Материалдары
Тҥркілік мҧраны зерттеудің
жүктеу/скачать 3,83 Mb. Pdf көрінісі
|
ЖИНАҚ БАҺАДҮР 22,10
|
Тҥркілік мҧраны зерттеудің маңызы туралы аз айтылып-жазылып жатқан жоқ. Ҿйткені оны зерттеп- зерделеу арқылы халық тарихын, жады мен ой-санасын, таным-тҥсінігін, этникалық ҧқсас қауымдастықтардың белгілі бір тарихи-мҽдени кеңістіктегі тҧрмыс-тіршілігін, ҿркениетін анықтауға болады. Осылардың тағлымдық жағы да назар аударуды қажет етеді. Бҧл бағыттағы ізденістер, ҽлі де болсын, ортақ арнасы мен шешімін кҥтуде. Кҥні бҥгінге дейінгі зерттеулерді зерделесек, олардан халықтың тарихына, тіліне, діліне, дініне, яғни еуразиялық кеңістіктегі кҿшіп-қонған ру-тайпалардың ҿмір-салты мен ҽдет-ғҧрпының қалыптасуына, олардың ҿзара қарым-қатынасының ерекшелігіне деген тҥрлі ой-пікірлердің бар екенін пайымдаймыз. [2] Бҧрын батыс, орыс ғалымдарының еңбектері шешуші қҧжат, айқын дҽйек ретінде қабылданып келді, қазір сол мҧраларды зерттеп-зерделеуге ҽрі толықтыруға мҥмкіншілік кеңінен ашылуда. Жалпы тҥркілік ауыз ҽдебиеті – ықылым заманнан бері атадан балаға ауысып келе жатқан кҿненің кҿзі, сол сияқты ежелгі жҽне орта ғасыр (VII – XVI) жазба ескерткіштері де тҥркі халықтары тілі қалыптасу дҽуіріне дейін жазылған ҽдеби-рухани ортақ мҧралар. [3] Оларға Орхон-Енисей, Талас жазбаларын, ҧйғыр жазуының нҧсқаларын, «Дивани лҧғат ат-тҥрік», «Қҧдатқу білік», «Хҧсрау мен Шырын», «Мҧхабат-наме», «Гҥлстан бит-тҥрки», «Нахадж ҽл Фаради», «Қисса сул-Ҽнбиҽ» сияқты т.б. оғыз-қыпшақ тілінде жазылған мҧраларды жатқызып жҥрміз. Осы жазба ескерткіштер ҽрі ҽдеби-тілдік дерек, ҽрі тарихи-танымдық дерек, ҽрі рухани ҽдеби-мҽдени қҧндылық ретінде XVIII ғасырдан бастап зерттеліп келеді. Ҽсіресе, тарихи-тілдік материал, кҿне ҽдебиет нҧсқасы ретінде біршама кең ауқымда зерттеліп-зерделенді. Бҧл бағытта тҥркітанушылар: В.В.Радлов, П.М.Мелиоранский, Н.М.Иль-минский, 55 Н.К.Дмитриев, Н.А.Баскаков, С.Е.Малов, А.Н.Кононов, Ф.Г.Исхаков, А.М.Щербак, Э.Р.Тенишев сияқты т.б. ғалымдардың еңбектерін ерекше атап ҿткен жҿн. Тҥркітанудың кең ҿріс алып дамуына қазақ ғалымдары да ай-тарлықтай ат салысты. М.Ҽуезов, Ҽ.Марғҧлан, Ҽ.Қоңыратбаев, Қ.Жҧмалиев, С.Аманжолов, Ғ.Айдаров, Ш.Сҽтпаева, Ҽ.Қҧрыш-жанов, М.Томанов, Ҽ.Ибатов, Ҽ.Қайдаров, А.Аманжолов, Н.Келім-бетов, С.Қасқабасов, Қ.Ҿмірҽлиев, А.Егеубаев, А.Қыраубаева, Ш.Ыбырай сияқты т.б. қазақ ғалымдары кҿне тҥркі жазба ескерткіштерінің жанры, ҽдеби- кҿркемдік ерекшеліктері, дҥние-танымдық сыр-сипаты, қазақ ҽдебиетінің тарихы, қазақ тілінің тарихи грамматикасы, ҽдеби тіл тарихы, этнолингвистика мҽселелеріне қатысты іргелі еңбектер жазып, тҥркітануға сҥбелі ҥлес қосты. Қазақстан Республикасы тҽуелсіздік алып, ҿз алдына дербес мемлекет болғаннан бері қазақ тілін туысқан тҥркі тілдерімен салыстыра зерттеу, қазақ тілі тарихының тереңіне бойлау бҧрынғыдан гҿрі қарқын ала бастады. Қазақ тілінің даму тарихын нақтылау мақсатында ауыз ҽдебиеті ҥлгілерінің тіліне, тҥркілік ежелгі жазба ескерткіштер тіліне, орта ғасырдағы жазба мҧралар тіліне зерттеулер жҥргізіліп, ата-бабадан қалған мҽдени- ҽдеби рухани мҧраларды ҧлттық қҧндылықтар ретінде зерттеп-зерделеуге ерекше мҽн беріле бастады. Осы мақсат-мҥддеге орай, қазақ ғалымдары «Мҽдени мҧра» бағдарламасы аясында «Орхон-Енисей» мен орта ғасыр жазба ескерткіштер тілінің фонетикалық, лексикалық, грамматикалық сыр-сипаты, ҽдеби кҿркемдік ерекше-лігі, дҥниетанымдық қыр-сыры жайында зерттеулер жҥргізіп, олардың қазіргі тҥркі тілдес халықтарға ортақтығын, тіл арқылы қалыптасатын рухани-мҽдени қҧндылықтардың бҥгінгі тҥркі тіл-дес халықтар мҽдениетімен жҽне жалпыадамзаттық ҿркениетпен сабақтастығын анықтауда. Тҥркілік жазба ескерткіштердің ҽдеби-кҿркемдік сипаты, тілдік ерекшеліктері туралы біршама зерттеулер жҥргізіліп, қҧнды-қҧнды еңбектер жарық кҿргенімен, тарихи тҧрғыдан толық шешімін тапты деуге ҽлі ерте. Бҥгінгі таңда Ҥ–ХІҤ ғасырларда жазылған тҥркілік жазба ескерткіштер тілін қазіргі қазақ тілімен салыстыра отырып зерттеу – ҿзекті мҽселе. Ҿйткені ҧлт тарихын, яғни ҿзімізді танып-білу ҥшін бҧл мҧралардың маңызы зор. Ал осы мҧралардың орта ғасырларға жататындары қазақ тілінің тарихын қыпшақтық негізін анықтауда негізгі тілдік материал болып саналады. Ондай ескерткіштердің қатарына Қҧтыптың «Хҧсрау мен Шырыны», Хорезмидің «Мҧхабат-намесі», С.Сарайдың «Гҥлстан бит-тҥркиі», Мҧхаммед бин Алидің «Нахадж ҽл Фарадисі», Рабғузидің «Қисса сул- Ҽнбиҽсі» сияқты т.б. шығармалар жатады. Аталмыш ескерткіштерді зерттеу «Мҽдени мҧра» бағдарламасымен толық сҽйкес келеді. Қазіргі қазақ халқы тҥрлі тарихи кезеңдерді бастан ҿткеріп, бҥгінгі кҿркем қалпына жетті. Оның барша халыққа ортақ, жалпыға тҥсінікті, нормалары қалыптасқан, қоғамдық қызметі жан-жақты ҽдеби тілі сан ғасырлар бойы қалыптасты. Сол себептен тҥркілік дҽуірдегі жазба мҧралар тарихын, тілін,мҽдениетін, ҽдеби-кҿркемдік ерекшелігін, тарихи-танымдық сипатын ғылыми-теориялық тҧрғыдан талдап, зерттеудің маңызы зор. Ескерткіштердің тарихи, ҽдеби-тілдік деректері қазіргі тҥркі халықтары ҿркениетінің қалыптасып дамуынан, соның ішінде қазіргі қазақ ҿркениетінің ҿркендеуінен хабардар етеді. Қазіргі тарихымыз бен ҽдебиетінің тарихи маңыздылығын, кҿркемдік-ҽлемінің жаңа заңдылықтарын анықтап, еліміздің мҽдени ҿміріндегі жаңашыл бағыттарды жҥйелеп, оларға ғылыми-практикалық сипаттама беру ҥшін де тҥркілік жазба мҧраларды зерттеу қажет. Сол себепті де бҧл жазба ескерткіштерді тарихи жағынан болсын, тарихи, ҽдеби кҿркемдік сипаты тҧрғысынан болсын зерттеп-зерделеу бҥгінгі кҥнде аса қажетті мҽселелердің қатарына жатады. Қорыта айтқанда, тҥркілік жазба мҧраларды тарихи-танымдық тҧрғыдан жҽне ҽдеби-тілдік зерттеудің нҽтижелері – қазіргі ҽлемдік жаһандану дҽуірінің саяси-экономикалық ықпалында ҧшырап отырған ҽрбір тҥркілік мемлекеттің жалпыадамзаттық ҿркениеттегі ҿз орнын анықтауда, бір-бірімен ықпалдасуына септігі тигізетіні сҿзсіз. ҚОЛДАНЫЛҒАН ҼДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 1. Жҧман С.Ҽ. Тҥркілік мҧра ҧлттық тарихымыздың қайнар бҧлағы – 2014ж 2. Стеблева И.В. К реконструкции древнетюркской религиозно-мифологической системы. – В кн:, Тюркологический сборник. 1971. М., 1972. 3. Рахымов Б.С. Қазақ тарихи жырларындағы қаһармандар ҽлемі (Бабалар рухы жҽне дҽстҥр жалғастығы). Ата мҧра – асыл қазына. – Кҿкшетау:КМУбасп., 2007. – 152 б. |