Технические науки

Поэтому одной из важных задач исследования растений, как подсистемы контроля окружающей среды, является анализ состояния растения и нахождение причин, вызвавших отклонение в их развитии. Получение оценки состояния растения дает возможность корректировать технологию, устранять негативное влияние некоторых факторов и создавать условия для нормального развития растения. Из физиологии растений известно, что недостаток или избыток то­го или иного элемента в питании растения (азота, калия, фосфора, бора, кальция, железа) отражается на механизме адаптации растений к недостатку или избытку и отражается на внешнем виде, форме и окраске растения. Это дало основание проводить косвенную оценку состояния растения на основе анализа его внешнего вида, основанную на методах обработки изображений.

Целью предлагаемой работы является исследование механизма адаптации растений к недостатку азота путем изучения его влияния на рост, газообмен азота и характеристики изображений листьев растения.

Проблема азотного питания привлекает внимание физиологов растений и практиков земледелия. Поиски опти­мального обеспечения растений азотом основываются на механизме регуляции азотом роста и других функций растения. Одним из путей решения задачи опти­мального обеспечения растений азотом является изучение реакции растений на предо­ставление им определенного количества азота.

Исследование дефицита элементов питания имеет практическое значение, так как в условиях нехватки, истощения почв позволяет предвидеть последствия недостаточного или избыточного снабжения культур, способствовать эффективной защите источников питьевого водоснабжения.

К настоящему времени достаточно много работ посвящено проблемам выявления симптомов недостатка элементов питания растений. К ним можно отнести снижение скорости накопления биомассы, относительное усиление ро­ста корней, сильное сокращение роста листовой поверхности, сниже­ние скорости фотосинтеза и дыхания, уменьшение содержания азота в биомассе. Выявлены также некоторые закономерности развития симптомов голодания: большая чувствительность роста по сравнению с фотосинтезом к недостатку азота (Нечипорович), корреляция между фотосинтезом и содержанием белка в листьях (Андреева и др.), взаимосвязь азотного и углеродного питания растений (Чернавская, Нечипорович). Установлены экспе­риментальные зависимости скорости фотосинтеза (Evans, Май), скорости дыхания (Хитрово, Куперман) и скорости нетто-ассими­ляции (Hirose) от содержания азота в листьях. В то же время механизм адаптации растения как целостной си­стемы к недостатку азота не выяснен полностью. Не установлена последова­тельность событий, происходящих в растении при азотном стрессе, взаимосвязь параметров, характеризующих рост, газообмен и сос­тав биомассы растения. Неясно, насколько специфичны наблюдаемые изменения внутри и вне растения, какова иерархия функций при адаптации растений к де­фициту азота.

Существенным свойством растений является их способность адекватно реагировать на изменение условий внешней среды. Стратегия адаптации растений при неблагоприятных условиях направлена на выживание вида, в том числе через обеспечение нормального функционирования и репродукции особи.

Проводимая работа была направлена на выяснение последовательности процессов приспособления растений к недостатку азота, и каково взаимоотношение роста, газообмена и азотного баланса растений. В качестве объекта исследования и для получения исходной информации была выбрана горчица сараптская (Brassica juncea L.), выращенная в условиях фитотрона.

Выращивались отдельно стоящие растения и ценотические взаимодействия не учитывались. азотный дефицит создавали путем помещения корней растений в питательный раствор без азота. растения находились в вегетативной фазе развития. в течение 5-7 дней после начала воздействия на контрольных и опытных растениях измеряли суточный со₂ - газообмен побегов и корней, ростовые показатели, содержание углеводов и азотных соединений в листьях, стеблях и корнях. после переноса растений на среду без азота скорость роста растений снизилась, а содержание органического азота в биомассе осталось прежним. это достигалось путем согласования скоростей двух процессов: скорости синтеза биомассы и восстановления эндогенных нитратов. при этом снижение скорости роста органов происходило неодинаково - больше всего снизилась скорость роста листьев, в меньшей степени корней. рост отдельных частей растений был коррелирован с запасами эндогенных нитратов в этих органах. в результате доля листьев в общей массе растений значительно снизилась. составляющие суточного газообмена изменялись следующим образом: интенсивность фотосинтеза и скорость нетто-ассимиляции была неизменна, тогда как скорость дыхания снижалась параллельно снижению скорости роста.

По мере нарастания дефицита азота реакция растения изменялась. дальнейшее снижение скорости роста сопровождалось снижением содержания органического азота в тканях. в этот момент запасы эндогенных нитратов были исчерпаны, и рост происходил за счет перераспределения азота между органами и тканями. так содержание белкового азота в нижних листьях снижалось сильнее, чем в средних листьях, которые несут основную фотосинтетическую нагрузку. неравномерность роста органов усиливалась: доля листьев в общей массе продолжала снижаться. однако, относительные показатели роста и газообмена – скорость нетто-ассимиляции, отношение дыхания к фотосинтезу и отношение дыхания к росту оставались неизменными в течение всего периода эксперимента. необходимо отметить, что азот дефицитные растения вскоре после окончания эксперимента переходили к цветению. контрольные растения оставались в вегетативной фазе.

Описанные принципы поведения растений при дефиците азота могут быть учтены при разработке обоснованной системы применения удобрений. предложенный подход комплексного исследования растений может быть использован для оценки физиологического состояния растений в различных условиях обитания: при разной густоте стояния, при взаимодействии разных ви­дов в ценозах, при интродукции растений, в селекционной практике.

