Қуаныш шонбай екінші болма! Бизнесте, карьерада және өмірде женіске жетудің Қазақша жолы 3-басылым Алматы 2018

ЖАЛҚАУЛЫҚ ПЕН ЕРІНШЕКТІКТІҢ айырма-

Кітаптың бұл бөлімінде жеңістен алыстататын адыраспандарды тізіп шықтым. Енді олармен күресу жолын қарастырайық.

Қызды киноға шақырмағандығың неден? Саған ұнамағандықтан ба? Әлде, өзіңе деген сенімсіздіктен бе? «Екінші болма!» тренингін де, кітабын да дайындау барысында көптеген проблемаларды тыңдап, оларды халыққа айтып, жоғымызды жоқтап, шынайы көзбен қараудың бізге қиын түсетінін байқадым. Осы тренингпен бір қалаға барып: «Біздің қандай проблемаларымыз бар?», – деп сұрағанымда, екі адам орнынан тұрып кетіп қалғаны есімде. Сахнада тұрғанда, олардың көздерінен қандай да бір проблемалардың бар екенін естігісі келмейтінін байқадым. Қырсықтық туралы айтқан кезімде, орындарынан тұрды да, кетіп қалды. Сонда байқағаным, мойындау бізге қиын, ал мойындаудың қиын екенін мойындау, ол – үлкен ерлік.

Мойындау да оңай болып көрінгенімен, ерік-жігерді талап етеді. Себебі, мойындаудың артында әлсіздігіңді қабылдау, эго мен сасық көкіректің араласынан пайда болған менмендік сезімдер жатыр. Бұл айтылуы жеңіл, ал жасалуы қиын тәсіл, бәлкім оның себебі мойындаудың оңай болып көрінетіндігінде шығар.

Джим Коллинз¹⁸ «От хорошего к великому. Почему одни компании совершают, другие прорыва нет» деген кітабының отыз тоғыз бетін мойындау тақырыбына арнаған. Қарап отырсаң, кәсіпкерлікке қатысты кітап, ме- неджментке деген жаңа көзқарас тудыратын кітап, онда он есе дамыған, табысты болып есептелген компаниялар туралы айтылады. Ал осы он есе дамыған компания- лардың ортақ қасиеті, ол – мойындай алуында делінген, Сондықтан сен де, мойындау керек екенін қабылдасаң, әрі қарай оңай болады. Себебі, адыраспандардан құтылу- дың алғышарттарының бірі – осы мойындау. ЕКІНШІ, адыраспандардың сені неден шектейтінін есепте. Жақсы бизнеске ақша салудың орнына, қыр- сығып, әріптесіңе мінезіңді көрсеткің келіп, шығынға әкелетін бизнеске ақша құйдың. Нәтижесінде банкрот болдың. Кімге, нені дәлелдегің келді? Нәтиже қандай? ҮШІНШІ, рационалды ойлау жүйесін қос. Өзіңнің са- сық көкірегіңнің кесірінен сенің жеке көлігің жоқ, сон дықтан автобуспен жүресің. Ал негізінде, жарыңның аға- сы қарызға берем деген сол ақшаны алғанда, бизнесіңді дөңгелетіп, қарызды пайдасымен қайтарар едің. Кәсіпкер деген формада, жеке көлік те, туыстардың назары да өзіңде болар еді.

ТӨРТІНШІ, адыраспандармен күрес.

Еріншектікті жеңуге келетін болсақ, бұл оп-оңай. Ерініп тұрған Қуаныш пен ерінбей тұрған Қуаныштың арасы – әрекет. Егер ол әрекет жасаса, демек, еріншектікті жеңгені. Мен істеймін деп, ерінбей әрекет жасау бар-жоғы бес-ақ секунд уақытыңызды алады. «Momentum» деген түсінік бар. Ол 3 –7 секунд аралығы. Осы уақыттың ішін де шешім қабылдауың керек. Сондықтан ерініп тұрған кезің мен ерінбей тұрған кезіңнің арасы бес-ақ секунд, осыны ұмытпа. ____________

Тағы да айтарым, кез келген жүйе тыныштыққа ұмты- лады. Мысалы, біздің ағзаға да ең ұнайтын нәрсе – жата беру. Сондықтан ұйықтағанда демаламыз. Ми – адам ағ- засындағы энергияның 8%-ын қалыпты жағдайда өзіне қорек етіп алып тұрады, ал егер сәл ойлансақ, 38%-ын, яғни ағзадағы энергияның 1/3 (үштен бір) бөлігін алады. Сәл жұмыс істесек, ойлансақ, қарнымыздың ашатын се- бебі осында, өйткені, ағза энергияны талап етеді. Біздің ағзаға мидың жұмыс жасауы қолайлы емес, екеуі сон- дықтан бір-біріне әрдайым қарама-қайшы келіп қалады. Ағзамыз энергияны сақтап қалу үшін, миды әрдайым ты- ныштыққа алып кетуге тырысады. Сондықтан миды ұй- қыдан шығарып тұру үшін «momentum» – бес-ақ секунд қажет.

