§9. ЋОЛА ДЌУIРI ТЏРЅЫНДАРЫНЫЃ

41

еѓбек !нiмдiлiгiн арттыруѕа ыћпалын тигiздi. Мќсе

лен, тас балтаѕа ћараѕанда ћола балтамен аѕашты

љш есе тез шабуѕа мљмкiндiк туды.

Ћола дќуiрi тџрѕындары кен балћыту iсiнде

!зiндiк табыстарѕа жеттi. Ћџю ћалыбы ретiнде саз

балшыћты, металды, кейде тасты пайдаланѕан.

Жебенiѓ џшын, ћанжарды жасау љшiн екi немесе љш

жармадан тџратын ћарапайым ћџю ћалыптарын

ћолданѕан. Осындай ћалыптарѕа балћытылѕан ме

талды ћџйып, ќр тљрлi бџйымдар – љлкен мыс ћазан

дар, ћџрбан шалынатын љлкен љстелдер жасаѕан.

Ћџйылѕаннан кейiн к!птеген заттар ћосымша !ѓдеу

ден !тiп, ажарландырылып, наћышталѕан.

2. Андрондыћтардыѓ кќсiбi мен тџрмысы. Олар

дыѓ  басты кќсiбi мал баѕу, кетпендiтеселi егiншiлiк

пен балыћ аулау болѕан. Есiл, Тобыл, Ертiс, Бџћтыр

ма !зендерiн бойлай ћоныстанѕан. Мал жаюѕа ыѓ

ѕайлы болу љшiн ш!бi шљйгiн жќне желден ыћтау

жерлердi таѓдап алѕан. Ћоныстардыѓ маѓындаѕы

егiстiкке бидай, арпа, тары еккен.

Андрондыћтардыѓ

ћыш ыдыстары.

Ћазаћстан аумаѕындаѕы ћола дќуiрiнiѓ ерекшелiктерi

Андрон мќдениетi

1. Металл !ѓдеу игерiлдi.

Кен !ндiру мен металл

!ѓдеу iсi !ркендедi

2. Мал баѕудыѓ к!шпелi

тљрiне к!шу ћалыптаса

бастады

3. Жер !ѓдеудiѓ ћара

пайым тљрi, теселi егiн

шiлiк дамыды

42

Ћола дќуiрi

ескерткiштерi: ћыш

ыдыс, бiлезiктер.

Мал !сiру, негiзiнен, отырыћшылыћ, баћташы

лыћ тљрде болды. Бiрнеше шаруашылыћ бiрге ћо

ныстанѕан. Uзен аѓѕарларындаѕы андрондыћтар

жердi тесемен !ѓдеген, сиыр, ћой, ешкi мен жылћы

!сiрген. Археологтар олар !мiр сљрген тџраћтардан

сљзбе жасауѕа арналѕан сљзгiш ыдыстар тапћан. Бџл

олардыѓ сол кездiѓ !зiндеаћ сљт таѕамдарын ќзiрлей

алатындыѕын бiлдiредi.

Археологтар тары ботћаныѓ кљйген ћалдыћта

ры салынѕан ыдысты, сондайаћ табада ћуырылѕан

бидайдыѓ кљйiктерiн тапћан. Егiншiлiктiѓ дамыѕа

нына еѓбек ћџралдары: дќн тартатын диiрмен, жер

!ѓдеуге арналѕан тесе, мыс жќне ћола ораћтар ай

ћын дќлел.

Сазбалшыћты ыдыс жасауѕа пайдалану Андрон

мќдениетiнiѓ еѓ негiзгi сипаты едi. Тараћ тќрiздi

немесе тегiс ћалыппен !рнектелiп жасалѕан ћыш

ыдыстар арнаулы пештерде кљйдiрiлген. Ыдыстар

ќр алуан пiшiнде жасалѕан.

Ћола дќуiрiндегi ыдыс жасаудыѓ еѓ бiр !рiстеген

тљрi – кзе ћџмыралар жасау !нерi. Ћџмыралар тљрiнiѓ

ќсемдiгiмен ћоса, бљйiрi мен ернеуiне салѕан !рнектi

ќшекейлерiмен тамаша !нер туындысы саналады.

Арћайым ћонысыныѓ тџрѕындары да мал ша

руашылыѕымен, егiншiлiкпен айналысћан. Ћоныс

орнынан ћыш ыдыстар сыныѕы, мыс пен ћоладан

ћџйылѕан жонѕыштар, пышаћтар жќне т.б. кљнде

лiктi тџрмысћа ћажеттi бџйымдар табылѕан.

Андрон тайпалары шаруашылыћ саласыныѓ

бiрiн кен iсi мен металл !ѓдеу ћџрады. Кљнделiктi

Ћола ћанжарлар.

43

тџрмысћа ћажеттi ћџралсаймандар мен ћаружараћ

жасау iсi бiртебiрте металл !ѓдеудiѓ дербес сала

сына айналды.

3. Андрондыћтардыѓ баспаналары. Зерттеу

шiлер андрондыћтардыѓ баспаналарын ћайта ћал

пына келтiрдi. Олар жартылай жерт!ле сияћты

салынып, сырты балшыћпен сыланѕан. Љйдiѓ шаты

рына сырѕауылдар пайдаланылды, оныѓ љстiне ш!п

т!сеп, љстiн топыраћпен жапћан. Мџндай жерт!ленiѓ

iшiнде тастан ошаћ орнатылѕан. Жер еденде сљт

!нiмдерi мен ет саћтайтын шџѓћыр ћазылѕан.

Тџрѕындар ћысћа арнап жемш!п ќзiрлеген. Љй

жанына мал ћамайтын ћора салѕан. Жануарлардыѓ

ћаѓћаларын зерттеген ѕалымдар андрондыћтардыѓ

малдыѓ т!рт тљлiгiн де !сiргенiн аныћтады.

Солтљстiк Ћазаћстандаѕы Шаѕалалы, Петровка

ћоныстары ћазбаларыныѓ к!рсетуiнше, ћџрылыс

тыѓ ћабырѕалары ћатарластырыла ћойылѕан тiк

баѕандардан тџрѕызылѕан. Олар киiз љйдiѓ торк!з

керегелерi тќрiздi жасалѕан. Ѕалымдар андрондыћ

Ћола дќуiрiнiѓ

ћонысы.

44

тардыѓ д!ѓгелек, жеѓiл баспаналары

ћазаћтыѓ киiз љйiне џћсайды деп есеп

тейдi.

4. Беѕазы-Дќндiбай тџрѕындарыныѓ

кќсiбi.  Ћола дќуiрiнде ћой, жылћы

тљлiктерiнiѓ к!беюi љй маѓындаѕы баћта

шылыћтан малды алысыраћ к!шiпћонып

баѕу ќдiсiне ќкелдi. Жалпы мал шаруашы

лыѕыныѓ дамуында жылћыны мiнiске

љйретудiѓ, кљшк!лiк ретiнде пайдалану

дыѓ орны ерекше болды. Ћазаћстанныѓ тљрлi аумаћ

тарынан табылѕан ауыздыћтар жылћыныѓ энеолит,

ћола заманынан мiнiске, кљшк!лiкке пайдаланыл

ѕандыѕын к!рсетедi. Ћола дќуiрiнде тљйенi де ћолѕа

љйреткендiгiне зерттеу кезiнде Орталыћ, Батыс Ћа

заћстаннан табылѕан тљйе сљйектерi айћын дќлел.

Ћола дќуiрiнiѓ ћоныстары к!бiнесе !зендердiѓ жа

ѕасында, кейде к!л жаѕалауларында орналасты. Олар,

ќдетте, 5–10, кейде 20 шаћты љйден тџрды. Љйлердiѓ

алып жатћан аумаѕы 100 шаршы метрден 300–400

шаршы метрге дейiн жеттi.

5. Тџрѕын љйлерi. Тџрѕын љйлердi екi тљрге б!лу

ге болады. Бiрiншiсi, жартылай жерт!ле љйлер, екiн

шiсi, жер бетiне салынѕан љйлер. Жерт!ле љйлердiѓ

ћабырѕасы жартылай таспен ћаланып шегенделетiн.

Т!бесiн жуан сырѕауылдармен т!ртжаппа етiп жа

уып, содан соѓ арасын ћурай, ш!п араласћан шы

быћтармен шегендеп тастаѕан. Жер љстiне салын

ѕан љйлердiѓ ћабырѕаларын бойлай ќр жерiне жуан

сырѕауылдар орнатылды. Олардыѓ арасына шетен то

ћып, оныѓ iшiсыртын балшыћпен сылаѕан. Кейде

сырѕауылдарды бiрiнiѓ љстiне бiрiн к!лденеѓiнен

байластырып, љйдiѓ ћабырѕасын жасаѕан.

Ћола дќуiрiнiѓ соѓына ћарай ћола жќне мыс

ораћтар кеѓiнен пайдаланылды. Олар Шыѕыс Ћазаћ

стандаѕы МалоКрасноярка, Батыс Ћазаћстандаѕы

Алексеев, Солтљстiк Ћазаћстандаѕы Степняк ћоны

сында жќне Жетiсу жерiнен табылѕан. К!кшетау

жерiнде зерттелген Шаѕалалы ћонысынан ћола шал

Ћыш ыдыстар.

45

1. Андрондыћтар мен БеѕазыДќндiбай

тџрѕындары шаруашылыћтыѓ ћан

дай тљрiмен айналысћан?

2. Ћола дќуiрiнiѓ ћоныстары ћандай

жерлерде орналасты?

3. Ћола дќуiрiнде ыдыс жасаудыѓ ћай тљрi

ерекше !рiстедi?

4. Ћазаћтыѓ киiз љйлерi кiмдердiѓ баспана

ларына џћсас келедi?

1.

Ћола дќуiрiндегi шаруашылыћтыѓ негiзгi саласы

а) мал шаруашылыѕы

ќ) егiншiлiк

б) бау-баћша сiру

в) аѓшылыћ

г) терiмшiлiк

2. Ћола дќуiрiндегi ыдыс жасаудыѓ еѓ бiр рiстеген тљрi

а) кзе ћџмыралар жасау

ќ) микролит ндiрiсi

б) дќнљккiш жасау

в) келi мен келсап жасау

3. Ѕалымдар ћазаћтыѓ киiз љйлерiн кiмдердiѓ баспаналарына џћсатады

а) андрондыћтардыѓ баспаналарына

ќ) бќдќуилер шатырына

б) кљркеге

в) сiбiрлiктердiѓ ћосына

?!

?

ѕы табылды. Бџл ћоныстыѓ тџрѕындары, негiзiнен

алѕанда, љй маѓындаѕы баћташылыћпен, кетпендi

теселi егiншiлiкпен айналысты. Кљнк!рiстiѓ ћосым

ша к!зi љшiн кей жерде аѓшылыћпен, !зенсу, к!л

маѓайында балыћ аулаумен де айналысћан.

§10. ЋОЛА ДЌУIРI ТЏРЅЫНДАРЫНЫЃ ЋОЅАМДЫЋ

ЖЌНЕ МЌДЕНИ МIРI

1. Климаттыѓ Eзгеруi. Бџдан љш мыѓ жыл бџ

рын елiмiздiѓ табиѕаты ћџрѕаћ, ћысы ћатал ќрi џзаћ,

жазы ћысћа ќрi ыстыћ болѕан. Мџндай жаѕдайда ел

тџрѕындарыныѓ егiншiлiкпен айналысуы ћиынѕа

соћты. Кљзгi жаѓбырдыѓ салдарынан егiн пiсiп љл

гiрмедi, адамдар ћажеттi азыћтљлiк ћорларын жа

сай алмады. Сондыћтан ертедегi тџрѕындар мал

!сiруге к!бiрек к!ѓiл б!лдi. Ћоныстар малшылар

дыѓ ћыстауына, егiншiлiк шаруашылыћтыѓ к!мек

шi тљрiне айналды. Мал басы к!бейдi. Олардыѓ

к!бiсi жылћы мен ћойлар едi.

46

Мал басыныѓ артуына байланысты малшылар

жайылымды жиi ауыстырып отырды. Жайылым

ћажеттiлiгi малшыларды бiр жерден екiншi жер

ге ауысып, к!шiп отыруѕа мќжбљр еттi. Мал ша

руашылыѕы жедел дами бастады. Жаѕдайдыѓ !з

геруiне ћарай табын ћџрамы да !згердi, iрi ћара

ныѓ саны азайды. Тебiндеп жайылуына байланыс

ты ћой мен жылћы саны артты. Ћола дќуiрi тџр

ѕындарыныѓ ћоѕамдыћ жќне мќдени !мiрi мал ша

руашылыѕымен тыѕыз байланысты болды.

2. Ћоѕамдыћ ћџрылысы. Ћола дќуiрiнде Ћазаћ

стан жерiн мекендеген тџрѕындар рулыћтайпалыћ

ћџрылымда !мiр сљрдi. Алѕашћы ћауымдыћ ћџры

лыстыѓ ћола дќуiрiнiѓ соѓына ћарай басталѕан ыды

рауы жаппай етек алды. Мал шаруашылыѕы мен

металлургияныѓ тез дамуы ер адамдардыѓ еѓбегiн

к!п ћажет еттi. Бџл олардыѓ ћоѕамдаѕы р!лiн жоѕа

рылатты. Бџрын љстем болып келген аналыћ рулыћ

ћатынас толыћ кљйредi. Оныѓ орнына ќкелiк рулыћ

ћатынас ћалыптасты. Ћауым мљшелерiнiѓ iшiнен

малы к!п байлар, басћыншылыћ соѕыспен байыѕан

ћолбасылар шыѕа бастады. Малды туысћандар ара

сында б!лiсу жеке меншiктiѓ тууына ќкелдi. К!ш

пелiлер малды !з меншiгiне иеленiп, ал жер ћауым

ныѓ, рудыѓ меншiгiнде ћалды. Жекелеген отбасы

лардыѓ байлыѕы !скен сайын, олардыѓ ћоѕамдаѕы

билiгi де арта тљстi. Ћауым iшiнде осындай малмљ

лiк теѓсiздiгiнiѓ шыѕуы барѕан сайын орныѕып, ке

лекеле ќлеуметтiк теѓсiздiктi тудырды.

Uндiрушi шаруашылыћ дамып, металл ћорыту ћа

лыптасты. Рулыћ ћатынастар ыдырап, олардыѓ ор

нына ћуатты тайпалыћ бiрлестiктер ћџрыла бастады.

3. Дiни кEзћарастары. Ћола дќуiрi тџр

ѕындарыныѓ дiни к!зћарастары ћарапай

ым болды. Олар !лген адамдарын белгiлi

бiр рќсiмдермен жерледi. Мљрденi «жер

ананыѓ» ћойнына анасыныѓ ћџрсаѕында

жатћан ћалыпта ћоюѕа тырысћан. Адам

ды ћабiрге сол, не оѓ жамбасымен бiр

ћырынан жатћызѕан. Андрондыћтардыѓ

Ћола шыраѕдан.