Одной из важных задач мониторинга растений является анализ состояния растения и выяснение внешних признаков отклонения в развитии. Получение оценки состояния растения даст возможность корректировать технологический процесс, устранить негативное влияние того или иного фактора и создать оптимальные условия для развития растения.

Нами была предпринята попытка установить соот­ветствие между состоянием растения и характеристиками изображения его листа. Использован подход изучения цвета изображения, применяемый при решении задач обработки изображений и широко применяемый в различных областях знаний.

Основными параметрами оценки состояния растения являются форма листа и растения в целом, равномерность окраски листа и его цвет.

Недостаток или избыток определенного питатель­ного элемента приводит к нарушению биохимических процессов, происходящих в растении, и соответственно к изменению его внешнего вида (окраски, размера и формы листьев), появлению пятен, опаданию листьев, изменению репродуктивных органов. В некото­рых случаях меняется и общий вид растения.

Влияние избыточного поступления питательных элементов в растение выражается в замедлении роста, отмирании тканей, изме­нении внешнего вида растений и вызывает их гибель.

Характер изменений, возникающих в растениях при недостат­ке или избытке питания, зависит от различной физиологической способности растений повторно использовать некоторые элементы и от различной подвижности этих элементов внутри растений. Недостаток азота и фосфора, например, проявляется во всех частях растения, но наиболее сильно - в нижних листьях, а недостаток бора, кальция, железа ­в самых молодых листьях.

При дефиците или избытке элементов нужно учитывать, что изменение внешнего вида растений может быть вызвано и другими причинами.

В основе системы технического зрения по определению состояния растений в зависимости от недостаточного или избыточного количества азота лежит анализ однородности цветовой окраски листа и цветовых отклонений. Поэтому естественным и специфическим вопросом в обработке изо­бражений является способ представления цветовой информации. Это может облегчить решение конкретной задачи обработки цветных изображений, поскольку оценка окраски человеком, восприятие цветовой гаммы у людей индивидуальны.

Предлагаемая система позволяет получать объективные оценки окраски, цвета узора листьев растений, и основана на использовании широко распространенных и доступных компьютерных систем на персональном компьютере.

Полученные результаты свидетельствуют о том, что существует иерархия процессов в растениях. Наименее значимым для растения является поддержание числа элементов системы (масса органов, площадь листьев), более значимым – внутренняя структура элементов (содержание белка). Внутренняя структура поддерживается за счет мобилизации и перераспределения всех доступных ресурсов, как между отдельными частями растения, так и в пределах отдельных органов.

Наибольшей значимостью для растения обладают параметры обмена вещества и энергии с внешней средой: скорость нетто-ассимиляции, отношение фотосинтеза к дыханию и отношение дыхания к росту на уровне целого растения. можно предположить, что последовательность адаптационных процессов затрагивает вначале взаимоотношения органов, затем происходит перераспределение процессов внутри каждого органа, дольше всех остаются неизменными параметры обмена веществом и энергией с внешней средой на уровне целого растения.

Жазушы Сайын Мұратбеков лирикалық «мен» арқылы оқиға өрбуі әңгімеге лиризм дарытса, үш таған кейіпкерлердің шағын диалогы, нәзік штрих пен деталь психологизмді тереңдетеді. Әңгіме жанры арқылы Сайын Мұратбеков бүгіндік те, мәңгілік те мәселелерді әдебиетіміздің көркемдік биігіне жеткізді. «Басынды Үшқараның» атты көлемді әңгімесі бұл пікіріміздің толық айғағы бола алады. Бұл әңгіме қазақ прозасы үшін жаңалық әкелген шығарма болды.

Көңіл иірімдері әртүрлі лирикалық толғаныс іспетті басталатын бұл әңгіме бүгінгі замандас бейнесінің жаңа бір аспектілерін ашуға бой ұрғандай. Сол себептен болу керек «Күсен-Күсеке», «Күзгі бұралаң жол» сияқты таңдаулы туындыларындағыдай композиция бүтіндігі, шығарма идеясына бағынышты диалектикалық бірлік бұл әңгімеде берік сақталмайды. Мәселен, орталық қаһарман Әсет әдеттегідей шығармада тұтас бір бейне емес, екі ұдай сезім мен әрекеттің иесі болып көрінеді. Әңгіменің алғашқы жартысында интеллектуал қаһарман өзінің бар болмысымен, логикалық тұтастығымен көрінеді. Ата-қонысты көргенде, таныс ауамен тыныстағанда толқуы, сол көңіл-күймен зират басына бірден ат басын тіреуі – туған жерге деген сағынышты білдіреді. Мысалға, В.Солоухиннің «Владимирские проселки», «Капля росы» лирикалық повестерін алатын болсақ, автор оқырманды қолынан жетектеп, өзінің туған жерін Владимирщинді таныстыратын іспеттес. «Идейное единство и художественное многообразие советской прозы» деген жинақта С.А.Лапин: «Любовь к Родине и к миру, это единое чувство показано как единство поэта и народа» деген пікірден туған жерге, Отанға деген махаббатты автор нәзік лиризммен бере алған [1, 268]. Әсет алғашқыда ауылға оралғысы келмеді. Бірақ кейіпкердің өткен өмірінің сағынышын автор Шынар бейнесі арқылы суреттейді. Тіпті ауыл қорасы да оған ыстық боп көрінеді: «Ертеңіне Әсет бір көңілді күйде жүрді. Өз-өзінен іштей күліп, үнсіз жымия береді. Үйге кіріп шыққан сайын, ауылдың шетіндегі қабаған иттері көп үй жаққа қарай береді... Кешегідей емес, ауыл бүгін оған әбден ұнады. Төбесінде шөбі бар – түнде үстіне өздері шығып жатқан қораның жанынан өткенде, іргесін су кеулеген мыжырайған аласа қора көзіне оттай басылды. Әсетке ыстық, қуанышты сәттің куәсі еді бұл қора» [2,296-297].