Бір мысал келтірейін. Бенджамин Франклин – фи- лософ, ғалым, мемлекет қайраткері, оның портреті жүз доллар ақша белгісінде бейнеленген. Ол өзінің доста- рынан «қандай жаман мінезім бар?» деп сұрайды. Олар Франклинге он үш кемшілігін айтып береді. Бенджамин Франклин әр апта сайын бір минусымен күресіп, он үш апта бойы жаман мінездерін түзеп отырған.

Басқадан сұраудың жақсы жағы – минустарыңды өзің іздегенше, басқалардың айтқаны дұрыс, себебі, «сырт көз – сыншы».

Хэл Элрод¹⁶ өзінің әйгілі «Магия утра. Как первый час дня определяет ваш успех» (The Miracle Morning. The Not SoObvious Secret Guaranteed to Transform Your Life) деген кітабында осының тамаша жолын айтады. Ол күндердің бір күні өзін дамытуды алға қоюды шешкенін жазады. Сол күні отыра қалып, хат жазады. Электронды поштасына жиырма үш адамның адресін белгілеп барып тоқтайды да, әрқайсысына мәселесін баяндайды. «Өзімді дамытумен _____________

айналысқым келеді. Маған көмегіңіз керек. Мықты және әлсіз тұстарымды белгілеп берсеңіз», – деп шынайы пікір сұрайды. Әрине, бұл робот кұрастырған кұрғақ хат сияқты болмауы керек, жеке адамға деген жеке қарым- қатынасыңыз сезілуі тиіс. Бірақ ең бастысы, бұл әдіс жұмыс істейді. Өйткені өзің туралы шындықты сұрағанда, адамдар көп жағдайда, турасын айтады. Әрине, сын есту ешкімге ұнамайды. Алайда сын шын болса, дертке дауа болатындай күші бар.

Мен де осы жолдан өттім. Хат жазған жоқпын. Таныс- тарыма: «Мен туралы не ойлайсың? Кемшілігім мен ар- тықшылығым қайсы?», – деп сұрау салдым. ЖІГІТТЕР ӘДЕТТЕ БІРІН-БІРІ АЯМАЙДЫ. «Ко- сягыңды» бетіңе жақсылап тұрып басады. Мысалы, тез сөйлеген соң алаяқ сияқты көрінуім мүмкін. Көп адам сенбейді екен. Бұл мен үшін ащы шындық болды. «Қасқырдың аузы жесе де қан, жемесе де қан» деген сол болар, сірә. Мектепте де, колледжде де мұғалімдермен жақсы араластым. Балалардың арасындағы әңгімелер олардың құлағына жетсе, автоматты түрде бәрі менен көретін. Қатысым болса жоқ да, бәрін жеткізетін жеңіл ауыз мен сияқты қабылдайды екен. Соның бәрімен кү- рестім. Жеңдім. Өзімді, ойымды, ниетімді қай ортада да сауатты түрде жеткізуге дағдыландым.

Кемшілік көп, комплекс болуы мүмкін, фобия болуы мүмкін, бірақ оның жеңуге болмайтыны жоқ. Құдайдың бізге адыраспандарды бергені анық. Олар біздің бойымыздан бірден жоқ болып кетпейді. Сенім- сіздікті қолданатын болсақ, «бір нәрсені істейiн бе, әлде істемейін бе?», «бойымда ондай қасиет бар ма, жігерім жетеді ме?» деп сенімсіздік танытпай, бір жеңіске жетіп жатсақ, «бұл жақсылық, бұл жеңіс шынында да менен бе, әлде Құдайдан ба?» деп сенімсіздік танытайық. Қыр- сығатын болсақ, өзіміздің жүрмей жатқан тірлігімізге қайсарлығымызды қайрау үшін қырсығайық. Эгомызды қолданатын болсақ, білім, тәлім алғанда, тек қана өзіміз қолдану үшін, тек қана өзіміз ғана үйрену үшін, тек қана өзімізге пайдалы болу үшін ғана үйренейік. Біреуге айту үшін, біреудің аузын жабу үшін емес. Жалқаулық таныта- тын болсақ, біреуді жамандайтын кезде, біреуді кінәлай- тын кезде, біреумен жарысатын кезде жалқауланайық. Егер адыраспандарды жеңбесең, сенің үйренгенің, ақылды болғаның, барлығын дұрыс істегеніңнің құны – бес тиын. Біз өзімізді жеңген сайын, елдің көбі ұмтыла- тын материалды құндылықтардың қалай келгенін өзіміз- ақ байқамай қаламыз.

Екі қабатты үйге, қымбат автокөлікке, он бес мей рамхананың иесі болуға емес, өзіңнің мықты, мінсіз нұсқаңа талпынсаң, соған жетсең, жақсы бір қосымша ретінде материалды құндылықтар өзі пайда болады. Сонымен, минустарыңды түртіп ал, дұрыс қабылдай біл және олармен жұмыс жаса!

ҚАНДАЙ СҰPАҚ ҚОЙСАҢ,

СОНДАЙ ЖAУАП АЛАСЫҢ: НЕГE VS ҚАЛАЙ?

Түсініксіз тақырып болып көрінуі мүмкін, бірақ түптамырына жетсең, ұғасың. Біздің кейде қара- пайым сұрақты дұрыс қоя алмауымыздың өзі өмірімі- дегі маңызды оқиғалар мен шешімдерге әсер етеді.

Мойындаймын, «Неге?» деген сұрақтың пайдасы аз, берері де көп емес. Бізге қозғаушы емес, керісінше те- жеуіш ретінде әсер етеді. Алға жылжуымызға барьер кедергі болады. Алайда, бұл оның мүлдем керек емесін көрсетпейді. «Неге?» деген сұрақ керек, ол – алғышарт Бірақ, ол жеткіліксіз.

Эдуард де Бононың¹⁷ бірде Оңтүстік-Шығыс Азия ел- деріне барған саяхатында басынан кешкен келеңсіз бір жайт есіме түсіп отыр. Дастарқанға балықтан даярланған ас келеді. Одан кейін шұңғыл ыдыста сорпа беріледі. Copпаны ішуге кірісіп кеткен Эдуард мырза өзгелердің өзіне өзгеше қарап қалғанын байқайды. Сөйтсе, кейінгі алып келгені сорпа емес, балық жегеннен кейін қол жууға берілген су екен. Ыңғайсыз сезінген ол өзін ақтап алуға тырысып бір кітабында былай деп жазады: «Неге оны сорпа деп ойладым? Себебі, ыдыста су бар еді. Бәріміз білетіндей сорпа да судан жасалады. Сол үшін мен оны сорпа екен деп қалдым», – дейді. Екеуінің негіз бастауы бір болғанымен, құр судың өзі сорпа (дайын өнім) бо- луға жеткіліксіз. Түрлі қоспалар керек.

Өз өмірімізде де «неге?» деген сұрақпен ғана шектелсек,

«құр су» күйінде қалуымыз ғажап емес. «Неге?» сұрағына «Қалай?» да қосылғаны жөн. Неге дегеннен кейін келесі кезеңіне өте алу маңызды. Онсыз өнімнің шығуы екiталай. ___________

Анализ фазасынан түсіну және қабылдау фазасына шыға алмаған талай ғалымның мықтылығы қағаз күйінде түрлі еңбек болып қана қалып жатқан жоқ па?

«Қалай?» сұрағын бірінші кезекте өзімізге және өзге жағдайларда қоя алу – бәсеке қабілеттілігін арттыратын дағды. Бұны үйренген кезден бастап серпінді қозғалысқа ие боласың.

Өмірден алынған бір мысалмен бөлісейін. Сыныптас дос қызымның айлық жалақысы 180 мың теңге. «Ай- лығыңа ризасың ба?», – деп сұрасам, «Иә, көңілімнен шығады», – дейді. «Ендеше, мынаған назар аудар. Бірін- шіден, сен төрт тіл білесің. «Болашақ» бағдарламасы бой- ынша Батыста білім алдың. Екі сертификатың бар. Негізі, нарықтағы құның 500 мың теңге», – дедім. Егер ертең ауы- рып қалса, автокөлігін соқса, аяқ астынан үлкен сомада қа- ражат керек болса, ол сонда ғана: «Неге менің айлығым 180 мың, негізі одан да көп табуым керек қой» – деп ой- ланатын еді. Бірақ ертең, бір проблема туындағанда ғана. Осы менің айтқанымнан кейін ол: «Неге бастығым маған 500 мың теңге төлемейді?», – деген сұрақ қойды. Бұнда, біреуге «прокурор», өзімізге «адвокат» болмай- тынымыз есіңде болсын. «Қалай?» деген сұрақ қойып, бастығымыз бізге осындай жалақы белгілеуі үшін қалай жұмыс істеу керегін ойластырамыз.

Енді «Қалай?» сұрағының рөлі мен техникаларына тоқталайық

1. МАКСИМАЛДЫ ҮЛКЕН СҰРАНЫС. Қалай 200 мың табамын деп емес, себебі, онсызда 180 мың тауып тұрсыз. Сондықтан 500 мың теңге деп алсаңыз болады. 2. ҚОЛЖЕТІМДІ. Дегенмен, ол сұраныс қолжетімді болуы керек. Мысалы, 1 миллион емес, 500 мың теңге. 3. ДӘЛ ЖӘНЕ ӨЛШЕНЕТІН. «Достарым неге оң- баған, таудың шыңында мені қалдырып кетті?», – деп емес, «Қалай мен жиырма күннің ішінде Шымбұлақтағы екінші комбидан бес минуттың ішінде түсемін?» (бес ми нут – тәжірибелі шаңғышылардың нормасы), – деп. Екі ұғымның айырмашылығын түсінікті етіп ажырата алдым деп сенемін.

Сұрақ қою – ең оңай іс, себебі, еш кедергі жоқ. Сұрақ қоя салсаң болғаны. Ал пайдалы, көмекші және тежеуші емес, итермелеуші, жетелеуші сұрақ қою – ең қиын іс. Біздің «Versus» академиясына кәсібімді бастаймын деп көптеген азаматтар келеді. Олардың қандай қабілеті бар екенін, немен айналысқысы келетінін біліп, тұлға ретінде алдыма келген адамды ашу үшін, оған дұрыс сұрақ қоя алмасам, оны дамытуға да, оның өзгеруіне де, бизнес ашуына да көмектесе алмас едім. Сондықтан да біз дұрыс сұрақ қоюды үйренуіміз керек. Балаң келіп, тағы бір ойыншық немесе смартфонның жаңарған түрін алып бер десе, «Бұл саған расымен де керек пе?», «Не үшін қолданасың?» деп сұрасаң, балаң шын мәнісінде де бұл маған қажет пе деп ойлана бастайды. Дұрыс сұрақ қоюды, ол сұраққа дұрыс жауап беруді кішкентай кезден үйрету керек.

Өзіңді, өмірді, айналадағы адамдарды кінәлай бер- мей, «табысты болуға лайықтымын ба?», «бұл жолы не істедім?», «не істей аламын?», «қалай дамыдым?» деген сұрақтарды қою арқылы, мәселенің негізгі себебіне же- тесің. Бәлкім, дөңгелетіп алып кете алмай отырған ісіңді жүргізе беріп, бір орынды таптай бергеннен гөрі, салаң- ды ауыстыру керек шығар? Осындай сұрақтардың өздері адамның өмірін қатты өзгертеді.

Бір жігіттің оқиғасы есіме түсіп отыр. «Жас кезімде ойландым, бойым кішкентай, түріме келсем, Ален Де- Лон¹⁸ емеспін. Әдемі қыздардың барлығы бойы сұңғақ, ___________

спортпен айналысатын жігіттерге қарайды. Басқалардан ерекшеленбесем, көш соңында қалып қоямын. Бола- шақта бәсекеге қабілетті бола алмай қаламын» деп ой- лайды. «Өзімді қалай өзгертуім керек?» – деген сұрақ қойып, қазіргі таңда ол үлкен жеңістерге жетті, бірнеше кәсібі бар.

Келіссөздер кезінде де үлкен адамдардың дұрыс сұрақ қоя алмауының себебінен, мықты іскерлік келісімдердің жасалмағанын білемін. Оған қоса екі тарап бір-біріне өкпелі болып қайтады. Негізінде, адамның қандай екенін үш-ақ сұрақпен анықтап алуға болады дейді, бұл тура лы жазылған кітаптар да көп. Мысал ретінде айтып бе- рейін. «Versus» академиясында оқып жүрген кәсіпкер жігіттермен осы тәсілді қолданып көруді жөн көрдік. Арамыздағы бір жігіт жақын арада инвестормен кездес- пекші еді. Сол кездесу барысында қойылатын бірінші үш сұрақты анықтадық. Біріншісі: «Сіздің бұған дейін осындай салаға ақша салған тәжірибеңіз болды ма?» – деген сұрақ болды. Бұл сұрақ арқылы алдыңда отырған адаммен әрі қарай сұхбат жүргізу, бизнес жасау керек пе, керек емес пе екенін анықтап аласың. Себебі, тәжірибесі жоқ адаммен бизнес бастау қиындау болады, ал бұны келісімге келіп алғаннан кейін емес, келіссөздің бірінші минутында-ақ анықтай аласың.

Адамдардың көбісі жаңа бірдеңе ойластырып шыға- руға, оған басын байлауға құмар болады. Ал Google онда не үшін? Сен оған қандай сұрақ қойсаң, ол соған байла- нысты жауап береді. Google-дан көптеген пайдалы ақпа- рат алуға, көптеген мәселенің шешімін табуға болады. Бар болғаны, не керек екенін түсіну, сұрақты дұрыс құ- растыру және ақпаратты пайдалана білу.