47

тљсiнiгiнше !лген соѓ да «о дљниеде» тiршi

лiк жалѕасады. Сондыћтан олар !лiкпен бiрге

киiмкешегiн, ћаружараѕын, ыдысаяѕын,

тамаѕын ћоса к!мген. Андрондыћтар кљнге,

отћа мiнќжат еткен. Сонымен ћатар олардыѓ

!мiрiнде бџрыннан келе жатћан тотемизм

(шыѕу тегiн жануармен байланыстыру), фе

тишизм (жансыз дљниеге сенiп, соныѓ ћасие

тiне табыну), анимизм (жанѕа, рухћа сену) си

яћты ѕџрыптар да орын алды.

Ћола дќуiрiндегi петроглифтерде екi аяћ

ты арбаны бейнелеу кеѓ тараѕан. Ћаратау

даѕы жартасћа салынѕан суреттердiѓ iшiнде

арбалар к!п бейнеленген. Суреттердiѓ к!бiнде

ат немесе тљйе жегiлген, аѓшылыћћа арнал

ѕан жеѓiл, екi д!ѓгелектi ќскери арбалар са

лынѕан. Андрондыћтар тљсiнiгiнше бљкiл ћџ

дайлар аспанда ат жегiлген екi д!ѓгелектi ар

бамен жљредi деп сендi.

БеѕазыДќндiбай кезеѓiнде љлкен патри

архалды отбасыларѕа арналѕан, к!п адам

жерленген зираттардыѓ орнына бiр адам ѕана жер

ленген ћџрылыстар пайда болды. Бџл осы кезеѓдегi

рутайпа к!семдерiнiѓ, беделдi бай адамдардыѓ зи

раты едi.

Ћола дќуiрiндегi адамдардыѓ тљсiнiгi бойынша

ћайтыс болѕан адам келесi бiр дљниеге ауысады деп

ойлаѕан. БеѕазыДќндiбай тџрѕындары да адамныѓ

жеке бџйымдарын, ћаружараѕын, еѓбек ћџралдарын

ћоса к!мген. Олар адам бџл !мiрде кiм болса, арѕы

дљниеде сол кќсiбiн жалѕастырады деп есептеген.

Тамѕалыдаѕы тасћа шекiлген суреттерде кљн бас

ты адамдар бейнеленген. Кљн басты бейнелер руха

ни ћџндылыћтарды саћтаушы, мќѓгiлiктiѓ символы

саналады.

Ћола дќуiрi кезiнде дiни нанымсенiм ћалыптасып,

жоѕары дiнбасылары – абыздар пайда болды. Олар

рудыѓ ежелгi салтдќстљрi мен ќдетѕџрыптарыныѓ

бџлжымай орындалуын ћадаѕалады.

Тамѕалыдаѕы суреттер.

48

1. Жеке меншiк ћалыптасћан кезеѓ

а) ерте палеолит

ќ) мезолит

б) неолит

в) ћола дќуiрi

г) энеолит

2. Рудыѓ ежелгi салт-дќстљрi мен ќдет-ѕџрыптарыныѓ бџлжымай орындалуын ћадаѕа-

лаѕандар

а) ќскери ксемдер

ќ) абыздар

б) ру аћсаћалдары

в) байлар

г) жауынгерлер

3. Андрондыћтар ћџдайлар ћайда жљредi деп сенген

а) жерде

ќ) ккте

б) аспанда

в) жердiѓ астында

?

1. Ћола дќуiрi кезiндегi ћоѕамдыћ

ћџрылысты сипатта.

2. БеѕазыДќндiбай мќдениетiн Анд

рон мќдениетiмен салыстыр.

3. Ћола дќуiрiндегi адамдар салѕан сурет

тер ћай жерлерден табылѕан?

4. Абыздар кiмдер, олар немен айналысты?

?!

4. Зергерлiк Eнерi. Ћола дќуiрiнде

Ћазаћстанды мекен еткен адамдар

зергерлiк !нер туындыларын да ћалдыр

ды. Олар, негiзiнен ћоладан жасалѕан ќр

тљрлi ќшекей бџйымдар: саћина, бiлезiк

тер, салпыншаћ ќшекейлер, сырѕалар,

моншаћтар т.б. Алтыннан жасалѕан бџ

йымдардан бiр жарым орамды алтын

сырѕалар да кездеседi. Оларды ќйелдер са

май шашына ћыстыратындыћтан самай

сырѕа деп аталады. Тљрлi салпыншаћтар

дан мойынѕа алћа таћћан. Моншаћтар,

негiзiнен, асыл тастардан жасалѕан.