Көңіл-күйі өзгеруіне орай оның кейіпкер әрекеті, тіпті болмысы (бірінші жартысындағы) өзгеріске түседі. Бұл өзгерістің факторы кенеттен пайда болған кейіпкер – секпіл бет қыз Шынар. Ұзақ уақыт бізді басқа қасиетімен баурап отырған кейіпкер әлгі оқыс оқиғадан кейін танымастай өзгереді. Ол енді бізге идеал емес, қара қасқа пенде ретінде төбе көрсетеді. Сөз жоқ, мұның бәрі жазушы ізденісі, суреткерлік пайымдаулар ретіндегі алға басқан қадамдар екені даусыз. Әңгіменің бұлай ішкі жықпылдарға бөлінуі сөз жоқ, әңгімеге жаңаша көзқарас талап етеді. Жазушы осы жерде жас Шынар арқылы лирикалық қаһарманды тәтті де мұңды ойдан кенет жұмбақ өмірге қарай итеріп жібереді. Өйткені Шынар - әдемі қиял емес, өмір. Идеал емес, адам. Әңгіме композициясындағы осы бір микросюжет, негізгі желідегі лирикалық толғанысқа өзгеше бір ырғақ әкеледі. Бір қарағанда лирикалық баяндау арқылы туып тұрған лиризм табиғатына осы сюжет контраст тұрғандай. Өзгеше қылықты Шынар ауылдастарымен сағынысып қауышқан соң шаршай бастап, енді біраздан соң еңсесі түсіп езіліп отырған Әсетті найзағай отындай әсер етіп, бірден өзіне баурап алады. Соның нәтижесінде ол мүлде басқа кісіге айналады. Бұлай болуы әбден мүмкін. Сезімнің кереметтігі сонда, қашанда ақылдан үстем түсіп жатады. Мәселе осы ақиқатты жазушы көркемөнер тіліне шебер аударуында болып отыр.

Әйел жанын бейнелеуде ұлттық тәрбиемен астас қанша нәзік иірімдерден тұратын шын қазақ әйелінің реалистік бейнесін негізгі бағдар тұтқан жазушы қыз болмысына қатал, айта берсеңіз дөрекілеу сипат береді. Атап айтсақ, қыздың мас болуы (Әсет байқаса қыз масаңдау екен) тым ересек, бірінші көріп отырған жігітке конфет аршып ұсынуы, көзін қысып, ымдасуы, сол ыммен плащын алып бөгде жігітпен түн құшағына енуі т.б. Мұның бәрін біз өмір шындығы емес еді дей алмаймыз. Тіпті уақыт озған сайын Шынар бейнесінің ойдан алынбағанына көз жете түскендей. Жаңаны орнықтыру үшін оны дәлелдеу керек. Мәселен, Шынар қала қызы да емес, ауыл қызы ғой. Біздің бүгінге дейінгі ауыл қыздарының образына контраст тұрған Шынар кім? Бұл бүгінгі қоғам алдында тұрған көкейкесті мәселе. Оның әлеуметтік сырын тереңдеп ашуды жазушы мақсат етпейді. Сондықтан ол басқадай шешім іздейді. Сайын әңгіме финалына көп салмақ артатын жазушы дедік, дәл осы әңгімеде де әлгі бізге түсініксіздеу болып отырған жайға әңгіме финалы арқылы жауап беруге тырысады. Әсет Шынармен екінші рет кездеспейді. Кездескісі келмейді емес, кездесуге құштарлығы одан сайын артады. Алайда олар кездеспейді. Міне, бұл көркемдік шешімнен біз, жазушы позициясын айқын аңғарамыз.

Шынарды көріп масайған Әсет, өмірді көріп айығады. Бұл финалдың тағы бір ұтымды жері лирикалық пландағы әңгіме аяқтала келе әдеттегі дидактикадан қара үзіп кетеді. Сайын Мұратбеков сөздің, ойдың, сезімнің бұрын айтылған, естілген, сезінген сүлемесі емес, бүгінгі ғана таңмен тазара жеткен ауасымен тыныстататындай. Сайын Мұратбеков шығармашылығы дегенде оның өзін қапысыз тапқан, сол арқылы ұштаған тақырыбы – соғыс ауыртпалығы, қиын-қыстау кезеңдегі адамдардың тұрмыс-тіршілігі. Өз өмірбаянымен өзектес тарихи кезеңнің көркем шындығы осы бір өзіне етене жақын тақырып арқылы автор өзіндік көркем әлем ашады. Себебі бұл тақырыпқа қатардағы жазушыдан ұлы жазушыға дейін қалам тартқаны тағы мәлім. «Өзіндік әлем ашты» деуіміздің бір ұшы осында. «На вершине Учкары» атты орысша аударманың алғы сөзін жазған Павел Ульяшов осы повестің көп мәселеде Ш.Айтматовпен тақырыптас бола тұра, Сайынның өз сөзі барын, көркемдік мәселеде де есесін жібере қоймайтынын орынды пайымдайды. Біз оған қосар едік: бұл екі жазушыдан дүниені көру, бағалау, сезіну жағынан рухани ортақтық бар сияқты. Көпшілігінде стиль үндестігі осындай талант табиғатымен орайлас секілді.

Шыңғыс Айтматовтың атақты «Жәмила» повесінің стилін еске түсірсек, біз сөз еткен лиризм мәселелері мен лирикалық баяндау тәсілін осы күнгі әдебиетте классикалық дәрежеде көтерген шығарма деуімізге болады.

Ал, академик З.Қабдоловтың анықтамасы бойынша, «мінез – адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған қоғамдық құлқы, барлық психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы» [3,95].

А.Жұпарғалиева «Қазақ әдебиеті» газетіндегі мақаласында Мұратбеков кейіпкерлерінің мінезін екі тұрғыдан: жеке адам ретінде және ұлттық бейне жағынан қарастырады [4,8]. «Лирическая проза, как правило, не ограничивается раскрытием одного характера. Писатель вводит в повествование множество людей, либо вместе с ним участвующих в действии, либо способствующих выражению еог мыслей и чувств. Чаще всего это натуры созвучные, близкие автору, и не просто близкие, а в каком-то степени более глубоко, более ярко воплощающие отдельные стороны авторских стремлений» деген Липиннің пікіріне сүйенсек, шығармадағы қаншама мінездер арқылы автордың ойы мен сезімін, ішкі толғанысын айқындай аламыз.

Сайын Мұратбеков уақыт мінезімен, замана тынысымен, өзі туған сайын дала мен қала өмірін шендестіре суреттеген, асқар тауларымен азаматтық үндестік таба білген кемел суреткер, ұлттық психология мен тарихи болмыстың ең нәзік, ең терең, ең күрделі қасиеттерін исі адамзатқа тән қадір-қасиеттермен үндестіріп айта білген жазушы.

1. 
   Липин С.А. Лирическая проза как стилевое течение в современной советской литературе. Кітапта: Идейное единство и художественное многообразие советской прозы. / С.А.Липин. – Мәскеу, 1974-336 б.
   
2. 
   Мұратбеков С. Екі томдық шығ.жин. Повестер, әңгімелер. // С.Мұратбеков. –Алматы, т.1. 1991. -464 б.
   
3. 
   Қабдолов З. Сөз өнері. // З.Қабдолов. –Алматы, 1992. -352 б.
   
4. 
   Жұпарғалиева А. Өмір жырын шерте білген. // А.Жұпарғалиева. // Қазақ әдебиеті. -2006. -№3, 8 б.
   

«Прозадағы лиризм» ұғымы негізінен ХІХ ғасырдың аяғы мен ХХ ғасырдың басында кеңінен өріс алады. Әсіресе 50-60 жылдардан бастап осы мәселеге қатысты мақалалар баспасөз бетінде көптеп шыға бастады. Ғалымдар бұл шығармалардың жанрлық және стильдік қырларын, өзіндік ерекшеліктерін анықтауға тырысты. Осыдан келіп әртүрлі пікірлер, көзқарастар пайда болды.

В.Ковалев, Л.Теракопян бастаған бір топ орыс әдебиеттанушылары лирикалық прозаны өз алдына ағым ретінде қарап, оның басты сипаты ретінде терең сыршылдықты атап көрсетеді. Оны әдебиеттануда қалыптасқан белгілі бір ағымдардың қатарында дейді. Яғни, эпикалық, лирикалық, романтикалық сияқты әртүрлі стильдік ағымдардың дамуы нәтижесінде қалыптасқан деп көрсетеді.

Ал өзге топ лирикалық проза жанр емес, ол очеркте де, повесте де, естелікте де, тіпті романда да көрініс табатын өмірлік материалдардың стильдік өрілімі екенін айтады. Яғни, лирикалық проза ең алдымен өзінің стильдік жағынан ерекшеленеді.

Жалпы алғанда лиризм - жазушының мол ізденісін, суреткерлік парызын, шеберлігін байқататын құбылыс. Осы тұрғыдан алғанда лиризмді стильдік ерекшеліктердің бірі ретінде қарастыратын зерттеушілердің пікірімен келісуге болады. Себебі лиризм өрісіне қандай өмір өлкесінің сиятындығы бірталай факторларға тығыз байланысты. Мәселен, ол жазушының жеке басына да, өмірдің қай жағын суреттейтіндігіне де, оның мақсат-мұратына, ой-сезіміне де, яғни дүниетанымына тығыз байланысты.

Мұндай шығарманың композициялық құбылысы лирикалық кейіпкерге, соның тебіреніс-толғаныстарына сәйкес қалыптасады. Өмір көріністері лирикалық кейіпкердің көзімен қаралып суреттеледі. Прозаның бұл түріне сөздікте былайша анықтама беріледі: «Лирикалық проза - қара сөз жанрындағы автордың нәзік көңіл-күйімен, сезім әсерімен суарылған шығармалар. Лирикалық проза өз алдына жанр болып саналмайды, тек прозаның стильдік бір түрі ретінде ғана қарастырылады».

«Стиль» ұғымы түрлі деңгейде, яғни белгілі бір дәуірдегі әдебиет дамуының ерекшеліктерінен бастап, әр түрлі әдеби бағыттар мен әдістердің ерекшеліктері, жеке қаламгерлер шығармашылығына тән ерекшеліктер, сондай-ақ жеке шығарманың ерекшеліктеріне дейінгі түсінікті қамтып, қолданыла береді.

Стиль- жазу машығы, яғни жазушының, жеке шығарманың әдеби бағыттың, ұлт әдебиетінің өзіндік сипатын танытатын образдар жүйесінің, көркемдеу құралдарының тұрақты жиынтығы. Стиль категориясының жазушы шығармаларына тән ішкі тұтастық пен табиғилықты, оның шығармашылық жүйесіндегі жеке элеметтердің жүйелілігі мен сарын беріктігін, олардың бір-біріне сай келушілігі мен өзара байланысын септестірушілік ролі ерекше.

Лирикалық прозаның даму өрісін талдағанда, оның бүкіл композициясынан, түр мен мазмұн бірлігінен, стильдер ерекшелігінен, сезім күші мен жарқындығынан, ішкі драма қуатынан, реалистік шындығынан толып жатқан көркемдік қасиеттер табамыз.

Лирикалық прозаның қазақ әдебиетіндегі бастауы Б.Майлиннің «Шұғаның белгісінен», М.Жұмабаевтың «Шолпанның күнәсінен», М.Дулатовтың «Бақытсыз Жамалынан», Ж.Аймауытовтың «Ақбілегінен» басталады деп айтуымызға болады. Белгілі ғалым М.Қаратаев: «Көркем прозаның жақсы шығармасының қай-қайсында болғанмен, лирикалық леп пен психологиялық элементтер қатар жүріп, мол орын алатыны белгілі. Ал қазақ прозасында осы екі элемент, әсіресе, лиризм жетекші сарын ретінде кейінгі жылдары суыртпақтап ене бастады. Бейімбет Майлиннің «Шұғаның белгісінен» басталған бұл сарын қазақтың ең жақсы деген прозалық шығармаларын өзекше аралып келеді»,-деп көрсетеді [1,391]. Сондай-ақ лиризмнің жемісті бағдар айшықтарын М.Әуезов, С.Сейфуллин, Ғ.Мүсірепов, Т.Ахтанов, М.Иманжанов, Т.Әлімқұлов, Ә.Әлімжанов тәрізді көптеген қазақ қаламгерлері де орнымен пайдалана білді. Бұл жазушылардың шығармаларынан лиризм психологизмнің, психологизм лиризмнің ажырамас бөлігі ретінде қызмет атқаратынын аңғаруға болады. Десек те, психологизмнен гөрі лиризм өз болмысымен көрінеді.

С.Липин: «Романтизм қашан да лирикалық табиғатқа ие, әйтсе де лирикалық әуенділік шығарманың романтикалық сипатына дәлел емес. Лирикалық өнер романтикалық, әрі реалистік негіздерде өмір сүреді»-деп тұжырымджайды. Сол арқылы лиризмнің белгілі бір көркемдік әдістер мен бағыттарға тәуелсіздігін, психологизм сияқты әдебиеттің тектік қасиетіне бейім екенін аңғартады [2,60].

Лиризм ағым ретінде пайымдасақ, ол - адамның жан әлемінің нұрлы шуақпен асқақ бейнеленуі, қуаныш-шаттығы, дархан мінез құбылыстары, терең жан сезімі, күйініш-сүйініші, алдағы таңға үмітпен, сеніммен қараушылығы, яғни өмірдегі шындықты шығарманың мазмұны мен түп бірлігін сақтай отырып, үлкен танымдық көркем дүниеге айналдыру тәсілдері деуге болады. Яғни, оның негізінде нәзік лирика жатыр. Олай болатын себебі - бұл қаламгердің «Айтайын дегенін сырлы суретке айналдыруы» [3,336], оны тірілтуі.

Демек, лиризм әдеби тәсіл немесе ағымдық құбылыс ретінде лирикалық прозаның негізі екені даусыз. Өйткені мұндай туындыларда басты идея кейіпкердің іс-әрекеті, әлеуметтік тіршілігі арқылы ғана емес, толғанысы, көңіл-күйі, өмірге көзқарасы, жан тербер сезімі арқылы келісім табады.

Жалпы дәстүрлі түрде алғанда әдеби тек үшке жіктеліп, әрқайсысының белгілі бір қызметі қалыптасатыны белгілі. Лирикалық прозада эпосқа да, лирикаға да тән ерекшеліктер кездеседі. Мәселен, эпос - болмысты белгілі бір уақыт пен кеңістік аясында, оқиғалар шеңберінде, сюжеттік желі негізінде суреттесе, лирика - адамның ішкі сезім күйін, әр түрлі эмоционалдық жағдайын бейнелейді. Лирикалық прозада осы екеуі тұтасып кетеді.

Жалпы, прозалық шығармалардың міндеттерінің бастысы – кейіпкер мінезін ашу, характер жасау. Бұл тұрғыда лирикалық шығармаларда бір немесе бірнеше типтендірілген характерлердің сәтті сомдала түсетінін айтуға болады. Мұнда бастан-аяқ үзілмей дамып отыратын сюжет кездеспейді. Бірақ кейіпкерлердің бүкіл бастан кешкен көңіл-күй әсерімен белгілі бір желі пайда болып отырады. Оны шартты түрде лирикалық желі деп атауға болады. Лирикалық прозаның қаһарманы эпостық шығармалардағы секілді күрделі, желілі оқиғаларға, іс-әрекеттерге негізделмейді, қайта ойламаған жерден күтпеген жағдайды, өзгерістерді бастан өткеріп отырады.

Шығармалардың ортақ бір сюжетке немесе бірнеше сюжеттерге құрылатындығы лирикалық шығармалардың дүниеге келуі үшін аса қолайлы алғы шарттар болып есептеледі. Бұл шығармалардың жанрлық ерекшелігінің көлемінде ғана емес, мазмұн тереңінде жатқаны да осыған байланысты болса керек.

Сөз болып отырған лирикалық прозаның жаңашылдығы сол – «айқын шындыққа негізделген мазмұнды» сезімнің сан қырлы айнасына түсіріп, психологизмнің негізгі заңдылықтарынан ауытқымай, өмірді өз бітімімен шынайы да айшықты бейнелеу. Мұның өзі эпостың лирика аясын жатсынбауы, лириканың эпикалық танымдағы қарасөз құдіретімен ғажап үндестік табуы деп түсінген дұрыс.

Бірақ көркем шығарманың жасалу заңдылықтарына тәуелді бола тұра, эпос та, лирика да мазмұн мен пішін бірлігін сақтап қалатынын естен шығармау қажет.

2. Липин С. Сквозь призму чувств. Москва, 1978.

3. Қабдолов З. Әдебиет теориясының негіздері. Алматы, 1970.

Байтанасова Қ. М.

Филология ғылымдарының кандидаты, доцент.

Өмірбаянды әлеуметтану жағынан зерттеу міндеттерін ғалым былайша түсіндіреді: “Психологқа қарағанда, әлеуметтанушы өмірбаянды әлеуметтік ортамен бірлікте қарастырады. Тарихшыдан ерекшелігі ол өмірбаян иесі өмір сүретін қоғамдық ортаны зерттеп, оның тұлғалық болмысын, әлеуметтік ортаны біртұтас етеді. Алайда, басқа қырынан алғанда, жеке тұлға өз әрекетін рефлекциялау, рефлекцияламау жағына мән бермейді. Әлеуметтанушы тек сол әрекеттің болатындығына ғана мүдделі. Екіншіден, әлеуметтанушыны бұл орта өз-өзімен қызықтырмайды. Керісінше, оның міндеті бұл ортаны автор өзінің өмірбаянында қалай көргеніне орай көру. Осы ұстанымды нысан еткен әлеуметтанушы үшін өмірбаян тарихшы мен психологқа қарағанда, неғұрлым бағалы құжат болып табылады” [1, 122 б.].

Өмірбаянға арнайы мәдени мәтін ретінде қараудың өзгеше моделін зерттеуші Л.М.Баткин ұсынады. Ол жанрдың мәдени-тарихи анықтамасын келтіріп, оның логикалық-мағыналық мәдениетін көрсетеді. Ғалымның ойынша кез келген жанр және өмірбаян “дүниетанымдық қатынас тәсілін көрсететін “мәдени форма”. Осы мәдени қалып өмірбаянның “әмбебап” жоғары міндетін көрсетіп, жеке тұлғаның тарихи уақыттық-кеңістіктегі орнын танытады.

Өмірбаяндық шығарманың жанрлық ерекшелігі бар. Олар мыналар:

- мұнда баяндау бірінші жақтан жүреді;

• 
  грамматикалық, стилистикалық және құрылымдық ерекшелігі болады;
  
• 
  жазудың ментальды ерекшелігі сақталады.
  

Өмірбаяндық шығармада жеке тұлғаның мәдени-дербес туындысы ретінде субъективтік қабылдау мен пайымдардың назарға алынып отыратыны белгілі. Осы ретте, Х.Оралтай романда суреттелген сандаған тарамды оқиғаларды, кейіпкерлер мен жер-су аттарын мейілінше дәл, деректі негізде, қазіргі өзгерістерді кірістіре отырып, баяндайды. Сол кезде бала шақтан бастап есте сақталған көрініс, деректер тіріліп, уақыт жағынан жақындай түседі. Бір мысал келірейік: “Менің өмірімнің алғашқы он төрт жылы аталған жерлерде өтті. Ес білгеннен бері көргенім жазда әкем Қалибектің сол Дөңжайлаудағы үйінде, күн сайын дерлік қонақтар болушы еді. Олар шығысы Манас өзені, батысы Қорқыс өзені арасындағы елдің атқамінерлері, ақсақалдары мен молдаларынан және талапты жігіттерден тұратын. Олардың қонып жатып ұзақ әңгіме өткізетіндері аз болмайтын. Мен үйдегі қонақтардың әңгімелерін құнт қойып тыңдаушы едім. Бірақ сол айтылғандардың байыбына барып толық түсінбейтінім де болатын. Арада жылдар өтіп. Түркияға, Германияға келіп, мақалалар мен кітаптар жаза бастаған кезімде сол айтылғандар есіме түскенде соған таңырқай: “Демек, сол ақсақалдар мен ағалар бастан өткізген тәжірибелерімен біліп айтқан екен ғой” деген кездерім болды” [2,11-12 б.]. Бұл жерде автордың бала кезден естіген әңгімелері жыл өткен сайын санада жаңғырып, айқындала түскенін байқаймыз. Автор сол көкейінде емісеміс жатталғандарды қағазға түсіріп, балалық шақтағы әсерді, өзге ортадағы сезімкүйді шынайы, табиғи беруді мақсат тұтқан.

Өмірбаяндық шығармалардағы оқиғалар әр қилы мәдени құбылыстар тоғысында салыстырылады. Сыншы В.Белинский мемуарлық-өмірбаяндық баяндаудың үш түрін жіктеген. а) айғақтардың жетекші орында болуы; б) образдардың басты орында болуы; в) өткеннің шынайы келбетін қалауынша өзгерту. Үшінші түрі өткен ғасырдың мемуарист прозашылары үшін өте маңызды болды. XIX ғасырда “мемуар” және “мемуарлық проза” деген жіктелген ұғым қалыптаспаған кезде, бұл тектес баяндауларға тарихи қадам жасау басым болды. Мемуарлық прозаға пікірлер өте аз жазылды да, ол әдебиеттегі бір дерек, факт ретінде ғана қарастырылды. Солай болса да, реформа кезеңінде мемуардың жаппай басылуы өріс алды. Ол тек “Русский архив”, “Русская старина”, “Исторический вестник” секілді арнайы басылымдарда ғана емес, әдеби-көркем журналдарда да басылды.

Жалпы өмірбаяндық шығармалардың тууына кезеңдік тарихи оқиғалар, дәуірдегі елеулі жағдаяттар себеп болады. Яғни, өмірге еніп жатқан қаншама жаңалықтар, ескі мен жаңаның тайталасуы, оларды салыстыру аясында есте қалдыру, өзі және жақын адамдары үшін есте сақтауға деген ұмтылыс болады да, сондықтан жазуға деген ықылас туындайды.

Өткен ғасырдың мәдени ментальдық ерекшелігінің бір қыры архаикалық құрылымға терең назар аудару, өмірді, болмысты қабылдаудағы мифтік таным болып табылады. Бұған себеп болатын қазіргідей техногендік мәдениеттің аясында ұшқыр, жылдам өзгерістердің бастапқы негізіне ой жүгірту, өркениет дағдарысы кезеңінде бастапқы адами құндылықтардың мәніне бойлауға деген ұмтылыс болып табылады. Бұл адам баласында ерекше ойлау, толғану сезімдерінің тууына әсер етті.

Бір ерекшелігі XX ғасыр әдебиетінде архаикалық құрылым, мифологиялық сюжетке, образға бет бұру әлдебір еліктеуден, өзге ел әдебиеті мен мәдениетінен алынған жоқ. Керісінше, нақты бір тарихи оқиға мен жағдайға байланысты жаңа мифтің, түсініктің тууы байқалады. Мифке назар аудару оның орталық семантикалық негізі мифологемге ерекше мән беруді талап етеді. Әрине, миф проблемасы ұзақ жылдар бойы әр ғылымның зерттеу нысаны болып келеді. Сондықтан да оның анықтамасы мен оған деген көзқарас та әр тарапты. Бұрын миф ертедегі адамдардың сәбилік санасы негізінде сыртқы дүниені қабылдау ерекшелігінен туындаған десе, қазір неомифте алдымен танымда туындаған ерекше құбылыстың негізін танып-біліп барып, оның мифтік негізін аңғарту байқалады. Яғни, мифке түсініп, біліп барып бару, көркемдікке айналдыру байқалады.

Оған дәлел ретінде орыс қаламгері И.Шмелевтің шығармаларын алуға болады. Жазушы-эмигрант қалыпты өмір салты қираған, адамдар тағдыры күйреген кезеңде өмір сүрді. Иван Сергеевичтің өзі де тарихтың аласапыран өзгерісі кезеңіне тап келді: төңкеріс оның шығармашылық өмірін екі кезеңге жіктеп тастады: біреуімен ол Ресейде өмір сүрді; екіншісін ол жат өлкеде өткізді. Алайда, ол қайда болса да, тек Ресей туралы жазды, орыс адамдаы үшін жазды. Ол халқының рухына сенді. Ол жөнінде К.Бальмонт: “Эмигранттық орыс жазушыларының ішінде нағыз орысы еді. Өзінің жан дүниесінде ол Ресей туралы, оның бақытсыздығымен бірге күйінбеген сәті өте сирек” деп жазды.

И.Шмелев өзінің өмірбаянында былай деп жазған: “Жас кезім маған көп ұмытылмас әсер берді. Мен олардың көбін ауладан алдым. Аулада үнемі адамдар толы болатын. Мұнда ағаш шеберлері, тас қалаушылар, бояушылар етікшілер, тігіншілер жұмыс істеп жататын. Бұлар мен оқыған алғашқы тірі кітаптар еді. Бұл жерде жазғы кештерде мен деревня туралы әңгімелер, ертегілер тыңдайтын едім. Бұл жерде мен бейнеттің ащы терін сездім, осы жерде мен орыс адамының әнге деген, жылы сезімге деген сағынышын сездім. Бұл жерде адамдар еңбектен жарақат алып, сүйел басқан саусақтарының қанын сүртетін. Осы алба-жұлба адамдар менің көз алдымда талай кереметтер жасайтын. Осы жер менің өмірімдегі ең дана, ақылды мектеп болды, осы жерде мен сандаған ойларға ие болдым” дейді. Сонда болашақ жазушы үшін “біздің аула” деген ұғым әділеттік пен гуманизмнің алғашқы мектебі болды. Бұл қаламгердің алдағы шығармашылығындағы басты ұстанымды жәбір көргендер мен езілгендерді қорғайтын ойының бастауы болды. Әрине, жазушы жат өлкеде болғанда отанына деген ұнамымды, жылы ойға бірден келген жоқ. Оның жүрегінің тереңіне жасырынған сағыныш, мұң бірте-бірте бас көтеріп, қаламгердің ойынан, тілінен бейнелі, көркем сөз болып төгілді. Оның жат, “көркейген” әлемнен өзінің бұрынғы отаны соншалықты анық, өткір көрінеді. “Лето Господне” романындағы өмір болды деп те, болған жоқ деп те айтуға болады. Уақыттың ағысына қарсы тұра отырып, өзінің көргендеріне екінші рет орала отырып, оны өзгертеді. Сөйтіп, бір мезгілде жанданған, отансүйгіштікпен суарылған балалық шақты көрсетеді.

Орыс әдебиеттануында И.Шмелевтың шығармашылығының соңғы кезеңі туралы жазылған іргелі еңбектер баршылық. Тек неміс тілінде екі көрнекті зерттеулер (М.Ашенбреннер, В.Шрик) жарық көрді. Өзге тілдерде шыққан еңбектер, мақалалар мен рецензиялар қанша. Осы тізімнің ішінде тамаша филсоф И.А.Ильиннің еңбегі айырықша аталады. Ол “Лето Господне” романы туралы: “Сөз бен бейне жасаудың ұлы шебері Шмелев мұнда соншалық кеңдікпен орыс тұрмысының нәзік, ұмытылмайтын тінін береді. Мұндағы халықтың табиғи, шынайы тұрмыс, ғұрпы сонша қанық берілген, мұндағы орыс өмірін барша қалтарыс, өзгешелігімен берген суреткер Ресейді сәуегейлік қасиетпен мейірлене суреттейді”, деп жазады. Бұл Шмелев-эмигранттың шын мәнінде жоғалтқан “жерұйығы” еді. Қаламгер өзі кеткен ортаның ең бір ешкімге ұқсамайтын, аңсарлы келбетін болмыс пен мифтің аралығында суреттейді. Ол үшін “үй”, “туған өлке” деген ұғымдар өзгеше қасиетті ұғымдар деңгейіне дейін биіктетілген. Яғни, авторлар үшін туған мекен, отан деген ұғымдар жақын да, алыс та. Алдыңғы “Елім-айлап өткен өмір” романында Х.Оралтай өзінің балалық шақтағы елес, оқиғаларды уақыттың аясында жандандыра отырып, әрбір сәтіне дейін есте жаңырта суреттесе, орыс қаламгері И.Шмелев алыста жүріп, туған өлкесін соншалықты ертегідей етіп суреттейді. Екі қаламгердегі ортақтық осы шығармалары арқылы тек өмірбаяндық мәліметтерді беру ғана емес, туған өңір мен жат өлке арасындағы кеңістік пен уақыт алшақтығын жақындатып, өздерінің болмыс, санасындағы рухани өзгерісті көрсету, өткенді жақындату, соған оралу. Бұл мақсатты екі қаламгер де орындай алған.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. 
   Знанецкий Ф. Мемуары как объект исследования.
   

2. 
   Оралтай Х. Елім-айлап өткен өмір. Алматы. 2005.
   
3. 
   Бальмонт К. Памяти Ивана Сергеевича Шмелева. Мюнхен, 1956.
   

В связи с этим нами проводились исследования по возможности технологического применения обработки кислотами для извлечения молибдена из окисленных молибденовых продуктов.

Исследования проводили с перемешиванием на магнитной мешалке в термостатированной ячейке в сернокислом растворе 150 г/л. Изучали влияние температуры (20-80 ⁰С) и продолжительности опыта (2,5 -120 мин.). Средняя крупность частиц во всех опытах составляла 0,1 мм.

Полученные результаты экспериментов для извлечения молибдена в раствор рассчитывали по уравнению Колмогорова-Ерофеева [2] (таблица 1).

При выщелачивании материала степень измельчения должна быть такой, чтобы основная масса была вскрыта т.е имело место прохождения растворителя. При уменьшении крупности частиц их растворение ускоряется вследствие увеличения активной поверхности. В связи с этим, при изучении процесса растворения молибдена из огарка от обжига молибденового промпродукта нами была поставлена задача, установить изменение площади поверхности реагирования.

где: m₀ – масса исходной навески;  и М – плотность и молекулярная масса конденсированной фазы; r₀ – средний размер частиц; w – объем раствора; С–концентрация продукта, моль/л.

где: m₀ = 5∙10^-3 кг; r₀ = 1∙10^-4 м³; w=0,05 л; m_р = 2,1 г (масса кека); m_Mo= 0,2936 г; С–концентрация молибдена при изменении продолжительности в моль/л; _ср – средняя плотность огарка.

С учетом того, что происходит синхронный переход молибдена, меди, железа в раствор, возможен учет степени их растворения по изменению мольной концентрации молибдена в растворе (С), а исходной массы растворимого вещества в огарке – по сумме содержаний CuSO₄, Fe₂O₃ и MoO₃. Эту сумму с учетом неполной растворимости некоторых веществ, например, соединений содержащих железо, можно оценить по разности масс огарка и предельно минимального кека (при t =80 ⁰С, τ =120 мин), которая равна: навеска 5 г (огарок) – 2,90 г кек = 2,1 г = m_р.

Для вычисления средней плотности окисленного молибденового продукта использовали формулу:

где: MoO₃, CuMoO₄, Fe₂(MoO₄)₃ – содержание компонентов в огарке;  – их плотность.

Рассчитанная средняя плотность огарка составила 4,4058 г/см³. Рассчитанные значения поверхности реагирования для трех температур представлены на рисунке 1 с учетом экспериментальных и расчетных точек из таблицы 1.

Таким образом, из проведенных исследований процесса растворения окисленного молибденового продукта видно, что основная масса триоксида молибдена и молибдатов меди и железа судя по величине поверхности (19,7503 м² в 5 г навески), находятся в легкорастворимой форме, в виде достаточно мелких частиц. Повышению извлечения молибдена в раствор способствует продолжительность растворения огарка и увеличение температуры.

б

С_Mo, моль/л