§13. К ШПЕЛI БАЋТАШЫЛЫЋ – ШАРУАШЫЛЫЋ-

57

Жайлау.

кезде к!птеген адамдар љйлену тойын жасап, ойын

сауыћ, ат жарыс, кљрес !ткiзген, жыршыларды сай

ратып, аћындар айтысын тыѓдаѕан. Ауылауылда

ћџрт ћайнатып, май шайћаѕан, iрiмшiк жасап, ћысћа

азыћтљлiк ќзiрлеген. Бџл кезеѓде ќр љйде айран џйы

тылып, ћымыз бен шџбат дайындалѕан.

К!шпе лi мал шар уашылыѕыныѓ бiр не ше  тљр i бо л

ды. Батыс жќне  Ор талыћ Ћазаћстанда таза к!шпе лi

тџр мыс ћалыптасты. Шыѕыс Ћазаћстанда, Алтай ме н

ТяньШань таулар ында, Же тiсудiѓ таулы аймаћтар ын

да жар тылай к!шпе лi мал шар уашылыѕы дамыды. Ћа

заћстанныѓ о ѓтљстiгiнде  Сыр дар ия, Шу, Ке ле с !зе н

де р iнiѓ аѓѕар ында о тыр ыћшы шар уашылыћ дамыды.

Малшылар кљзде 

кљзеуде отырѕан. Кљзеу – ћыс

жаћындаѕанда ћоныстанатын, ћыстауѕа жаћын жайы

лым. Халыћ жиналысын !ткiзiп, ру мен тайпаныѓ

аса маѓызды мќселелерiн шешкен.

2. КEшпелiлердiѓ баспанасы. Љнемi к!ше беру

тiршiлiк ырѕаѕын !згерттi. К!шу џраны – тек ћажет

тiлердi ѕана алу. Мџндай џстаным тџрѕын љй ћџры

лысына да ќсер еткен. Љй меймандарды ћабылдауѕа,

отбасы салтдќстљрiн !ткiзуге, тойтомалаћ жасауѕа

жќне тџрмысћа ыѓѕайлы болуѕа тиiс. Заттардыѓ бќрi

ыѓѕайлы, жеѓiл, ыћшам ќрi бiркелкi болды.

Киiз љй !те  ћар апайым ќр i тџр уѕа ћо лай

лы. Оны аз уаћытта, шамаме н, бiр  саѕат iшiнде

тiгуге  жќне  жыѕуѕа бо лады. Жљк ар ту љшiн

бiр  тљйе  не ме се  е кi ат же ткiлiктi бо лѕан.

Киiз љй негiзгi екi б!лiктен – жабуѕа ар

налѕан киiзден жќне аѕаш ћаѓћадан ћџрал

ѕан. Киiз басу љшiн ћой жљнi пайдаланыла

ды. Аѕаш ћаѓћа љш б!лiктен тџрады: кере

ге – киiз љйдiѓ негiзi, ол айћасћан ћабырѕаѕа

џћсас. Керегеге байланѕан уыћтар шаѓыраћ

ты к!терiп џстап тџрады. Шаѓыраћ д!ѓгелек

немесе конус тќрiздi етiп жасалады.

Киiз љйден басћа да баспана тљрлерi болѕан.

Зерттеушiлер ежелгi Ћазаћстанныѓ тџрѕында

ры љйсiндердiѓ баспаналарын сипаттап жаз

58

1. К! шпе лiле р дiѓ тiр шiлiгiн отыр ыћшы

е гiншiле рдiѓ ! мiрiме н салыстыр.

2. К! кте мгi жайылым ћайда орналасћан?