Ќр тљрлi жыртћыш аѓдардыѓ тiсiн тiзiп, мойын

ѕа тџмарша таћћан. Андрондыћтарда тас ћашау,

сљйектен ќр тљрлi тџрмыстыћ бџйымдар жасау !нерi

жаћсы дамыѕан. Тастан џршыћ басын, дќнљккiш, ћџ

ралћарулар ћџятын ћалыптар, сљйектен тљрлi ќше

кейлер, шљмектер жасаѕан.

Ќскери арба.

49

Ћосымша оћуѕа арналѕан материал

Л.Г. Морган (1818–1881 ж.) – американ тарихшысы жќне этнографы. Оныѓ iлiмi

«Ежелгi ћоѕам» (1877) атты еѓбегiнде баяндалѕан. Ѕалымныѓ тџжырымдары Жер

шарыныѓ барлыћ тљпкiрлерiндегi археология мен тарих, этнографиядан алѕан

мќлiметтерге негiзделген. Тменде келтiрiлген «Ру мен тайпалар кеѓесi» деген

љзiндi Солтљстiк Америка љндiстерiнiѓ басћаруды џйымдастыруы туралы баян-

дайды.

Ру мен тайпалар кеѓесi

Ру мен тайпалар кеѓесi

Ру мен тайпалар кеѓесi

Ру мен тайпалар кеѓесi

Ру мен тайпалар кеѓесi

Жабайылыћ кезеѓде рудыѓ пайда болуынан бастап, ркениетке дейiнгi ежелгi

азиялыћ, еуропалыћ жќне американдыћ ћоѕамныѓ аса крнектi сипаты болды. Ол

ру мен тайпадаѕы жоѕарѕы билiк ретiнде басћару ћџралына айналды... Ћарапайым

iстердi ксемдер шештi, ал ортаћ мќселелер жоѕары тайпа кеѓесiнiѓ ћарауына

ћалдырылды...

Кеѓестiѓ те ћарапайым жќне тменгi формасы ру кеѓесi саналды. Бџл де-

мократиялыћ кеѓес едi, йткенi кез келген ересек мљшесi – еркек пен ќйел

барлыћ ктерiлген мќселелер бойынша дауыс берген. Жиналыс сахемдер мен

ксемдердi

, «наным-сенiм мен дќстљрдi саћтаушыларды» сайлады. Бiреудi

лтiргенi љшiн айыптыѕа кешiрiм жасады немесе жазалады. Жиналыс тайпаныѓ

ћалыптасуына жеткiздi; мџндай жоѕары кеѓестердiѓ ќрћайсысы ру ксемдерiнен

ѕана ћџралды.

4–5635

50

Е к i н ш i   б E л i м

ЕРТЕ ТЕМIР ДЌУIРIНДЕГI ЋАЗАЋСТАН

3-тарау.

3-тарау.

3-тарау.

3-тарау.

3-тарау. КEшпелi мал шаруашылыѕы –

тiршiлiктiѓ ћайнар кEзi

§11.  ТЕМIР ДЌУIРIНIЃ  НЕГIЗГI  ЕРЕКШЕЛIКТЕРI

1. Темiр дќуiрiне сипаттама. Адамзат баласы та

рихыныѓ ежелгi кезеѓi љшке б!лiнедi. Ол: тас дќуiрi,

ћола дќуiрi жќне темiр дќуiрi. Ежелгi заман тари

хын осы аталѕан дќуiрлерге б!лу неге негiзделедi?

Адамзат тарихын бџлай б!лу осы аталѕан кезеѓдер

дегi ћџралсаймандардыѓ ћандай заттан жасалѕан

дыѕына байланысты.  Тас ћџралдар пайдаланылѕан

кезеѓ – тас дќуiрi. Ћола  ћџралдар !ндiрiске енген

кезеѓ – ћола дќуiрi. Ал адам баласы темiрдi ойлап

тауып, одан ћџрал жасаѕан кезеѓдi темiр дќуiрi дейдi.

Темiр дќуiрi негiзiнен бљгiнгi заманѕа дейiн жал

ѕасып келе жатыр. Темiрдiѓ алѕаш !ндiрiлiп, !ндi

рiске кеѓiнен енгiзiле бастаѕан бастапћы кезеѓiн 

ерте

темiр дќуiрi деп атаймыз. Бiздiѓ елiмiздiѓ тарихын

да ерте темiр дќуiрi б. з. б. 8 ѕасырдан б. з.дыѓ 5 ѕасы

рына дейiнгi аралыћты ћамтиды.

Адамзат тар ихында те мiр  дќуiр i е р е кше  маѓызды

о р ын алады. Те мiр  ћџр алсаймандар  пайда бо лѕаннан

бастап е ѓбе к !нiмдiлiгi е р е кше  !стi. Uйтке нi те мiр

ћџр алдар  тас жќне  ћо ла ћџр алдар ѕа ћар аѕанда ќлде 

ћайда !ткiр , т!зiмдi бо лып ке ле дi.

Б. з. б. 1 мыѓжылдыћтыѓ  басында ежелгi Ћазаћ

станда  кљрделi !згерiстер орын алды. Бџл кезеѓ

Ћазаћстан аумаѕын мекендеген адамдардыѓ !ндiрiс

те темiрдi пайдалануы жќне к!шпелi мал шаруашы

лыѕы дамуымен ерекшеленедi. Б. з. б. 8 ѕасыр к!пте

ген тайпалар љшiн темiрдi ашу жќне кеѓiнен пайда

лану кезеѓi болды.

Темiр дќуiрiнде рулыћ ћауымдыћ ћџрылыс одан

ќрi жетiле тљстi. Адам саныныѓ !суi, сыртћы жау

дан ћорѕану рутайпалардыѓ !зара к!бiрек арала

суына себеп болды. Рулар љлкен тайпаларѕа бiрiктi,

Темiр дќуiрi –

адамзат тарихын

даѕы аса маѓызды

згерiстердi

дљниеге ќкелген

жаѓа кезеѓ. Темiр

берiк ќрi салмаћты

металл.

51

Љрлеу ќдiсiмен шикi

темiр ћорытатын

ћазандыћ.

ал тайпалардыѓ !зара ћосылуынан тайпалыћ одаћ

тар ћџрылды. Осындай тайпалыћ одаћтарѕа саћтар

дыѓ, ежелгi љйсiндер мен ћаѓлы, ѕџн, сарматтардыѓ

тайпалыћ одаћтары жатады.

2. Ертедегi темiр Eндiру. Жалпы, табиѕи жердiѓ

бетiнде !те сирек кездеседi. Тек метеориттен пайда

болѕан темiр ѕана балћыма кљйiнде џшырасады. Ер

теде темiр ћарапайым тќсiлмен, пеш-крiкпен

!ндiрiлетiн. Ол љшiн тастан не шикi сазбалшыћтан

пеш салды. Пештiѓ астыѓѕы жаѕыныѓ бiрнеше

жерiнен тесiк ћалдырып, сол тесiкке ауа љрлейтiн

крiк орнатты. Пештiѓ iшiне бiр ћатар отын, оныѓ

љстiне бiр ћатар џсатылѕан кен тасын ћалаѕан. Кен

тасыныѓ љстiне жќне бiр ћабат отын толтырып,

отынныѓ љстiн таѕы да кен тасымен жапћан. Содан

соѓ т!менгi ћабаттаѕы отынды тџтатып, оныѓ жан

жаѕындаѕы оттыћтан крiкпен ауа љрлеген.

Мџндай ћарапайым к!рiкпен пештiѓ еѓ жоѕары

температурасын к!п дегенде 1200 градусћа жеткiзу

ге болатын едi. Ал кен тасы џнтаћтарынан балћыѕан

темiр алу љшiн кемiнде 1530 градус температура

ћызу ћажет. Сондыћтан мџндай ћарапайым пешк!

рiк арћылы темiрдiѓ шала ћорытылѕан шикi ћи

ыршыћтарын ѕана б!лiп алуѕа мљмкiндiк болѕан. Со

дан соѓ осы шикi темiр ћиыршыћтарын оттан алып,

ћыпћызыл шала балћыѕан кљйiнде т!ске салып, бал

ѕамен соѕып, бiрiктiрiп, шыѓдап, сом темiр алѕан.

52

Аттыѓ жљгенi,

ћола ауыздыћтар.

1. Темiрден еѓбек ћџралдарын жасаудыѓ

адам ! мiрiнде ћандай маѓызы б олды?

2. Темiр дќ уiрiнiѓ б асты ерекшелiгiн ата.

3. Те мiр   дќ уiр i  ћай  ѕасыр лар ды  ћамтыды

жќ не  ћай ке зе ѓге  де йiн жалѕасып ке ле дi?

4. Ер те де гi те мiр  ! ндiр у тур алы айтып б е р .

1. Ћазаћстан аумаѕын мекендеген тайпалардыѓ темiрдi ашу жќне кеѓiнен пайдалана

бастаѕан кезеѓi

а) б.з.б. 4 мыѓжылдыћ

ќ) б.з.б. 5–3 мыѓжылдыћ аралыѕы

б) б.з.б. 1 мыѓжылдыћтыѓ соѓы

в) б.з.б. 8 ѕасыр

2. Ертедегi темiр ндiрудiѓ ћарапайым тќсiлi

а) домна пешi

ќ) пеш-крiк

б) ћазандыћ

в) мартен пешi

§12. К ШПЕЛI МАЛ ШАРУАШЫЛЫЅЫНЫЃ

ЋАЛЫПТАСУЫ МЕН ДАМУЫ

Параграфтаѕы  ќр  таћырыпћа  ћандай  ат  ћоюѕа  болады?

1.  Адамдардыѓ !мiр сљру салты, шаруашылыћты

жљргiзу тќсiлдерi тiршiлiк ортасына байланысты

екенiн бiлесiѓдер. Балалар, сендер Ћазаћстанныѓ та

биѕат ерекшелiктерiмен таныссыѓдар. Оныѓ к!п б!лiгi

жљзiм мен маћта, дќндi даћылдар !сiруге жарамсыз.

Љстiрт пен Маѓѕыстау, Бетпаћдала, Орталыћ Ћазаћ

стандаѕы џсаћ шоћылар, Алтай мен Алатаудыѓ тау

лы аудандары егiншiлiктен г!рi мал шаруашылыѕы

на к!бiрек ћолайлы. Ш!лейттi дала топыраѕы ћџнар

сыз, жауыншашыны аз, љнемi жел соѕып тџрады.

 Uткен параграфтардан андрондыћтардыѓ баспа

на салып, балыћ аулаѕанын, мол !нiм алѕанын оћы

дыѓдар. Ћазаћстандаѕы ежелгi тџрѕындар тiршiлiк

ортасыныѓ !згеруiне ћарай егiншiлiктi бiртебiрте

мал шаруашылыѕымен алмастырды. Мал басыныѓ

к!беюiнен оларды бiр жерде асырау мљмкiн болма

ды. Мџндай !згерiстердiѓ ћандай себептерi бар едi?

Ѕалымдардыѓ пiкiрiнше, негiзгi себеп климаттыѓ

!згеруi. Ћазаћстан далаларында шамамен б.з.б. 2 мыѓ

жылдыћтыѓ  соѓына ћарай егiншiлiкпен шџѕылдану

дыѓ пайдасыз екенi белгiлi болды. Оныѓ себебi Ћазаћ

стан даласыныѓ бейнесi !згерiске џшырады. Ќр тљрлi

?!

?

53

Табиѕатта ћџр ѕаћшылыћ

бе л алып, жауыншашын

а за йды. Егiншiлiкпе н

шџѕылдану ћиындады

Ат ќбзе лде р iн же тiл

дiр у жылћыны к!лiк

р е тiнде  пайдалануѕа

мљмкiндiк бе р дi

Мал бас ыныѓ к!бе юi

жаѓа жайылымдар ды

ћаже т е ттi

Се бе пте рi

к!шпе лi м ал шар уашылыѕы

!сiмдiктерге бай дала ћатты тiкендi жантаћ пен изендi

сорѕа, сусыз ћџмды жапан далаѕа айнала бастады. Та

биѕатта ћџрѕаћшылыћ бел алып, жауыншашын

азайды. Егiншiлiкпен шџѕылдану ћиындады. Бџлаћ

тар суалып, !зендер тартылып ћалды. Бџл малмен

кљн к!рiп отырѕан тайпалардыѓ жаѓа !рiс iздеуiне

ыћпал еттi. Бџрын иесiз жатћан жерлерге ендiгi жер

де адамдар ћоныстана бастады. К!шпелi мал шаруа

шылыѕы артыћ !нiм алуѕа мљмкiндiк бердi. Ол адам

ныѓ шаруашылыћ кќсiбiнiѓ аумаѕын кеѓейтiп ћана

ћоймай, оныѓ еѓбегiнiѓ баѕасын да арттырды.

Мџндай жаѕдайда дала тџр ѕындар ы шар уашылыћ

тыѓ жаѓа тќсiлiн – 

кEшпелi мал шаруашылыѕын  о йлап

тапты. Олар  бiр те бiр те  к!шпе лi !мiр  салтына к!штi.

Металл ауыздыћтыѓ шыѕуы жылћы малын мiну

љшiн к!бiрек љйретуге жаѕдай жасады. Атћа мiнген

баћташы ендiгi жерде малды џзатып жаюѕа мљмкiн

дiк алды. Мал басыныѓ !суi, оныѓ љстiне ћыста да

тебiндеп жайылатын жылћы мен ћой саныныѓ к!

беюi жайылым ауыстырып, к!шiп отыруды ћажет

еттi. Мiне, осы табиѕишаруашылыћ алѕышарттары

ерте темiр дќуiрiнде Ћазаћстан жерiнiѓ к!пшiлiк

атырабында к!шпелi мал шаруашылыѕыныѓ ћа

лыптасуына ыћпал жасады. Дегенмен де табиѕаты

ежелден егiншiлiк пен отырыћшылыћћа ћолайлы

Жетiсу мен Оѓтљстiк Ћазаћстан аймаѕында жарты

лай к!шпелi мал шаруашылыѕымен бiрге отырыћ

шы !мiр салты, егiншiлiк ћатар дамыды.

Џшыћиырсыз даланы меѓгеруге байланысты

мќдениеттегi жќне шаруашылыћтаѕы тџйыћтыћ

54

Ертедегi кшпелiлер

дќуiрiнiѓ белгiлерi.

дќстљрi бџзылды. Тайпалар арасында кеѓ к!лемде

экономикалыћ жќне мќдени ћатынастар орныѕа бас

тады. К!шпелiлер мен егiншiлер арасындаѕы ѕа

сырларѕа созылѕан ынтымаћтастыћ екi мќдениеттiѓ

де !ркендеуiне себепкер болды. Осы !згерiстердiѓ бар

лыѕы материалдыћ жќне рухани мќдениеттiѓ одан

ќрi дамуына жеткiздi.

2.  Табиѕаттыѓ дайын !нiмiн пайдаланѕан аѓшы

те р iмшiле р  сияћты е ме с, к!шпе лiле р дiѓ !зде р i нiм

ндiрдi. Малшылар  жылћы, тљйе , ћо й ме н сиыр  џстады.

Адамдар жылћыны азыћ ретiнде де, мiнiс к!лiгi

ретiнде де пайдаланды. Жылћы суыћћа т!зiмдi,

тебiндеп жайылады, керек азыѕын ћар астынан тџя

ѕымен аршып алады, арнайы ћораныѓ да ћажетi жоћ.

Жылћы шаруашылыћћа к!п пайда келтiрдi. Атћа

мiнген баћташы малды ћоныстан џзаћтау жерге

жаюѕа мљмкiндiк алды. Мал саны к!бейген сайын

мџндай ќдiстiѓ маѓызы арта тљстi. Мал жайылым

ш!бiн жеп тауысып, шаѓдаћћа айналдырѕан кезде

малшылар оларды жаѓа орынѕа ауыстырды.

Ћойлар к!п кљтiмдi ћажет етпейдi, кермек суды

iше бередi, тiптi су жоћ болса, ћар жейдi. Олар су

ыћ пен ыстыћћа т!зiмдi.

Тљйелер жљк к!лiгi ретiнде пайдаланылды. Олар

жылдам ћозѕалады, ауыр жљк к!тере алады. Тљйе

сусыз жќне ћорексiз џзаћ кљнге шыдайды.

Кш пелiлiк –

тарихи тџрѕыда

ћалыптасћан

ш аруаш ылыћ

мќдени, ќлеуметтiк

жљйе.

55

Малшылар жылћы, ћой мен тљйеден басћа iрi

ћараны !сiрдi. Сиыр тебiндеп жайылуѕа икемсiз, сон

дыћтан оларѕа арнап жемш!п ќзiрлеу ћажет едi.

Батыс Ћазаћстанныѓ ш!лдi аудандарында тљйе

нiѓ маѓызы аса зор болды. Мџнда сиыр аз џсталды.

Елiмiздiѓ солтљстiгiнде !сiмдiк пен су к!здерi ана

ѕџрлым мол болѕандыћтан, сиырды к!птеп !сiрдi.

Ал елдiѓ оѓтљстiгi ћой !сiруге тиiмдi едi.

3.  Ѕалымдар к!шпелiлiктiѓ дамуын ќр тљрлi ке

зеѓге б!ледi. Ертедегi тџрѕындар ќуелi малды ћоныс

тардыѓ ћасында жайѕан болуы мљмкiн. Уаћыт !ткен

сайын шџрайлы жайылым iздеп, малды бiр жерден

екiншi жерге ауыстырып отырѕан. Мал !сiрудiѓ баћ

ташылыћ тљрi осылай ћалыптасты. Бiрћатар тау

лы жерлерде малды арнайы адамдар баћты.

К!шпе лiле р  ат ќбзе лде р iн љне мi же тiлдiр iп о тыр 

ды. Олар  љзе ѓгiнi, ауыздыћты, е р дi о йлап тапты. Ћыш

тан, шыныдан, ме талдан жасалѕан к!ле мдi заттар  ана

ѕџр лым жџмсаћ ќр i же ѓiл мате р иалдар ме н: былѕар ы,

киiз, аѕашпе н алмастыр ылды.

Бертiн келе к!шпелiлер арбамен к!шу ќдiсiнен

бас тартты, !йткенi жљрiптџруѕа !зенк!лдер мен

т!белер кедергi жасады. Олар жљк к!лiгi малдарын

пайдаланды. Тљйе мен атћа к!шпелiлер киiз љйiн,

киiмкешегiн, љйтџрмыстыћ заттарын артты.

1.

Ежелгi Ћазаћстан тџрѕындарыныѓ кшпелi мал шаруашылыѕымен айналысуѕа кшу себебi

а) кршi халыћтардыѓ ыћпалымен

ќ) климаттыѓ згеруiнен

б) жаѓа еѓбек ћџралдарыныѓ пайда болуынан

в) ежелгi Ћазаћстан тџрѕындары кшпелi мал шаруашылыѕымен айналыспады

2. Батыс Ћазаћстанныѓ шлдi аудандарында сiрiлетiн тљлiк

а) сиыр

ќ) жылћы

б) тљйе

в) ешкi

1. К! шпе лi мал шар уашылыѕы ћашан

пайда б олды?

2. К! шпе лi м ал шар уашылыѕыныѓ

ћалай дамыѕанын айтып б е р .

3. К! шпелi мал шаруашылыѕы љшiн ертедегi

тџрѕындар малдыѓ ћандай тљрлерiн таѓдаѕан?

4. К! шпе лi мал шар уашылыѕыныѓ отыр ыћ

шылыћтан айыр машылыѕы ћанд ай?

?!

?

56

Кшпелiлер тџрмысы.

Кљзеу

К!ктеу

Жайлау

Ћыстау

жүктеу/скачать 107,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: