќне кен !ндi

румен айналысты. Ћола дќуiрi кезеѓiнде адам !ндiр

гiш кљштерiн (еѓбек ћџралжабдыћтарын) дамыта

отырып, малшылыћ жќне егiншiлiкпен ћа

тар, ќр тљрлi рудаларды !ндiрудi, мысты,

ћалайыны, алтынды пайдалануды љйрендi.

Тџрмысћа ћажеттi киiм мен ыдысаяћ жа

сау кеѓiнен дамыды.

Мал шаруашылыѕыныѓ ћарћынмен

дамуы ћоѕамдыћ алѕашћы еѓбек б!лiнiсiн

ћалыптастырды. Ендiгi жерде тек малшы

лыћпен немесе егiншiлiкпен айналысатын

дар жеке б!лiнiп шыћты. Адамдар тобыр

дан жекеленiп, отбасылыћ ћауым, отбасы

лыћ!ндiрiстiк џжымѕа бiрiктi, !ндiрiс ћџ

ралжабдыћтары мен !ндiрген !нiмдi жеке

пайдалана бастады. Ћола дќуiрiнде рулыћ

ћџрылыс ыдырап, мљлiк теѓсiздiгi шыѕа

6

бастады, ћыстаћтар салынып, мќдениет гљлдене тљс

тi. Жерорта теѓiзi, Кiшi Азия аймаѕымен мќдени

жќне экономикалыћ байланыстар орнап, Џлы Жiбек

жолы ћызмет ете бастады.

Б.з.б. 1 мыѓжылдыћта Ћазаћстан жерiнде ежелгi

ћуатты тайпалар одаѕы ћџрылып, олар темiрдi иге

рудi љйрендi. Саћ, љйсiн, ћаѓлы, ѕџн, сармат тайпа

лыћ одаћтары Ћазаћстан даласында к!шiпћонып,

!мiр сљрдi, шаруашылыћпен айналысты, к!ршi мем

лекеттермен байланыс жасады. Ќр тайпа бiрбiрiнен

мќдени жаѕымен ерекшелендi.

Саћ тайпалары «аѓ стилi» !нерiмен, зергерлiк бџ

йымдар жасау iсiмен, таѓѕажайып ою!рнегiмен бел

гiлi. Љйсiндер мыс, ћорѕасын, ћалайы, алтын кен орын

дарын пайдаланып, ћаружараћ соћты. К!ршiлес ха

лыћтармен тыѕыз ћарымћатынас жасады. Ал ѕџндар

орасан зор «державаѕа» айналып, батысћа жорыћ жа

саумен тарихта аттары ћалды. Саћтар мен љйсiндер,

ѕџндар мен сармат, ћаѓлы тайпаларыныѓ ћоѕамдыћ

ћџрылымы мемлекеттiк деѓгейге жеттi. Оларда !зiндiк

материалдыћ мќдениетi мен !нерi жоѕары дамыды.

Осы тайпалардыѓ негiзiнде ежелгi Ћазаћстан жерiнде

ежелгi тљрiк тiлiнде с!йлейтiн халыћтар ћалыптасты.

Оћулыћтыѓ бџл басылымында бiрћатар кљрделi

џѕымдар мен тарихи оћиѕалар жеѓiлдетiлiп берiлдi.

Хронологиялыћ аућымы бойынша кейбiр тараулар

дыѓ орындары ауыстырылып, аттары !згертiлдi.

Ћосымша параграфтар енгiзiлдi.

Тарих – халыћ зердесi. Халћымыздыѓ ѕасырлар

бойѕы басынан !ткерген тарихын бiлген

дерiѓ ж!н. Ежелгi саћ, љйсiн, ћаѓлы, ѕџн,

сармат сияћты атабабаларымыз !мiр

сљрген, к!шiпћонѕан жерлер ћазiрде

Ћазаћстан Республикасы екендiгiн бiле

сiѓдер. Кеѓбайтаћ жерiмiз бен атабаба

ларымыздыѓ тарихы сендердi ћызыћ

тырары с!зсiз. Тарих пќнiн !те ыждаѕат

тылыћпен, к!ѓiл ћойып оћыѓдар. Ота

нымыздыѓ мыѓдаѕан жылдыћ кљрделi

тарихын оћып љйренулерiѓе сќттiлiк

тiлеймiз.

7

Б i р i н ш i   б E л i м

ЕЖЕЛГI АДАМДАРДЫЃ МIРI

1-

1-

1-

1-

1-тарау

тарау

тарау

тарау

тарау. Ћазаћстан аумаѕындаѕы тас дќуiрi

Балалар, оћулыћтыѓ бџл тарауынан

Ћазаћстан аумаѕындаѕы тас дќуiрiмен таны

сасыѓдар. Тас дќуiрiнде адамдар негiзiнен тас

ћџралдарды пайдаланды. Сондыћтан да адам

зат баласыныѓ тас ћџралдарды !ндiрген жќне

пайдаланѕан уаћыты 

тас дќуiрi деп аталады.

Еѓбек ћџралдарын, тас !ѓдеу техника

сын, бџйымдардыѓ !ндiрiлуiн зерттеген ар

хеологтар тас дќуiрiн – палеолит, мезолит,

неолит деп љш кезеѓге б!ледi. Бџл љш

кезеѓнiѓ ќрћайсысы !зiнен бџрынѕыдан

неѕџрлым жетiлдiрiлген еѓбек ћџралдары

мен ерекшеленедi.

Тарихта еѓ џзаћћа созылѕан ежелгi тас  дќуiрi (па

леолит) б.з.б. 2,6 млн жылдан – б.з.б. 12 мыѓ жыл

аралыѕын ћамтиды. Палеолиттiѓ !зi ерте палеолит

(б.з.б. 2,6 млн жыл – б.з.б. 40 мыѓ жыл аралыѕы)

жќне кейiнгi палеолит (б.з.б. 40–12 мыѓ жылдар ара

лыѕы) болып б!лiнедi.

Ерте палеолит 

олдувэй, ашель жќне мустье атты

љш кезеѓнен тџрады. Олдувэй б.з.б. 2,6 млн – 800

мыѓ жылдар, ашель б.з.б. 800–140 мыѓ жылдар,

мустье б.з.б. 140–40 мыѓ жылдар аралыѕымен

мерзiмделедi.

§1. ЕРТЕ ПАЛЕОЛИТ

(б.з.б. 2,6 млн – б.з.б. 40 мыѓ жыл)

1. Адамзат баласыныѓ шыѕуы. Еѓ алѕаш адам

баласыныѓ пайда болып, дамуындаѕы кезеѓ – ал

ѕашћы ћауымдыћ ћџрылыс болып табылады. Адам

зат баласыныѓ пайда болып, ћалыптасу љрдiсi ежелгi

дљниенiѓ барлыћ аймаѕында бiрдей жљрдi. Адам ба

ласы жер бетiндегi басћа тiрi жќндiктер сияћты џзаћ

эволюциялыћ дамудыѓ нќтижесiнде ћалыптасты.

Алѕашћы адам.

Ежелгi тас дќуiрi

(палеолит) б.з.б.

2 млн 600 мыѓ

жылдан – б.з.б.

12 мыѓ жыл

аралыѕын ћамти

ды. Палеолиттiѓ

зi ерте жќне

кейiнгi болып

блiнедi.

8

Ежелгi дљние деп адамдардыѓ пайда болып ћа

лыптасћан Жер шары б!лiктерiн атайды. Адам ба

ласыныѓ шыѕуы мен ћалыптасуы бљкiл жанды дљ

ниенiѓ, !сiмдiктердiѓ пайда болуы, тарихи дамуы

сияћты ћарапайымнан кљрделiге ћарай жљрген.

Алѕашћы адамдардыѓ ћазiргi адамдардан к!п

айырмашылыѕы болды. Олар iрi маймылдарѕа џћсас

келдi, терiсiн ћалыѓ тљк басты, ћолдары аяћтары

нан џзын едi. Ћолымен жемiс тердi, заттарды џстау,

соѕу, жер ћазу сияћты ћарапайым жџмысты орын

дай алатын.

Алѕашћы адамдар ћабыландай жылдам, арыс

тандай ептi, аюдай кљштi болмады. Бiраћ ол еѓбек

ћџралдары арћылы !здерiнiѓ кљшћуатын, шапшаѓ

дыѕын еселеп арттыра алды. 

Ћазѕыш таяћ, љшкiр

тас, шоћпар, шапћы – оныѓ алѕашћы еѓбек ћџрал

дары едi. Солардыѓ к!мегiмен тамаћ тауып жедi.

Алѕашћы еѓбек ћџралдары негiзiнен тастан жасал

ды. Олар !те ћарапайым болатын.

Питекантроп.

Алѕашћы

адамдардыѓ

ћоныстануы.

9

Ѕалымдар алѕашћы адамды «ептi адам» деп атайды.

«Ептi адам» Африкада Кения жерiндегi Олдувей шат

ћалында табылѕан. Ол осыдан 1 млн 750 мыѓ жыл

бџрын !мiр сљрген.

Алѕашћы адамныѓ бiрi

 питекантроп деп аталады.

Питекантроптыѓ ћаѓћасы алѕаш рет Ява аралынан

табылды. Ол м!лшермен бџдан 1 млн жыл бџрын !мiр

сљрген. Адамзат дамуында бџдан кейiнгi сатыда 

синан-

троп тџрады. Солтљстiк Ћытайда табылуына байла

нысты оѕан «ћытай адамы» деген ат берiлген. Питекан

троп пен синантропты «тiк жљретiн адам» деп атайды.

2. Алѕашћы адамдардыѓ кќсiбi. Адамдар ћара

пайым еѓбек ћџралдарын пайдалануды љйренген соѓ,

табиѕатћа тќуелдiлiгi азая бастады. Ќуелде олар бас

пана жасауды, тамаћ пiсiрудi бiлмедi. Жаѓбыр мен

жабайы аѓдардан ћашып, љѓгiрлердi паналады. Жер

бетiнде, аѕаш, бџта басындаѕы !сiп тџрѕан ќр тљрлi

жемiсжидектердi тердi. Жеуге жарамды тамырлар

ды ћазып алды. Ћџстардыѓ жџмыртћаларын жинап

ћорек еттi. Мџндай кќсiп 

терiмшiлiк  деп аталды.

Бiрлесiп тамаћ табу мен жабайы жануарлардан ћор

ѕану љшiн топтанып жљрдi. Ертедегi адамдардыѓ

мџндай џжымы 

адамдар тобыры деп аталды.

Алѕашћы ћауымдаѕы адамдардыѓ келесi кќсiбi

аѓ аулау болды, олар негiзiнен мамонттарды, бизон

дарды, маралдар мен жабайы жылћыларды, љѓгiр

аюларын аулады. Аѓдарды љркiтiп, жарѕа ћарай

ћуатын. Љрiккен аѓдар адамдардан ћорћып, тереѓ

жарѕа ћџлады.

Аю.

Бизон.

Мамонт.

Алѕашћы адамдар

аулаѕан аѓдар.

10

3.  Ежелгi Ћазаћстанныѓ табиѕаты. Ћазаћстан

ныѓ табиѕаты мен климаты ежелгi кезеѓде мљлдем

басћаша болды. Таулар аласа болѕандыћтан оѓтљс

тiктен, Љндi мџхитынан Ћазаћстанѕа ылѕалды жы

лы ауа кедергiсiз енiп тџрѕан. Жиi жауѕан жылы

жаѓбырдан алуан тљрлi !сiмдiктер ћаулап !стi.

Ћазiргi жазы ыстыћ, ћысы суыћ ш!лдi аймаћтарда

бџрын субтропиктiк ормандар жайћалып тџрды.

Мџнда ќр тљрлi жануарлар мекендедi. Аѓѕарларда,

суы мол !зенк!лдердiѓ жаѕасында пiлдер, ш!бi шљй

гiн, кеѓбайтаћ шалѕындарда жылћы табындары

жайылып жљрдi. Солтљстiкке ћарай, Алтай тауыныѓ

етегiнде мамонт, мљйiзтџмсыћ, љѓгiр аюы, алып би

зондар мен бџѕылар тiршiлiк еттi. Оѓтљстiктегi ор

мандар мен аѓѕарларда бџлан мен марал, ш!л жќне

ш!лейт жерлерде тљйелер жайылды. Далалы жер

лерде ћараћџйрыћ, б!кен мен ћџлан љйiрљйiрiмен

жортып жљрген.

Тауларда тауешкi мен арћар тiршiлiк еттi. Ежел

гi Ћазаћстанныѓ табиѕаты алѕашћы адамдардыѓ

!мiр сљруi љшiн ћолайлы болды.

4. Алѕашћы адамныѓ Ћазаћстандаѕы iздерi. Ћа

заћстандыћ ѕалымдардыѓ пiкiрi бойынша, Сiбiрге ал

ѕашћы адам Еуропадан жќне Азиядан ћоныстанѕан.

Ћазаћстандаѕы

алѕашћы адамдар

мiрi.

11

Ћазаћстан аумаѕында алѕашћы адамдар ша

мамен бџдан бiр миллиондай жыл бџрын пайда

болды. Мџны Жамбыл облысыныѓ Арыстанды

!зенiнiѓ бойынан жќне Ћазаћстанныѓ оѓтљстiгiн

дегi Ћаратаудан табылѕан тастан жасалѕан сол

заманныѓ еѓбек ћџралдары дќлелдейдi. Алѕашћы

адамдардыѓ еѓ к!не iздерi Маѓѕыстау тљбегiндегi

Шаћпаћата, Ћазаћстанныѓ оѓтљстiгiндегi Ша

баћты, Ћазанѕап, Тќѓiрћазѕан т.б. ћоныстардан

табылѕан.

Бџл тџраћтардан табылѕан тас ћџралдар: жар

ѕыш сынатас, бифас, пышаћ, ћырѕыштар, ќр

тљрлi љшкiртастар. Тас ћџралдар олдувэй, ашель

ћџралдарына џћсас. Бифас  дегенiмiз екi жаѕы

нан да !ѓделген ћарапайым шапћыш тас ћџрал.

Љшкiртастарды тас жарыћшаћтарынан жасаѕан,

кейде џштарын ретушь ќдiсiмен !ѓдеп !ткiрлеген.

Ретушь ќдiсi дегенiмiз бiр ћабат !ѓделген тас

ћџралдыѓ жљзiн џсаћ кертiкойыћтар (араныѓ

жљзi сияћты) жасау арћылы !ткiрлеу. Ћырѕыш

тардыѓ сыртћы пiшiнi сопаћша, љшбџрышты,

џзынша т!ртбџрышты болып келедi. Ћырѕыш

тардыѓ жљзiн ретушьпен !ѓдейдi. Сонымен ћатар

екi жаћ бљйiрi ћырналѕан жџмыртас ћџралдар

кездеседi. Олардан адамдар ћырѕыш, тiлгiш си

яћты еѓбек ћџралдарын жасаѕан. Жамбыл облы

сындаѕы Б!рiћазѕан, Шабаћты тџраћтарынан

5000ѕа жуыћ тас ћџралдар табылѕан.

Ћазаћстан аумаѕында !мiр сљрген алѕашћы

адамдар питекантроптыѓ замандастары едi.

Табиѕаттыѓ ћолайлы, жануарлар мен !сiм

дiктердiѓ к!п болуы, алѕашћы адамдарѕа тамаћ

табуына мљмкiндiк туѕызды. Алайда iрi жырт

ћыш аѓдардыѓ арасында !мiр сљру !те ћиын едi.

Жыртћыш аѓдардан ћорѕану, тамаћ табу ћажет

тiгi еѓбек ћџралдарын жетiлдiре тљсуге ќсер еттi.

Алѕашћы адамдар еѓбек ћџралын жасау

љшiн ћолѕа џстауѕа ыѓѕайлы тастарды таѓдап

алды. Оларды жарып, б!лшектеп, жљзi !ткiрле

рiн пайдаланды. Онымен таяћты џштады, !лтiр

Ретушь ќдiсiмен тас

ћырѕыш жасау.

12

?!

1. Адамзат баласыныѓ пайда болуы ту

ралы ќѓгiмеле.

2. Алѕашћы адамдардыѓ ћандай еѓбек

ћџралдары болѕан, оларды не љшiн

пайдаланѕан?

3. Алѕашћы адамдар ћалай аталѕан?

4. Ежелгi Ћазаћстанныѓ табиѕаты ћан

дай едi? Ћазiргi жќне ежелгi Ћазаћ

станныѓ табиѕатын салыстыр.

5. Ертедегi адамдардыѓ џжымы ћалай

аталады, џжымныѓ ћџрылу себептерi

неде деп ойлайсыѓдар?

1. Алѕашћы адамдар еѓбек ћџралдарын неден жасады

а) сљйектен

ќ) тастан

б) ћоладан

в) темiрден

г) аѕаштан

2. Ћазаћстан аумаѕында мiр сљрген алѕашћы адамдар кiмдердiѓ замандастары едi

а) неандертальдыћтардыѓ

ќ) синантроптыѓ

б) питекантроптыѓ

в) австралопитектiѓ

3. Ѕалымдар Кения жерiнен табылѕан алѕашћы адамды ћалай деп атады

а) «саналы адам»

ќ) «ептi адам»

б) «љѓгiр адамы»

в) «тiк жљретiн адам»

4. Ћазаћстан аумаѕында алѕашћы адамдардыѓ пайда болѕан кезеѓi

а) энеолит

ќ) мезолит

б) ерте палеолит

в) неолит

5. Еѓ алѕашћы адамдар питекантроп пен синантроптар ѕылымда ћалай аталады

а) «саналы адам»

ќ) «тiк жљретiн адам»

б) «љѓгiр адамы»

в) «ептi адам»

г) «бљгiнгi адам»

6. Питекантроптыѓ ћаѓћасы алѕаш рет табылѕан жер

а) Англия

ќ) Кения

б) Ява аралы

в) Америка

г) Германия

ген аѓдар денесiн боршалады, терiсiн сылды. Ћара

тау љѓгiрiнiѓ тџрѕындары домалаћ малтатасты екi

жаѕынан егеп, жљзi !ткiр, ирек ара сыћылды ћџрал

жасаѕан. Мџндай ћџралмен онша жуан емес аѕаш

ты кескен.

?

13

§2. ЕРТЕ ПАЛЕОЛИТТIЃ МУСТЬЕ КЕЗЕЃI

(б.з.б. 140–40 мыѓ жыл)

Бџл  кезеѓде  адамзаттыѓ  дамуында  iргелi  згерiс-

тер орын  алды.

1. Климаты мен табиѕат жаѕдайы. Бџдан 100

мыѓ жыл бџрын Жер бетi кљрт суи бастады. Ћыс

џзаћћа созылды. Ћар мен мџз жаздыѓ ћысћалыѕы

нан ерiп љлгiрмедi. Еуропа мен Азияныѓ солтљстiгiн

де алып мџздыћ пайда болды. Ѕалымдардыѓ айтуын

ша, оныѓ ћалыѓдыѕы екi километрге жеткен.

Жер бетiнiѓ кљрт суытуынан адамдардыѓ тамаћ

табуы ћиын болды. Жылы ауа райына љйренген жа

нуарлар ћырылып, тiрi ћалѕандары алыс оѓтљстiк

жаћћа ауып кеттi. Суыћтан ћорѕану љшiн, адамдар

!здерiне жылы киiм тiгiп, баспана iздестiрдi. Ѕалым

дардыѓ есептеуiнше, бџдан 13 мыѓ жыл бџрын

мџздыћ ери бастады. Мџздан босаѕан жерлерге тљрлi

!сiмдiк шыћты. С!йтiп Жер ћазiргi ћалпына келдi.

Далалыћ аймаћтарда адамдар бiртiндеп желге

ћарсы ћалћа жасауды љйрендi. Iрi жануарлардыѓ

сљйектерiнен жќне аѕаш б!ренелерден баспана са

лып, љстiн терiмен жапты. Хайуандардыѓ терiсiнен

киiм тiге бастады. Иненi ќдетте љшкiр сљйектерден

жасады. Жiп орнына жануарлардыѓ сiѓiрлерiн пай

даланды. Адамдар тiршiлiк ету љшiн табиѕаттыѓ ћа

тал ћиындыћтарына ћарсы тџра бiлдi. Алѕашћы

адамдар дамуында отты пайдаланудыѓ маѓызы ора

сан зор болды.

2. Отты пайдалану. Ертедегi адамдар ќуелi най

заѕайдыѓ тљсуiнен жанѕан аѕаштыѓ отын пайдала

Алѕашћы адамдар

баспанасы.

Тастан жасалѕан

еѓбек ћџралдары:

шапћы, ћырѕыш,

кескiштер.

14

нып, оны !шiрмей џзаћ саћтауѕа тырысты. Археолог

тар жљздеген жылдар бойы жанып тџрѕан от орнын

тапты. Адам бiртебiрте отты !зi жаѕуды љйрендi.

Тасты тасћа џрып, одан шыћћан џшћынмен отынды

тџтатты. Аѕаш таяћты бiрбiрiне љйкелеп, ћыздыр

ѕанда, џсаћ жаѓћалар быћси бастады. Оѕан жљн

немесе !сiмдiк талшыѕынан жасалѕан бiлтенi жаћын

датћанда, ол тџтанып, отжалынѕа айналды. Адам

дар мустье кезiнде от жаѕуды љйренгеннен кейiн,

кездейсоћ табылѕан отћа тќуелдi болудан ћџтылды.

Оттыѓ пайдасы шексiз едi. Онымен адамдар жылын

ды, тамаћ пiсiрiп жеуге мљмкiндiк туды. Адамдар

суыћта љѓгiрлердi паналады, от жаѕып, жабайы

аѓдардан ћорѕанды.

3. Мустье кезеѓiнiѓ тџрѕындары. Мустье кезе

ѓiнде !мiр сљрген адамдар 

неандерталь деп атала

ды. Ол Германия жерiнен табылды. Оныѓ бойы орта

ша, денесi мыѕым, белi еѓкiштеу, маѓдайы тайћы,

ћабаћ сљйегi шыѕыѓћы келдi. Неандерталь баланыѓ

сљйегi Uзбекстанныѓ Тесiктас деген љѓгiрiнен де та

былѕан. Неандертальдыћтар жер бетiнде бџдан 100–

35 мыѓ жыл бџрын !мiр сљрген. Олар тастан, сљйек

тен, аѕаштан ћџрал жасай бiлген. Отты !з керегiне

пайдаланѕан.

Мустье кезеѓiнде еѓбек !нiмдiлiгi артып, алѕаш

ћы ћауымдыћ ћџрылыстыѓ белгiлерi байћалды.

Адамдардыѓ алѕашћы џжымы тџраћты ћауымѕа ай

нала бастады.

4. Кќсiбi мен еѓбек ћџралдары. Неандертальдыћ

тар негiзiнен аѓшылыћ жќне терiмшiлiкпен айна

лысты. Iрi аѓдардан бизон, мамонт, љѓгiр аюларын

аулаѕан.

Адам уаћыт !ткен сайын !згерiп отырды. Бай

ћаѕыштыѕы жетiлiп, !з бiлгендерiн бiрбiрiне љйре

те бастады. Еѓбек ћџралдарын жетiлдiре тљстi, ћол

ћашауын жасауды љйрендi. Ол љшiн ћалаћ тасты

екi жаѕынан ћашады, белгiлi бiр пiшiнге келтiрiп,

оны таяћћа бекiттi. Мџндай шомбал ћџралдардыѓ

џзындыѕы 20 сантиметрге, салмаѕы 1 килограмѕа

дейiн жеттi. Жануарлардыѓ терiсiн тазалайтын,

Неандерталь.

15

Аѓ терiлерiн ѓдейтен

ћырѕыштар.

етiн боршалайтын тас шапћылар мен ћырѕыштар

жасалды.

Алѕашћы еѓбек ћџралдарын дайындау тќжiрибесi

баяу жинаћталды. Мустье кезеѓiнде ћџралѕа арналѕан

тас жаѓћалар домалаћ, љшбџрышты келген !зектас

тардан сындырылып алынды. Уаћыт !ткен сайын

адамдар тастан џсаћ ќрi жџћа ћџралдарды жасап шы

ѕарды. Нќтижесiнде терiнi кесетiн жќне тесетiн !ткiр

жљздi, љшбџрышты ћалаћшалар, !лтiрiлген жануар

лардыѓ терiсiн сыдыратын пышаћ тќрiздi кескiштер

пайда болды. Аѓ аулауѕа шоћпарлармен ћатар найза

лар да пайдаланылды. Сљйектен ине мен бiз дайын

далды. С!йтiп адам бiртебiрте тастан пышаћ, найза

ныѓ џштарын, бџрѕы, ћашау, балѕа, кескiш жасады.

Жамбыл облысынан табылѕан палеолит дќуiрi

нiѓ бес мыѓнан аса еѓбек ћџралдарыныѓ бќрi – ћа

шау мен љшкiр заттар. Адамдар бiртiндеп тасты !ѓ

деудi, оны бџрѕылауды љйрендi, еѓбек ћџралдары

љнемi жетiлдiрiлiп отырылды.

Тасты, аѕашты, терiнi !ѓдеу барысында адамныѓ

ћолы жетiле тљстi. Ќсiресе ауыр найза мен жiѓiшке

иненi џстау љшiн бас бармаћтыѓ ћызметi аса ћажет

едi. Сондайаћ еѓбек ћџралдарын жасауды љйрену

адам ћолыныѓ жетiлуiмен ћатар, оныѓ миыныѓ да

муына да ќсер еттi. Еѓбек ћџралдарын жасауды иге

ру адамды жануарлар дљниесiнен б!лiп шыѕарды.

Ертедегi адамдардыѓ маймылдар мен жануар

лардан басты айырмашылыѕы – еѓбек ћџралдарын

жасай бiлуi едi.

Ћазаћстанныѓ орталыћ жќне шыѕыс аймаћта

рын адам баласы мустье заманыныѓ басында игере

бастаѕан. Олардыѓ осы аймаћтардаѕы Обалысай,

Мџзбел, Ћанай т.б. ћоныстары табылды. Шыѕыс Ћа

заћстан жерiндегi Ћанай ћонысынан табылѕан тас

ћџралдардыѓ пайдаланылѕан уаћыты 140–132 мыѓ

жыл бџрын екенi аныћталды.

Археологтар Шыѕыс Ћазаћстан мен Оѓтљстiк

Ћазаћстан !ѓiрiнен мустье кезеѓiнiѓ тџраћтарын к!п

тапты. Солардыѓ iшiндегi еѓ кљрделiсi, ћалыѓдыѕы

7 метр болатын к!п ћабатты Ш. Уќлиханов атын

16

даѕы тџраћ. Ежелгi адамдар бџл тџраћты бiрнеше

рет ћоныстанѕан. Ћазба жџмыстары кезiнде ћоныс

тыѓ ќр тљрлi ћабатынан љшкiртас жќне ћџрал жа

саудан ћалѕан тас сыныћтары табылѕан. Ќсiресе !те

жаћсы !ѓделген ћырѕыштар к!п кездеседi.

1. Адамныѓ еѓбек ћџралдары ћалай

!згердi?

2. Оћулыћтаѕы суретке ћарап, адам

ныѓ алѕашћы еѓбек ћџралдары ту

ралы ќѓгiмеле.

3. Адамдар отты ћалай пайдаланѕан, оныѓ

ћандай пайдасы болды деп ойлайсыѓ?

4.  Оћулыћтыѓ мќтiнiнен адамдардыѓ су

ыћтан ћалай ћорѕанѕанын тауып, оћып

бер.

?!

?

1. Неандерталь адамыныѓ табылѕан жерi

а) Бельгия

ќ) Германия

б) Ћытай

в) Кения

г) Ћазаћстан

2. Жер бетi кљрт суи бастады

а) 40 мыѓ жыл бџрын

ќ) 10 мыѓ жыл бџрын

б) 100 мыѓ жыл бџрын

в) 5 мыѓ жыл бџрын

г) 30 мыѓ жыл бџрын

3. Неандерталь адамы мiр сљрген кезеѓ

а) энеолит

ќ) мезолит

б) мустье

в) неолит

г) кейiнгi палеолит