Тақырыбы Тарихи жады негізінде мәдени сабақтастық жәнеұлттық-азаматтық бірегейлік

Орындаған Қуанышбек Сабира

1. 
   Тарихқа көз жүгіртсек үш мың жылдық тарихы бар Қазақ елінің тарихында жиырмадан аса мемлекеттер мен мемлекеттік құрылымдар болған екен. Олардың алғашқылары Скиф, Сақ, Ғұн, Үйсін, Қаңлы мемлекеттері болса, одан кейін Түрік, Батыс Түрік қағанаттары, Түргеш, Қарлұқ, Қарахандар, Қидан мемлекеттері, Қимақ, Оғыз, Қыпшақ хандықтары болып жалғасады. Одан әрі XIII ғасырдың басынан XV ғасырдың ортасына дейінгі Алтын Орда, Ақ Орда, Моғолстан, Ноғай Ордасы, Әбілқайыр хандығы атты мемлекеттер бірінен соң бірі өмір сүріп, тарихтың еншісінде қала берді. Ал сол ғасырдың ортасында бұрынғы Дешті Қыпшақ, қазіргі Қазақстан аумағындағы мемлекеттіліктің тарихи тізгінін Қазақ хандығы өз қолына алады да XIX ғасырдың 20-жылдарына дейін жеткізеді. Міне, сол кезеңдерден бастап бүгінгі күнге дейін көптеген сындардан өтіп келіп отырмыз.ХV ғасырдың ортасы Моғолстан, Әбілқайыр хандығы т.б. мемлекеттердің дипломотиялық байланысы шиеленісіп тұрған қиын кезең болатын. Дәл осы уақытта Әбілқайыр хандығына сыйыса алмаған Керей мен Жәнібек сұлтандар қазақ халқының этникасын құрайтын көптеген ру-тайпаларды алып шығып, Шудың бойына Қазақ хандығының туын тігеді. Алғашында халқының саны аз хандыққа сырттан төнетін қауіптер шаш етектен болған. Дегенмен, сол уақытта Жәнібек пен Керей хандар Қазақ хандығын түрлі қауіптерден қорғап, болашаққа қарай жылжуына, дамуына жағдай жасады.XV ғасырдың ортасынан XIX ғасырдың 20-жылдарына дейін өмір сүрген Қазақ хандығы өзіне дейінгі мемлекеттер мен мемлекеттіліктің әрі жалғасы, әрі мұрагері болып саналады. Қазақ хандығының ең басты ерекшелігі – оның қазақ халқының ұлттық сипаттағы мемлекет болуы. Құрылғаннан кейін пайда болған «қазақ» сөзі мемлекет атауына да, халықтың атауына да беріледі. Және осы атау қазіргі кезеңде ешбір өзгеріссіз қазақ халқына және оның мемлекеті – Қазақстан Республикасына қатысты қолданылып отыр.
   
2. 
   Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің алғашқы кезде үш кезеңі белгіленді. Бірінші кезең — 1991—1992 жылдар, екінші кезең — 1993—1995 жылдар аралығы болып, осы мерзімде жүргізілетін іс бағдарламасы Жоғарғы Кеңестің сессиясында мақүлданып, Президенттің Жарлығымен бекіді. Ал үшінші кезең — 1996—1998 жылдарды қамтуға тиіс болды. Осыған байланысты көптеген жаңа заңдар, реформаны жүзеге асыруға қажет басқа да құжаттар қабылданды. Нарықтық экономикаға көшу мәселелерімен айналысатын жаңа мемлекеттік басқару органдары құрылды. Олар: Мүлік жөніндегі, Монополияға қарсы саясат жөніндегі комитеттер, Салық инспекциясы, Кеден жэне т.б. Сондай-ақ нарықтық экономикаға тэн инфрақұрылымның кейбір түрлері: биржалар, коммерциялық банктер, сауда үйлері, жекеменшіктік кәсіпорындар мен шаруашылықтар, жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі корпорациялар, акционерлік қоғамдар, холдингтік компаниялар өмірге келді. Сөйтіп, нарықтық экономикаға қарай, меншіктің түрін өзгертуде, аралас экономика құруда біршама жұмыстар атқарылды. Алайда, нарықтық экономикаға көшуде бірсыпыра қателіктерге жол берілді. Біріншіден, реформаны бастауда мемлекеттің мақсаты да, мүдделері де, оларға жетер жолы да, әдіс-тәсілдері де толық анықталмады. Екіншіден, барлық елдерге бірдей сай келетін экономикалық реформаның моделі болмайды. Әр елдің өзіне тән, оның ұлттық бітіміне, тарихына, дәстүріне, нақтылы сая- си, әлеуметтік, экономикалық қалыптасқан жағдайына сәйкес өз моделі, өз жолы болуы керек. Оны әлемдік тәжірибе де көрсеткен. “Жапондық”, “Немістік” тағы басқадай әр елдің өз даму жолы болғаны белгілі. Қазақстан көп елде жақсы нәтиже бермеген, Халықаралық Валюталық Қоры ұсынған “есеңгіретіп емдеу” деп аталатын жолына түсті, Ресейдің соңынан ерді. Үшіншіден, экономикалық реформа бірінен кейін бірі және өзіндік ретімен жасалуы арқылы жүзеге асуға тиіс. Ал Қазақстанда қажетті заң жүйесі жасалып бітпей, жекеменшікке негізделген кәсіпорындардың үлесі өсіп, бәсеке ортасы қалыптаспай түрып, ең әуелі бағаны ырықтандырудан бастау қате болды, өйткені бағаны ырықтандыру — үкімет тарапынан мезгіл-мезгіл оны өсіріп отыру болып шықты. Төртіншіден, қабылданған заңдар көп жағдайда жүзеге аспай қалды, себебі ол заңдардың жүзеге асатын механизмдері жасалмағанды. Бесіншіден, инфляцияны ауыздықтамаса ешбір істе береке болмайтыны белгілі. Бірақ осыған қарамастан мемлекеттегі қаржы, несие, ақша жүйесі ретке келмеді. Ұлттық банк ақша жүйесін, ақша айналымын, оның ішкі және сыртқы қозғалысын қатаң бақылауға алудың орнына, ақша-несие ресурстарын бей-берекет жұмсап, аса жоғары процентпен сатып, пайда табумен әуестенді. Алтыншыдан, қылмыс, жемқорлық, заңды бұзушылық көбейді. Оған жаппай тәртіпсіздік, жауапсыздық қосылды. Міне, бұлар реформаны жүргізуде, эконо- миканы дамытуда өздерінің зиянын тигізді. Жетіншіден, мемлекет басшылары экономикалық дағдарыс кезінде өмір сүріп, жұмыс істеп көрмегендіктен, оның қыр-сырын, бүге-шігесін, одан шығу жолда­рын білмеді. Экономикалық дағдарысты дүрыстап бағалай алмады. Елді дағдарыстан тез арада шығару саясаты жүргізілді, бірақ ол ешқандай нәтиже бермеді.
   

Ежелгі кезең - бұл Қазақстан аумағында алғашқы түркі мемлекеттерінің (саки, үйсін, қаңлы, ғұндар) пайда болуы, олардың гүлденуі, дағдарысы және құлдырауы (б.з.д. VIII ғасырдан б.з.д. V ғасырға дейін).

Қазақстанның ортағасырлық тарихы (б.з.д. V ғасырдан бастап XVIII ғасырдың 30-жылдарына дейін). Шартты түрде ғалымдар ерте және кеш орта ғасырларды ажыратады. Түрік империялық гүлінің дәуірлері - Түрік қағанаттары, Алтын Орда және Шыңғыс хандығы, Қараханидтер мен Темір империясы. Ағарту кезеңінде түрік империясының астрономдары, математиктері, ақындары келді, мысалы Ұлықбек, Әл-Каши, Сайфи-сарай, Кутиб, Фараби, Баласагуни және басқалар.17 ғасырдан 1917 жылдың ақпанына дейінгі Қазақстанның жаңа тарихы - Ресей империясының Ноғай Ордасына кіруі (18 ғ. - 1783), Сібір патшасы (17 ғ.), Қазақ хандығы (19 ғ.). Біртіндеп егемендік күйреу кезеңі.Қазақстанның қазіргі заманғы тарихының бірінші кезеңі патшалық кезеңнен, Қазан төңкерісі мен Кеңес өкіметінің орнау кезеңінен (1917-1920 жж.) КСРО ыдырағанға дейін (1991 ж. Тамыз-желтоқсан) басталады.Қазақстанның жаңа тарихының екінші кезеңі 1991 жылдың 16 желтоқсанында тәуелсіздік жарияланған күннен бастап қазіргі уақытқа дейін басталады және Қазақстан Республикасының биліктегі басқарылатын егемен, демократиялық мемлекет ретінде қалыптасуы мен дамуымен сипатталады

Егеменді Қазақстанда ұлттық тарихты жаңғырту міндеттері тоталитарлық режим жылдарында күшпен шығарылған парақтарын қалпына келтіру қажеттілігі алдында қойылды. Бұл жағдайда 1993 жылы 14 сәуірде қабылданған «Жаппай саяси қуғын-сүргін құрбандарын оңалту туралы» Қазақстан Республикасының Заңы маңызды рөл атқарды. Тарихи жадыны сақтау үшін ел басшылығы көп жұмыс жасағанын атап өткен жөн, мысалы, 1997 жылы 20 қаңтарда Қазақстан Президентінің жарлығымен «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні» белгіленді. - 31 мамыр. Мемлекеттік саясат тарихқа деген құрметті көрсетеді. Ұжымдастыру, жаппай саяси қуғын-сүргін және т.б. сияқты драмалық оқиғаларды жариялау кезінде ерекше нәзіктік қажет болды. Бұл оқиғалар туралы шындықты бөлу үшін емес, одан да көп қазақстандықтарды біріктіру үшін принциптерді дәйекті сақтау қажет болды. Осы мақсатта Президент жарлықтарымен 1997 жыл Ұлттық келісім және Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу жылы, ал келесі 1998 жыл - Ұлттық бірлік пен ұлттық тарих жылы деп жарияланды. Тарихтың «ұмытылған» фактілерін қалпына келтірудің белсенді басталған процесі сынның қызу кезеңінде алдыңғы буындардың жетістіктері біржақты көрініске ие бола алатындығына әкелуі мүмкін. Бұған жол бермеу үшін Қазақстан Республикасы Президентінің Жарлығымен 1999 жыл Ұрпақтар бірлігі мен сабақтастығы жылы болып жарияланды.

Егемендік жағдайындағы Қазақстанның тарихи ғылымындағы қажетті қадам - ​​маркстік-кеңестік, таптық, партиялық-коммунистік идеологияға негізделген алдыңғы тәсілдерді еңсеру болды. Осыған сүйене отырып, Қазақстан тарихын объективтілік, шындық, деректілік тұрғысынан, зерттеушілер бұрын қол жеткізе алмайтын жаңа ақпарат көздері тұрғысынан қайта қарау қажет болды. Кеңес уақытындағы Қазақстандағы тарих ғылымы провинциялық рөл атқарды. Барлық теориялық іргелі зерттеулер Орталықта жүргізілді, ал Қазақстанда тек белгілі бір оқиғалар зерттелді. Осындай жағдайларда Қазақстанның тарих ғылымындағы негізгі бағыттар мыналар болды: Қазақстанның Ресейге «ерікті түрде қосылуы» процесі; Бұл «ерікті қосылудың» қазақтар үшін «прогрессивті» мағынасы; Қазақстан жұмысшы табының тарихы; «қара сүйектің» жетекшілері бастаған Қазақстанның жұмысшы бұқарасының ұлт-азаттық қозғалысы, бұл қазақ қоғамының басқарушы қабаттарымен ешқандай байланысы жоқ.

Сонымен бірге, қазақ қоғамының ішкі өзін-өзі дамыту мәселелері іс жүзінде зерттелген жоқ. Осыған байланысты қазақтардың этногенезі сияқты түбегейлі мәселені зерттеу үлкен маңызға ие болады. Қазақстан тарихы мен жалпы өркениеттің дамуы, түркі әлемінің дамуы арасындағы байланысты зерттеу бұдан кем емес. Қазақстанның Ресей империясына жаңа лауазымдардан енуін зерттеу проблемасы өте маңызды болып қала береді. Мұнда Қазақстанның отарлық позициясы жағдайында дәстүрлі көшпелі қазақ қоғамының өзгеру процесін зерттеу ерекше маңызға ие. Бұл тұрғыда Ресей қоғамының ажырамас бөлігі ретінде қазақ қоғамының әкімшілік, басқарушылық, кәсіпкерлік, ғылыми, шығармашылық элитасының қалыптасу тарихы өзекті болып табылады. Қазақстанның дамуына ерекше үлес қосқан өткеннің көрнекті қайраткерлерінің: қазақ хандары, билері, батырлары, мемлекет және қоғам қайраткерлері, зерттеушілер, ғалымдардың тарихи портреттерін жасау маңызды мәселе болып қала береді. Қазақстан тарихында 19 - 20 ғасырдың басындағы ұлттық интеллигенция туралы, оның философиялық, әлеуметтік-саяси көзқарастарының эволюциясы туралы әлі күнге дейін біртұтас көзқарас жоқ. Қазақ қоғамы тарихының мәселелерімен қатар, революцияға дейінгі кезеңдегі көп ұлтты Қазақстанның даму мәселелері де өзекті болып табылады. Бұл этностардың мәдени-тарихи даму проблемалары, конфессиялық процестер. Қазақстанның моноэтникалықтан көпэтностыққа дейінгі ұзақ жолдан өтуінің мәні. Кеңестік кезеңді терең зерттеу де қажет. Бұл ақпан және қазан төңкерістерінің үй-жайлары мен қозғаушы күштеріне қатысты. Азаматтық соғыс проблемаларын қайта қарау керек. Ұжымдастыру жылдарындағы жаппай саяси қуғын-сүргін және аштық құрбандары мен шығындарын зерттеу өте маңызды. Қазақ диаспорасының проблемалары әлі де зерттелмеген. Ғалымдарға Арал, Балқаш экологиялық апаттарының зардаптарының тарихи бастауларына, Қазақстан аумағын жаппай қырып-жою қаруларының полигонына айналдыруға,