Тақырыбындағы халықаралық ғылыми-практикалық конференция материалдары
жүктеу/скачать 7,82 Mb. Pdf көрінісі
|
2
- Бұл бет үшін навигация:
- Жулик, мошенник
- Тып-тын
- Ел-дауылдың, бәлә- ҡ азаның
- Ғәмһе ҙ , шат
| Ай
ҡ алһын әй ҙ ә тул ҡ ындар, Сай ҡ алһын әй ҙ ә кәмә (1940). Тем более интересны синонимические ряды, расположенные перекрестно в структуре одного стихотворения: Бе ҙ , дауылдар булып, күгебе ҙҙ е Ҡ ара болоттар ҙ ан та ҙ артты ҡ , Бе ҙ – икенсе туфан – Еребе ҙҙ е И ҫ келектән йыуып яңыртты ҡ (“Ту ҡ айға”, 1938). Таким образом, талант истинного поэта проявляется в искусном подборе синонимов уже с первых поэтических опытов М.Карима. В последующем, безусловно, это умение лишь совершенствуется. Далее мы видим построение синонимических рядов не только на основе отдельных лексем; заметно расширяется круг синонимизированных единиц, куда включаются: фразеологизмы (об этом подробнее см. [8]): Ҡ ор ҙ аш! – тимен ҡ ояш ҡ а мин; Бигерәк бер ҡ атлымын. Һаман һа ҡ аллы сабыймын, Һаман шул бер затлымын (“Ялтырап тормайым…”, 1971); Бер егеткә кү ҙ ем төштө Һалған са ҡ та сүмәлә... Шуға ғаши ҡ булғанымды Һөйләй күрмә бер кемгә (“Минең һөйгәнем”, 1941); заимствования и устойчивые выражения: Жулик, мошенник! Ярай, бер юлға ҡ арғамай торам, ҡ улың ҡ ороғоро, аяғың тартыш ҡ ыры нәмә! (“О ҙ он-о ҙ а ҡ бала са ҡ ”); диалектизмы (об этом подробнее мы также писали ранее в [7]): Шәһи ҙ улла минән биш йәшкә өлкән. Дәү кешегә өлөштөң дә ҙ урырағы булырға тейеш ( “О ҙ он-о ҙ а ҡ бала са ҡ ”). Рассмотрим подробнее типы синонимов и их применение в творчестве Мустая Карима. Как известно, абсолютные, т.е. полностью совпадающие по значению синонимы помогают в художественном тексте избежать тавтологии: а) Ниңәлер, башлы ҡ иң ҙ ур ки ҫ әккә – ү ҙ өлөшөнә ҡ ул һу ҙ май тора. Унан у ҙ ып, бе ҙ ҙ ә үрелә алмайбы ҙ ( “О ҙ он-о ҙ а ҡ бала са ҡ ”); б) Тормош тын күл түгел. Тып-тын йәшәп, Шып-шым ғына донъя ҡ уймамын (“Уй ҙ ар”, 1946); в) Уңғанбикә: Өтөк! Бисара! Йол ҡ ош! (“ Ҡ ы ҙ урлау”). Синонимы-дублеты очень часто образуют парные слова, усиливающие выразительность мысли: Лотос һыма ҡ сафһың. Ә ғүмереңдә 67 Күпме ҡ айғы-хәсрәт эскәнһең! (“Бамбук һыма ҡ һин, Суэнь”, 1958); Йөрәк ҡ ағып, а ҡ бу ҙ килә, Саба-елә, саба-елә (“ Ҡ ыш ҡ ы юлдан а ҡ бу ҙ килә…”, 1963); Дан татыным. Уртаһында булдым Ел-дауылдың, бәлә- ҡ азаның (“Бабич өнө”, 1995); А ҡ бу ҙ ат, таң һы ҙ ылғансы, һис нәмәнән өркмәй- ҡ ур ҡ май а ҡ ланда үлән утлап йөрөр, ти (“ О ҙ он-о ҙ а ҡ бала са ҡ ”). Количество абсолютных синонимов обычно небольшое, однако в башкирском языке их сочетания чаще всего можно увидеть в составе парных слов, которые в такой форме приобретают собирательное значение. Следующий тип синонимов – идеографические синонимы, которые отличаются друг от друга семантическими оттенками значений. В структуре художественного текста они позволяют выразительно и образно охарактеризовать описываемое событие или явление: Шул тынлы ҡ ты ярып, бынан алы ҫ түгел туғай юлы буйлап кемдер үтә моңло, үтә зарлы итеп йыр йырлап үтте. Йәйәүле кеше былай у ҡ иркен, былай у ҡ яманһыу йырлай алма ҫ ине (“ О ҙ он-о ҙ а ҡ бала са ҡ ”); Я ҙ мыш даръям! Һинең соңғолдар ҙ а (Ү ҙ ем генә беләм) а ҙ мы хата ята, А ҙ мы шик-шомдарым, әрнеү ҙ әрем, А ҙ мы ғәйеп, үкенеү ҙ әр ята?! Өйөрөлә выждан ғазаптарым Өйрөлмәктә, а ҫ та, төпкөлдәр ҙ ә… (“Кө ҙ гө Дим ярында”, 1973). Семантические синонимы призваны перечислять схожие явления, например: Ва ҡ мәшә ҡ әт, ығы-зығы тамам, Бар эшемдең сы ҡ тым осона (“ Ҡ оштар осорам”, 1970), уточнять то или иное понятие: Диңге ҙ әйтә: “Донъя яралғас та Дауыл миндә шашыу уятты. Шунан бирле тул ҡ ынланам, янам, Арыным мин, йонсоном мин тамам. Ә һин, кеше, шундай сабыр, тыныс” (“Диңге ҙ зары”, 1973), сопоставляя ( Хә ҙ ер инде ҡ аланың уттары йым-йым итеп янмай, былт-былт итеп тора, һүнә бара ине ( “О ҙ он-о ҙ а ҡ бала са ҡ ”), Хәсрәт тиһәм, а ҙ булыр, ахма ҡ тиһәм, күп булыр (“ Ҡ ы ҙ урлау”), Урламаным, сәлдер ҙ ем («Өс таған») или противопоставляя ( Ул я ҡ шы күңелле, матур кеше ине. Сибәр түгел, матур ине ( “О ҙ он-о ҙ а ҡ бала са ҡ ”) разнящиеся по смыслу слова; также они придают динамизм действию: Мин яфалар сигәм, ғазапланам (“Намы ҫ менән бе ҙҙ ең ара сәйер…”, 1977); Тул ҡ ын һикерә, Көслө тул ҡ ын үкерә. Тул ҡ ын ялай И ҙ ел яр ҙ арын, Тул ҡ ын дулай, а ҡ күбектән сәсәп, Тул ҡ ын ҡ ыуа бо ҙҙ ар ҡ арғауын (“И ҙ ел таш ҡ анда”), постоянно наращивая градацию: Нә ҡ ошо мәл Түбән остан тул ҡ ын-тул ҡ ын булып гармун моңо ағылып килде. Башта ул кемгәлер йомша ҡ ҡ ына, яғымлы ғына һу ҙ ып өндәшкәндәй булды, унан һуң ярһып-ярһып эс сер ҙ әрен һөйләргә кереште, бара торғас, нимәлер инәлергә, ялбарырға, үтенергә тотондо, а ҙ а ҡ килеп, үкереп илап ебәр ҙ е; ҡ апыл тынды ла быуылып-быуылып үкһеп алды ( “О ҙ он-о ҙ а ҡ бала са ҡ ”). Градацию семантического варьирования можно увидеть даже в пределах различных произведений: диңге ҙ үкһене ( “Кистән дауыл ҡ упты...”, 1971) и даръя дулай ( “Диңге ҙ зары”, 1973). Третий тип синонимов – стилистические синонимы. В произведениях М.Карима они обычно вводятся в диалоги с целью охарактеризовать речь персонажа, показать народность образа (Боға ҙ ыма еткәнсе тығындым, бына! – тип ауы ҙҙ ы асып күрһәттем. Ул, һәр ва ҡ ыттағыса, ашы ҡ май ғына, ҡ ә ҙ ерләп кенә ашарға кереште ( “О ҙ он-о ҙ а ҡ бала са ҡ ” ). Поскольку стилистические синонимы обладают ярко выраженной экспрессивной окраской, они в повествовании выказывают отношение автора к герою 68 или описываемому явлению ( Туя белмә ҫ Нәсимә генә һаман ҡ әнәғәт түгел. Ба ҡ ыра бирә. ... Ярай әле Нәсимә былай ғына, һү ҙ һе ҙ генә илай (“О ҙ он-о ҙ а ҡ бала са ҡ ”). Следующий тип синонимов – контекстуальные синонимы, которые широко применяются в творчестве Мустая Карима. Авторская мысль всегда бывает построена на метафоричности, иносказании, поэтому в конкретном контексте синонимичными могут оказаться совершенно разные понятия: Йылғалар төнөн һөйләшә, Болот тау ҙ арға ҡ унғас; Йөрәктәр төнөн серләшә, Ая ҡ тауышы тынғас (“Йылғалар төнөн һөйләшә”, 1960); Бөйөк даръя! Әллә һинең дә, тим, Ғәмһе ҙ , шат көндәрең үттеме? (“Кистән дауыл ҡ упты...”, 1971); глаголы у ҙ ған, бат ҡ ан, үткән, киткән, бөткән, кипкән образуют синонимический ряд с доминантой у ҙ ған в “Һабантуй ҙ ан ҡ айтып киләм” (1968). Об искусном составлении синонимического ряда из контекстуальных синонимов сәйерерәк, шау ҡ ымлыра ҡ , бер ҡ атлыра ҡ , саяра ҡ в начале повести “Долгое- долгое детство” писал В.Ш.Псянчин [6, 155]. Как нам представляется, в творчестве М.Карима по частотности выделяются синонимические ряды ел, дауыл, буран; диңге ҙ , даръя; шаулай, үкерә, геүләй, тул ҡ ынлана, даулай, отмеченные в стихотворении Р.Гарипова “Тирмәнсе” («Мельник») как характерные черты творчества М.Карима [1]: Тирмәнсе Мостай Кәримгә Әйләнгәндәй мең-мең тирмән ташы, Диңге ҙ геүләй, диңге ҙ үкерә. Тул ҡ ынланмай, ахыры, йәшәй алмай, Елде һөйә, елде ү ҙ күрә. Тирләп-бешеп, а ҡ күбеккә төшөп, Тул ҡ ын саба, тул ҡ ын һикерә. Тарт ҡ ан онон — ва ҡ ҡ ына а ҡ ҡ омон Тыны менән ярға һеперә. Тирмәнсемдең мең тирмәне шулай Мәңге геүләй, мәңге үкерә. Сабырлығы — алтын гәрәбәләр, Сабырһы ҙ ға сүп-сар килтерә. ( Рәми Ғарипов ). Таким образом, в творческом наследии Народного поэта Башкортостана Мустая Карима одним из излюбленных лексических средств являются синонимы, которые помогают в повествовании образно и разносторонне описать явление, конкретизировать мысль, выразить отношение лирического героя к иллюстрируемым событиям, показать действие в его нарастающей перспективе. Поэтическое мастерство и искусство М.Карима очень ярко проявляется в их тщательном, вдумчивом подборе, что обеспечивает точность, яркость, выразительность языка произведений и характеризует автора как истинного знатока родного языка, мастера раскрывать мысль через искусство слова. жүктеу/скачать 7,82 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|