ѕан. Ћыста олар кiрпiш љйлерде тџрды. Сырты сылан

ѕан тас немесе саман љй љлкен бiр б!лмеге немесе !зара

бiрбiрiмен жалѕасћан бiрнеше б!лмеге б!лiнген. Мџн

дай т!ртбес љй ауылды ћџраѕан. Љйдiѓ жанында тљнде

малды ћамап ћоятын ћоршау салынѕан. Ћоныстан

бiршама ћашыћ жерде рулыћ зират орналасћан. Кез

келген баспананыѓ, киiз љйдiѓ немесе саман љйдiѓ ор

тасында пеш орнатылѕан. Ошаћты тастан ћалап, оѕан

тамаћ пiсiруге арналѕан ћазан ћондырылѕан. К!шпе

лiлер ошаћты киелi санаѕан. Ошаћћа мџндай ћџрмет

пен ћарау ћазаћтарда бљгiнгi кљнге дейiн саћталѕан.

К!шпелiлер ненi бiлуге тиiс едi?

 Малшылар !здерi

тџрѕан жќне !здерiн ћоршаѕан табиѕатты тљсiне бiлуi

тиiс болды. Сондайаћ !зен суыныѓ тасуы салдарынан

малды тезiрек жаѓа орынѕа ауыстыру жќне ћиын жаѕ

дайда ћалмау љшiн, жылдыѓ ћай мезгiлiнде судыѓ та

ситынын бiлуi керек. Ќркiмнiѓ жайылымдар мен ћџ

дыћтар орналасћан жердi, к!шудiѓ ћысћа да ќр тљрлi

жолдарын бiлуiнiѓ маѓызы зор болды.

Ћола айылбас.

?!

*

?

3. Малшылар  ћыс жаћындаѕанда ћай же р 

ге  ћоныстанѕан?

1. Кктемгi жайылым ћалай аталады

а) жайлау

ќ) кктеу

б) кљзеу

в) ћыстау

2. Киiз љйдiѓ негiзi

а) уыћ

ќ) кереге

б) шаѓыраћ

в) аѕаш ћаѓћасы

 «К! шпе лi ! мiр  салты» таћыр ыб ына ќ ѓгiме  ћџр астыр .

ткен материалды жаћсы тљсiндiѓ бе?

Ћойылѕан сџраћтарѕа жауап бер.

К!шпелi мал шаруашылыѕыныѓ пайда болу себебi неде?

К!шпелi мал шаруашылыѕы ћашан ћалыптасты?

К!шпелi !мiр салтыныѓ отырыћшы тiршiлiктен айырмашылыѕы ћандай?

К!шпелi мал шаруашылыѕыныѓ тљрлерiн ата.

Ерте кезде Ћазаћстан аумаѕында !мiр сљрген тџрѕындар ћалай аталды?

59

4-

4-

4-

4-

4-тарау.

тарау.

тарау.

тарау.

тарау. Ерте темiр дќуiрiндегi

тайпалыћ-мемлекеттiлiк ћџрылымдардыѓ

ћалыптаса бастауы

Темiр дќуiрiнде алѕашћы ћауымдыћ ћџрылыстыѓ ыды-

рауы, ру-тайпалардыѓ iшкi-сыртћы ћарым-ћатынаста-

ры Ћазаћстан жерiнде алѕашћы тайпалыћ одаћтардыѓ

ћџрылуына ќкелдi. Ћазаћстан аумаѕын б.з.б. 8–3 ѕасыр-

ларда мекендеген саћтар 

саћтар 

саћтар 

саћтар 

саћтар сондай тайпалыћ одаћтардыѓ

бiрi болды.

САЋТАР

§14. САЋТАРДЫЃ МЕКЕНДЕГЕН ЖЕРI.

САЋ ЋОЅАМЫ

 

1. Саћ туралы алѕашћы мќлiметтер. Зерттеу

шiлерге саћтар туралы мќлiметтер беретiн ежелгi

мќтiндердiѓ екi тобы белгiлi. Олар: парсы патшала

рыныѓ тастаѕы сына жазбалары жќне грекрим ав

торларыныѓ шыѕармалары. Парсы патшалары Да

рий мен Ксеркстiѓ бџйрыѕымен жазылѕан мќтiндер

де Ћазаћстандаѕы тайпалардыѓ аты аталады. Грек

жќне латын тiлiндегi деректердiѓ арасынан Геродот

пен Страбонды айтуѕа болады. Осындай деректерге

ћараѕанда Грекияда, Рим империясында, Персияда,

Египетте, Љндiстанда к!шпелiлердi жаћсы бiлген.

 Саћтар  – б.з.б. I мыѓжылдыћта Ор та Азия ме н Ћа

заћстан же рiн ме ке н е тке н е же лгi тайпа. Олар е же лгi

дљние  !р ке ние тте р iме н ћар ымћатынас жасаѕан. Жал

пы, саћ тайпалар ы атауыныѓ маѕынасы жайында к!п

Саћтар

«дџш панѕа – ћатал,

досћа – адал»

болѕан.

Шыраѕдан.

Шыраѕдандаѕы екi

жауынгердiѓ бейнесi.

60

пiкiр бар. «Саћ» с!зiнiѓ маѕынасын парсы жазбаларын

да ћџдiреттi еркектер деп тљсiндiредi, ал иран жазбала

рында жљйрiк атты турлар дейдi. Ежелгi грек авторла

ры саћтарды «азиялыћ скифтер» деп атады.

Ежелгi грек тарихшысы Геродот !з жазбаларын

да саћтарды 

массагет деп атаѕан. Грек деректерiнде

к!шпелi тайпалардыѓ таѕы да бiр атауы – 

дай (дай-

лар)  кездеседi. Грек тарихшыларыныѓ айтуына ћара

ѕанда, саћтар «дџшпанѕа – ћатал, досћа – адал» бол

ѕан. Олар батыр жауынгерлердi ардаћтап, ћџрмет

тџтћан. Саћ деп аталатын тайпалардыѓ ќрћайсысыныѓ

!з алдына к!семi болѕан. Грек авторы Ктесий: «саћ

ќйелдерi ержљрек келедi, соѕыс ћаупi т!нгенде ерлерi

не к!мек к!рсетiп, џрысћа араласады» деп баяндайды.

2. Саћ тайпаларыныѓ ћоныстануы. Ѕалымдар

Ћазаћстанныѓ ертедегi саћ тџрѕындарыныѓ ћоныс

танѕан жерлерiн аныћтады. Олардыѓ бiр тобы Жетi

суда, ТяньШань тауларында, Сырдария !зенiнiѓ орта

61

аѕысында тџрды. Парсылар оларды шошаћ б!рiктi

лер – 

саћ-тиграхауда деп атаѕан. Тайпалардыѓ екiн

шi бiр тобы Арал бойы мен Сырдарияныѓ т!менгi

аѕысын мекен еткен. Парсылар оларды 

саћ-парада-

райа – теѓiздiѓ арѕы жаѕындаѕы саћтар деген. Олар

дыѓ оѓтљстiгiнде 

саћ-хаумаваргалар ћоныстанѕан.

Ѕалымдардыѓ пайымдауынша, мџндай атау оларѕа

хаома сусынына байланысты берiлген.

Тиграхауда саћтары осы кљнгi Ташкент ћаласы ай

маѕында, Солтљстiк Ћырѕызстан, Оѓтљстiк Ћазаћстан

жќне Жетiсу жерiнде !мiр сљрген. Жетiсу алћабы

«шошаћ т!белi саћтардыѓ» жиi ћоныстанѕан орталыѕы

болѕан. Осы «шошаћ т!белi саћ» деген атау џзаћ уаћыт

саћталѕан. Кљнi кешеге дейiн ћазаћ халћы !здерiн

«шошаћ т!белi ћазаћпыз» деп атап келген.

Арал теѓiзiнiѓ солтљстiкшыѕыс жаѕасын мекенде

ген саћ тайпаларын жазба деректерде 

дайлар, аргип-

пейлер, исседондар, массагеттер деп атайды. Бџл тай

палар Ћазаћстанныѓ Орал тауыныѓ оѓтљстiк !ѓiрле

рiнде, Солтљстiк, Орталыћ аймаћтарында мекендеген.

3. Саћ ћоѕамы. Ерте темiр дќуiрiнде мљлiк теѓ

сiздiгi орныћты. Мџны археологиялыћ ћазбалар мен

жазба деректер дќлелдейдi. Саћ патшалары ћџдiреттi

билеушiлерге айналды. Олар соѕыс пен бейбiтшiлiк

мќселелерiн шештi, келiсiмдер жасасты, елшiлер

таѕайындап, ќскердi басћарды.

Халыћтыѓ басым к!пшiлiгiн ћатардаѕы ћауымдас

тар – малшылар ћџрады. Халыћ жиналысыныѓ, яѕ

ни тайпаныѓ барлыћ ересек ер адамдары жиылысы

ныѓ р!лi кљштi едi, ол к!семдерге де ыћпал жасады.

Бџл алѕашћы ћауымдыћ ћџрылыстыѓ ыдырап, ќске-

ри демократияныѓ пайда бола бастаѕан кезi болатын.

Тайпа мљшелерi !з жиналыстарында к!семiн

сайлады. Тайпа к!семi бас ћолбасшылыћ ћызметiн

де атћарып, тайпалар мен рулардыѓ арасындаѕы

даулы мќселелердi шештi, ћаћтыѕыстарды реттеп

отырды. К!сем !з тайпасыныѓ ћарумен, азыћ

тљлiкпен ћамтамасыз етiлуiн ћадаѕалап, тайпа аты

нан келiсс!здер жљргiзiп отырды. Жайылым жќне

к!шiћон мќселесiн реттедi. Жер б!лiсiмен айналы

сып, оны пайдалану жолын белгiледi.

Саћ ћоѕамы

жауынгерлер,

абыздар,

малшылар мен

егiншiлер деп

аталатын љш

топтан тџрды.

62

Саћ ћоѕамы жауынгерлер, абыздар, малшылар мен

егiншiлер деп аталатын љш топтан тџрды. Жауын

герлердi ежелгi љндiирандыћ тiлiнде «ратайштар»,

яѕни «арбада тџрѕандар» деп атаѕан. Абыздардыѓ

танымал белгiсi болып тостаѕан мен айрыћша бас

киiмдерi саналды. Малшылар мен егiншiлердiѓ

«сегiзаяћты» деп аталатындары да болѕан. Бџл со

ћаѕа жегетiн екi !гiзi барлар дегендi бiлдiредi.

Саћ жауынгерлерi ћызыл жќне сарыћызыл, абыз

дар аћ, ал малшылар мен егiншiлер сары мен к!к тљстi

киiмдер киген.

Саћ ћоѕамында ќйелдердi ћџрметтеп, ћастерле

ген, сыйлаѕан. Саћ ќйелдерi тайпа к!семi болып та

сайланатын. Мысалы, саћтарды патшайым Томирис

басћарды. Ежелгi деректердiѓ бiрiнде саћтардыѓ

љйленуi туралы: «Егер саћ жiгiтi ћызѕа љйленгiсi

келсе, онымен ќуелi кљш сынасуы керек. Ћыз жеѓсе,

жiгiт оныѓ тџтћыны болып есептелiп, оѕан толыћ

тќуелдi болады. Тек жеѓген жiгiт ћана !з билiгiн

жљргiзе алады» деп жазды. Тайпа !мiрiндегi маѓыз

ды оћиѕаларды ћарайтын халыћ жиналысына ерлер

мен бiрге ќйелдер де ћатысуѕа ћџћылы болѕан.

Гректер саћтарды аса жоѕары ћџрметтеп, оларды

ќлемдегi еѓ ќдiл, еѓ шыншыл халыћ деп есептеген.

Аћсљйектер мен ћарапайым ћауымдастарды жер

леу айырмашылыћтары к!зге бiрден тљседi. Бџл

Саћтар.

63

ћоѕамдаѕы мљлiктiк теѓсiздiктiѓ орныћћаныныѓ ай

ћын к!рiнiсi.

Ћауымдыћ жер мен суды пайдалануды тайпа

к!семдерi реттеп отырѕан. Олар руларѕа жайылым

дыћ жерлердi б!лiп берген. Ру аћсаћалы жаѓа орынѕа

к!шiпћонуды басћарѕан.

Ежелгi грек географы Страбонныѓ айтуынша,

саћтар жаћсы шабандоздар болѕан. Олар «садаћпен,

ћылышпен жќне ћола балталармен ћаруланѕан, са

уыт киген».

1. «Азиялыћ скифтер», «ћџдiреттi ер

кектер», «жљйрiк атты турлар» деп

ћай деректерде айтылѕан?

2. Саћ тайпалары мен тайпалыћ одаћта

рыныѓ топтарын атап, олардыѓ

ћоныстарын картадан к!рсет.

3. Саћ ќйелдерiнiѓ ћоѕамдаѕы орны ж!

нiнде ќѓгiмеле.

4. Саћ ћоѕамында к!семдердiѓ р!лi ћалай

баѕаланды?

1.

Геродот Ћазаћстанныѓ ежелгi тџрѕындарын ћалай атады

а) саћтар

ќ) массагеттер

б) азиялыћ скифтер

в) дайлар

2. Иран жазбаларындаѕы «саћ» сзiнiѓ маѕынасы

а) саћ-тиграхауда

ќ) массагеттер

б) саћ-парадарайа

в) жљйрiк атты турлар

3. Саћ ћоѕамында аћ тљстi киiм кигендер

а) патшалар

ќ) жауынгерлер

б) малшылар

в) абыздар

г) егiншiлер

Кшпелiлерге жауынгерлiк арбада тџрып соѕысћаннан грi, аттыѓ љстiнде шайћасћан ћолайлы

болды. Салт атты мен жорыћ арбасыныѓ суретiн сал, нелiктен бџлай екенiн дќлелде.

Саћ тайпаларыныѓ ћоныстануы

№

Саћ топтарыныѓ аты

Мекендерi

1

Теѓiздiѓ арѕы жаѕындаѕы

саћтар (парадарайа)

Ћара теѓiздiѓ солтљстiгi, Арал теѓiзiнiѓ маѓында,

Сырдария мен Ќмударияныѓ т!менгi аѕысында

2

Шошаћ б!рiк киетiн саћтар

(тиграхауда)

Сырдарияныѓ орта аѕысы, ТяньШаньда,

Жетiсуда

3

Хаома сусынын дайындайтын

саћтар (хаумаварга)

Мургаб аѓѕарында !мiр сљрдi

?!

?

*

64

Саћ кшi.

§15. САЋТАРДЫЃ ТЏРМЫСЫ МЕН

ШАРУАШЫЛЫЅЫ

1. Саћтардыѓ тџрмысы. «Тарихтыѓ атасы» атан

ѕан Геродот саћтар туралы: «Киiмi мен !мiр сљру

даѕдысы скифтерге џћсас. Олар егiн екпейдi, љй мал

дары мен !зеннен аулайтын балыћтарды азыћ етедi.

Сљт iшедi» деп жазѕан.

Саћтардыѓ к!пшiлiгi к!шпелi мал шаруашылы

ѕымен айналысћан. Саћтар екi, т!рт, алты доѓѕалаћ

ты арбаларѕа екi, љш жџп !гiз немесе ат, тљйе жегiп,

к!шiпћонѕан. Ер азаматтар ат љстiнде, ал ќйелдер

мен балалар жќне ћарт адамдар киiзбен жабылѕан

арбада отыратын.

Мал !сiретiн к!шпелi саћтардыѓ т!рт жќне алты

доѓѕалаћты арбаѕа орнатылѕан киiз љйлерi болѕан.

Геродоттыѓ жазуынша, саћтар ћыс кезiнде аѕаштан

жасалѕан љйлерде де тџрѕан. Ћатты суыћ кездерде

аѕаш љйлер ћалыѓ аћ киiзбен жабылѕан. Саћтардыѓ

шикi кiрпiштен салынѕан љйлерi де болѕан. Алайда

љнемi к!шiпћонып жљргендiктен, олар бџл љйлерде

џзаћ тџраћтамаѕан.

Саћтар аѓшылыћћа жќне соѕысћа арнап кљйме

лер де жасаѕан. Бџл кљймелер екi доѓѕалаћты жќне

доѓѕалаћтары ћџрылысыныѓ ќр тљрлi болуымен

ерекшеленген. Соѕыс кљймелерiне к!бiне аттар

жегiлген. Ал жљк арбаларын ћос ат немесе тљйе

сљйрейтiн.

65

2. Саћтардыѓ шаруашылыѕы. Саћтардыѓ негiз

гi шаруашылыѕы мал шаруашылыѕы болып, жыл

ћы, сиыр, ћой, тљйе !сiрген. Олар бџл малдардыѓ

етiмен, сљтiмен тамаћтанып, терiсi мен жљнiн кљн

делiктi тџрмыста пайдаланѕан.

Саћтар !мiрiнде жылћы мен ћой !сiру маѓызды

орын алды. Жылћы мiнiс к!лiгi ретiнде тиiмдi бол

са, ал ћой еттi, жљндi к!п беретiн тљлiктiѓ бiрi. Киiз

басу, арћан есу жќне жiп иiру љшiн ћойдыѓ жљнi

пайдаланылды. Саћтар ћџйрыћты жќне биязы жљндi

ћойларды к!п !сiрдi.

Ш!лдi жќне ш!лейт жерлердi мекендеген саћ

малшылары !ркештi тљйе !сiрген. Тљйенiѓ етiн жеп,

сљтiн (шџбат) iшiп, жљнiн, терiсiн пайдаланѕан. К!ш

кенде тљйенi кљшк!лiк ретiнде ћолданѕан. Сондай

аћ тљйе ыстыћсуыћћа, ш!лге т!зiмдi келедi.

Саћтар жемш!птi к!п ћажет ететiн iрi ћара мал

ды аз !сiрдi.

Мал шаруашылыѕымен бiрге саћтардыѓ бiразы

егiншiлiкпен айналысты. Археологтар ћазiргi Ћы

зылорда облысындаѕы ШiрiкРабат деген малшылар

ћоныстарыныѓ маѓынан суару каналдарыныѓ iзде

рiн тапты. Саћтардыѓ б.з.б. 3–2 ѕасырлардаѕы ћа

зылѕан арыћтар орны Алматыныѓ маѓындаѕы Тал

ѕар ћаласыныѓ жанынан жќне ћазiргi Жамбыл

облысыныѓ аумаѕынан да кездестi. Саћтар ћараби

дай, тары, арпа !сiрген. Ћосымша кќсiп ретiнде ба

лыћ аулай бiлген. Балыћ аулау Ертiс жаѕалауында

жќне Сырдария !зенiнiѓ бойында кеѓiнен таралѕан.

Саћтарда бiртебiрте отырыћшы тџрѕындардыѓ

ћоныстары к!бейiп, ћол!нер мен сауда дамыды,

ћалалар пайда бола бастады.

3. ЋолEнер кќсiбi. Саћтарда ћол!нер iсi

жаћсы дамыѕан. Ћол!нер шеберлерi ћауым

мљшелерiне ћажеттi бџйымдарды жасады.

Зергерлер алтын, кљмiстi балћытып, ћалып

ћа тљсiрумен айналысты. Зергерлiк !нерде

аѕаштан ойып жасалѕан бейнелер мен

сќндiк бџйымдарды алтынмен аптау iсi жаћ

сы дамыды. Тљрлi тљстi сердолик, халцедон,

агат, аћыћ сияћты тастардан саћ шеберле

Ш iрiкРабат  –

б.з. б. 4  – б. з.дыѓ

1 3  ѕасырларына

жататын ежелгi

ћалаш ыћ.

Саћтардыѓ ћыш

ыдыстары.

Есiк ћорѕаны.

5–5635

66

рi ќшекей бџйымдарын жасады. Асыл тас

тардан к!з салынѕан алћа, саћинасырѕа

лар, !ѓiржиектер мен белдiктер ќзiрледi.

Џсталар тастан, саздан жасалѕан ћа

лыптарды пайдалана отырып, ћазандар

ћџйды, ћаружараћ соћты. Атты ќскер

лерге ћажеттi семсерлер мен найзалар,

ћанжар, жебе џштарын дайындады.

Жетiсу мен Оѓтљстiк Ћазаћстанда, Iле аѓѕары,

Ыстыћк!л маѓында саћтардыѓ ћазандары мен

ћџрбандыћ табаћтары жиi џшырасады. Ћазандар саз

ћалыптарѕа ћџйылып жасалѕан. Осындай љлгiмен

ќзiрленген «Жетiсу михрабы» деп аталатын ћџрбан

дыћ табаѕы Алматы маѓынан табылды. Бџл – ко

нус тќрiздес тџѕырда шетiне 15 бџћа бейнеленген

д!ѓгелек табаћ. Табаћта ћырын ћарап бџћаларды са

даћпен атып тџрѕан ат љстiндегi жауынгер бейнелен

се, оныѓ ћасында тiк ћалыпта бiлте салатын тљтiк

орнатылѕан.

Саћтарда iлгек, тљйме сияћты тџрмыстыћ бџйым

дарды жасайтын сљйек !ѓдеу ћол!нерi де дамыѕан.

4. Дiни нанымдары мен ѕџрыптары. Балалар,

5сыныпта !ткен «Ћазаћстан тарихынан ќѓгiмелер»

оћулыѕынан саћтардыѓ ќлемнiѓ ћџрылымы туралы

тљсiнiгiн бiлесiѓдер. Олардыѓ  ойынша 3 ќлем: ас

пан ќлемi, жер љстi ќлемi жќне жер астындаѕы ќлем

бар деп есептелдi. Саћтардыѓ тљсiнiгiнде ќлемнiѓ т!рт

бџрышы оѓ, сол, алдыѓѕы, артћы жаѕы болды. Саћ

тардыѓ ѕарыш туралы тљсiнiгi Есiк ћорѕанынан та

былѕан саћ ханзадасыныѓ бас киiмiнде бейнеленген.

Бџлар – кљн, ћанатты 4 пыраћ жќне 4 алтын жебенiѓ

суретi. Бџл ћџдайдыѓ ќлемге билiк жљргiзуiнiѓ ерек

ше белгiсi болып саналады.

Саћтарда дiни нанымдар мен ѕџрыптардыѓ негiзгi

баѕыты атабаба аруаѕына сиыну болып табылады.

Осыѕан байланысты олар арнайы рулыћ зираттарѕа

мќйiтпен ћоса, оныѓ дљниемљлiктерiн ћоса жерлеген.

Себебi олар !лген адамныѓ аруаѕына сиынып, о дљние

де ћайта тiрiледi деп санады. Саћтар мќйiттi бальзам

дау ќдiсiн жаћсы ћолдана бiлдi. Саћтарда мќйiтке

ћызыл бояу жаѕып, ћабiр басына от жаѕу – от пен

Ћанатты жќне мљйiздi

ат бейнелi ќшекей.

Есiк ћорѕаны.

67

кљннiѓ белгiсiн бiлдiредi. Осындай от орындарын ар

хеологтар Жетiсу жерiнен тапты. Саћ аѓыздарында

жылћыны кљнмен жќне отпен байланыстырады. Оты

рыћшы саћтар киелi деп жерге, к!шпелi саћтар

кљнге, отћа жќне соѕыс ћџдайына табынѕан.

Геродот – грек тарихшысы (Б.з.б.

484–425 жылдар шамасында) мiр сљрген.

Цицерон оны «тарихтыѓ атасы» деп атаѕан.

Геродоттыѓ тарихы б.з.б. 5 ѕасырдыѓ

40-жылдарыныѓ соѓы мен 30- жылдарын-

да жазылѕан.

Массагеттердiѓ киiмi мен мiр сљ-

ру даѕдысы скифтерге џћсас. Олар ат

љстiнде жќне жаяу да соѕыса бередi.

Соѕыстыѓ екi тќсiлiн тереѓ меѓгерген.

Найза, ћылышпен ћаруланѕан, садаћты

жаћсы атады, бќрi шетiнен ћџралайды

кзiнен тигiзетiн мерген келедi. Олар-

дыѓ найзасыныѓ џшы, жебе жќне

ћылышы мыстан жасалѕан; бас киiмдерi

мен белдiктерi, ер-тџрмандары алтын-

мен ќшекейленген. Сонымен ћатар

олар аттардыѓ сауытын да мыстан жа-

сайды. Темiр мен кљмiстi пайдаланбай-

ды, себебi бџл металдар олардыѓ елiн-

де те аз, ал алтын мен мыс керiсiнше

те кп.

Олар егiн екпейдi, љй малдарын

жќне зеннен аулайтын балыћтарды

азыћ етедi. Сљт iшедi. Ћџдайлардыѓ

арасынан кљнге табынады, оѕан жыл-

ћыны ћџрбандыћћа шалады. Бџл ћџр-

бандыћтыѓ мќнi: «ћџдайлардыѓ жљйрiгi

кљн болса, жануарлардыѓ жљйрiгi жыл-

ћы» дегенге саяды.

1. Саћтар ћандай баспаналарда тџрѕан?

2. Саћтардыѓ шаруашылыѕы ћандай

жаѕдайларѕа бейiмделген?

3. ШiрiкРабат ћонысы тџрѕындары немен

айналысћан?

4. Саћтарда ћол!нер кќсiбi ћалай дамыѕан?

5. Саћтар неге табынѕан?

1. Суару каналдарыныѓ iздерi табылѕан ћоныс

а) Брiћазѕан

ќ) Шiрiк-Рабат

б) Шабаћты

в) Ћызылсу

2. Саћтардыѓ дiни нанымдары мен ѕџрыптарыныѓ негiзгi баѕыты

а) ата-баба аруаѕына сиыну

ќ) пџтћа табыну

б) киелi жерлерге мiнажат ету

в) тотемизм

Ежелгi грек ѕалымдары Геродот пен Страбонныѓ еѓбектерiнен љзiндiлер оћыѓдар.

Геродот пен Страбонныѓ хабарлауы бойынша, ертедегi саћтардыѓ тiршiлiгiнен ћан-

дай жаѓалыћты бiлдiѓ? Бџл материалдардыѓ авторлары туралы не бiлесiѓ?

Ћосымша оћуѕа арналѕан материалдар

Геродоттыѓ «Тарихынан» љзiндi

Геродоттыѓ «Тарихынан» љзiндi

Геродоттыѓ «Тарихынан» љзiндi

Геродоттыѓ «Тарихынан» љзiндi

Геродоттыѓ «Тарихынан» љзiндi

?!

*

?

68

Страбон – ежелгi грек тарихшысы

жќне географы. Б.з.б. 64 жыл – б.з.-дыѓ

24-жылдары шамасында мiр сљрген.

«Географияныѓ» авторы. Оныѓ кiтабында

Кавказ бен Орта Азиядаѕы ежелгi халыћ-

тар мен тайпалар туралы кптеген ћџнды

маѕлџматтар келтiрiлген.

Скифтердi Каспий теѓiзiнен бастап,

кбiнесе «дайлар» деп атайды. Олар-

дыѓ шыѕысында орналасћан тайпалар мас-

сагеттер мен саћтар, басћаларын ортаћ

атпен скифтер дейдi, бiраћ ќрбiр тайпа-

ныѓ з атауы бар. Олардыѓ барлыѕы –

кшпелiлер. Массагеттер Кирге ћарсы

соѕыста здерiнiѓ ержљректiлiгiн кр-

сеттi, оларды кпшiлiк маћтайды.

жүктеу/скачать 107,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: