гг.  Сб.  документов  и  материалов.  А .,  1957

Б І Р І Н ШІ   Б Ө Л І М

ҚАЗАҚСТАН  РЕСЕЙГЕ

 

ҚОСЫЛУДЫҢ ҚАРСАҢЫНДА

 

ЖӘНЕ ҚОСЫЛУ КЕЗЕҢІНДЕ

Бі р і н і и і   тар ay

X V IIIҒАСЫРДЫ Ң АЛҒАШҚЫ ҮШТЕН БІРІНДЕП

 

ҚАЗАҚСТАННЫҢ САЯСИ ЖАҒДАЙЫ

1.  ІПЖІСАЯСИ ЖАҒДАЙ. ӘБІЛҚАЙЫР ХАННЫҢ

 

БИЛІК БАСЫНА КЕЛУІ

XVIII ғасырдың бірінші ширегінде қазақ қауымдық құрылымдарының 

ең көп бөлігі айм ақты ң оңтүстік, орталы қ ж ән е солтүстік-ш ығыс жақта- 

рында  ш оғы рланған.  Үлы  ж үз  қазақтары ны ң  қысқы  жайылымдары  — 

О ңтүстік  Балқаш  өң ірін ің  құмдарында,  М ойынқүмда,  Іле,  Ш у ж әне Т а­

лас өзен дерін ің  аңғарлары нда, ал ж азғы  ж айлауы  Т янь-Ш ань мен Қ ара- 

тау ж отасы ны ң солтүстік сілемдерінде орналасты. Аймақтың оңтүстігінде 

Үлы  ж үзд ің   көш іп -қонаты н   өңірі  Т аш кент  қаласы   мен  оған  ж апсарлас 

ж атқан  қалаларды  ж ән е оты ры қш ы лы қ-егінш ілік қыстақтарды коса ал- 

ғанда,  Ф ерғана алкабы ны ң солтүстік-баты с  бөлігіне дейін жетіп,  Ш ыр- 

ш ы қ  ж ән е  А рыс  өзен дерін ің   аңғарлары на  дейін  созылып  жатты  ж әне 

С ырдария маңында Бұхара хандығымен шектесті, ал оның Ж етісу аумағы 

аркылы өтетін солтүстік шектері Орта жүз қазақтары қоныстанған аудан- 

мен  тікелей  үласты.  Орта  ж үз  қазактары   ол  кезенде  Солтүстік-ш ығы с, 

О рталы қ,  іш інара О ңтүстік-ш ы ғы с  Қ азақстанны ң кең-байтақ кеңістігін 

алып жатты, оларды ң ш екаралары  оңтүстігінде Сары су өзенін ж әне Ш у 

өзенініңтөменгі ағысын бойлай Сырдарияныңтөменгі ағысына карай өтті, 

Ж оң ғар хандығымен ш ектесті, ол ж ақтан  Арал теңізі — Ы рғыз — Торғай 

шебі арқы лы  солтүстікке карай созы лы п, сол учаскеде Кіші ж үздің шы- 

ғыс  қоны стары на  ұш тасты;  одан  өрі  Тобыл  салалары н,  Үлкен  Торғай 

өзенін ж ән е Торғайдың жоғарғы ағысындағы көлдерді бойлай жүріп, сол 

ж е р д е  

С іб ір  

ж о л ы н д а ғ ы  

б а ш к ұ р т т а р д ы ң  

қ о н ы с т а р ы м е н  

ш ектесті.С олтүстігінде олар  Н ұра  мен  Есілдің жоғарғы  ағысына  карай, 

Есіл бойы даласымен  Ертіс бағытында, ал шығысында Ертісті бойлай Ямы- 

шев  көліне дейін ж алғасы п,  Т обы л-Е ртіс  өзендерінің аралығында  орыс 

қоны с аударуш ы лары ны ң поселкелерімен, сібір казактары ны ң станица- 

ларымен ж ән е барабин татарлары ны ң қоныстарымен тоғысты.  Ямышев- 

кадан  оңтүстікте,  ж оғарғы   Ертіс  өңірінде  Орта  ж үз  рулары  казақтары - 

ның Ж оң ғар хандығымен тағы да ортақ ш екарасы  болды, ал ж оңғарлар- 

ды ң  жер  иеліктері  бұл  арада  Ертістің  сол  ж ақ  салалары  —  Ш ар,  А ягөз 

ж әне Б ақанасқа дейін жетіп жататын.

Кіші ж үздің жері қазіргі  Батыс  Қ азакстан аумағында орналасып, шы- 

ғысында Орта ж үздің коны стары на, ал оңтүстігінде Қ арақүм қүмдарына

96

карай  ж әне С ы рдарияны ң төменгі  ағы стары на дейін  каракал пакта рдың 

коны стары на, сон д ай -ак Т үркістан  каласы аймағы на карай созы лы п  ба- 

рып,  онда  Үлы  жүз  бен  Орта  жүз  тайпалары мен  ш ектесті.  О ны ң  жазгы 

жайлаулары Ү стіртж азы ғы нда, сон д ай -ак О р, Ж айы қ, Елек, Ж ем, Темір 

өзендерінің салалары бойында, М ұғалжар тауы аймағында, ал  кыскы  кыс- 

таулары — Ырғыз өзені, оның салалары аукымында, С ырдарияның төменгі 

ағысын  бойлай,  Ы рғыз бассейнінің оңтүстік  ж ағында  (Тәуіп  кұмдары), 

Арал  теңізінен  баты ска  қарай  (Сам  құмдарына  дейінгі  шағыл  құмдар), 

М аңғыстау  түбегінде,  Атырау  алкабы нда,  Н арын  кұм дары нда  (К аспий 

тең ізінің   ж ағасы на  карай)  орналасты .  Орта  ж үз  О рталы к  К азакстанды  

алып  жатты,  оны ң  жазғы  жайлаулары   мен  кы скы   кы стаулары   С ары су 

өзенінің бойында, Есілдің жоғарғы ағысында, Тобыл  салалары ны ң, Т ор- 

ғай өзенінің бойында,  Үлытау мен  оған  ж апсарлас ж аткан  көлдер аум а- 

ғында  болатын.  Батысында олар  еділ  калм актары   коны станған  өңірм ен 

ш е к тес ті,  ал  с о л т ү с т ігін е   ж а к ы н ы р а к т а   —  Ы р ғы з,  О р  ж ә н е   Е л ек  

өзендерінің орта ағысы алкаптары нда  — оларды ң  Ноғай ж олы ны ң  баш - 

кұрттарымен ш екарасы ө тті.1

Негізінде көшпелі тұрмыс салты ж аткан казақ коғамының патриархат- 

ты к-кауы мды к кұрылысы казак коғамы дамуына елеулі ыкпал жасады, ол 

біртіндеп ру топтары мен үж ы мдық кұры лымдарға ыдырап, оларды ң би- 

леушілері оқш аулануға үмтылды.  Елде барған сайын алауы зды қ пен кы р- 

кы с-тарты с  етек  алды.  Әр  түрлі  сұлтандарды ң  топтары   бір-бірім ен  ең 

жаксы ж айы лы м ды калаптарды  иелену мен басып  калу үшін бақталасты. 

К ы рқы старға сырт ж актан  колдау көрсетілді.  С оны ң салдары нан  бірігу 

сарыны баяулады.

Жүздердің кұрылымын құраған барлык буындарды, олардың шыккан тегін 

бір накты не аңызға айналған бабағателитін күрделі генеалогиялыкаңыздар 

болды. Жекелеген есептеулер бойынша, XVII ғасырдыңаяғы — XVIII ғасыр- 

дың басында  барлык үш  жүздің кұрамына  112  шамасында  ру  бөлімшелері 

кірген.2  Осы  буындарды  құраған  казак  халкының  жалпы  санын  зерттеу- 

шілердің көпшілігі сол кезенде 2—3 миллиондай адам деп көрсетеді.3

X V II—XVIII ғасы рлараясы нда казак коғамында интеграциялы қсары н 

күшейді, хан билігі нығайып, үш жүз өкілдерінің жиналысы бірш аматұрак- 

ты  түрде  ш акырыла  бастады,  оларда  ең  көкей кесті  мөселелер  талкы ла- 

нып,  шешілді.  Ол  кезде казак хандары мен  сұлтандары ны ң саяси  ы кпал 

өрісі дәстүрлі  көш пелі  аудандарға ғана емес,  соны мен  катар С ы рдария- 

ныңтөменгі ж әне орта ағысы бойындағы көршілес отырыкшы-егінші ж әне 

сауда-колөнерш і аймактарға да таралды, онда  1695 жылы Таш кент ж ази- 

расымен  бірге  32  кала мен  оларға ж апсарлас  ж аткан  ж ер казактарға  ба- 

ғынды.  Таш кент,  С ы ғанак,  С айрам,  С озак,  А ккорған ,  О тырар,  К арн ақ, 

Икан, Сауран сиякты калалардыңтұрғы ндары  казак билеуш ілерінің пай- 

дасына жыл сайын акшалай ж әне тауарлармен алым төлеп тұрды, ал ауыл- 

ды к егінші халы қтан сиыр мен койды ң нақты  санынан  яс ақ  алымы ж ән е 

жиналған өнімніғғ  1/5 не  1/10 бөлігі мөлшерінде асты к бажы алынды.  С о ­

нымен  бірге Сыр өңірі  аймағының кала халкы   ішкі  саяси өмірінде ж ән е 

көрш ілес халыктармен сырткы токайласулар саласы нда белгілі  бір авто- 

номиясын сактап калды ж әне оларды калалар түрғындарының сауда-кол- 

өнер топтары мен мұсылман дінбасылары арасынан сайланатын жергілікті 

өзін-өзі баскару органдары  баскарды .4

7-3 6

97

XVIII ғасырдың басында сырттан соғыс каупі төнген жағдайларда казак 

ж үздерін ің  өз ішінде де әлеум еттік-саяси жағдай айтарлыктай тұрактан- 

ды , бұған ж ергілікті  рубасы лары ны ң, сұлтандар мен хандардың Ж оңғар 

ханды ғы ны ң  әскери   белсендігінің  өсе  түсуі  ж әне  накты  бар  күш тердің 

б әрін   сы рттан  ж асалаты н  эксп ан си яға  қарсы  күресу  үшін  жұмылдыру 

кажеттігі нәтижесінде көш пелі коғамның жаңа кажеттеріне бейімдеп, дағ- 

дылы  күкы кты   заң  аркы лы   регламенттеу  ж әне  әлеум еттік  практикаға 

оны ң бірсыпыра жаңа нормаларын енгізу жөніндегі бірлескен  күш-жігері 

едәуір дәреж еде себепші болды.  Хан билігін күшейтуде, казак коғамында 

ежелден калы птаскан кұкы кты к дәстүрлер мен нормаларды регламентте- 

уде,  іш ін ара  ж аң ар ты п ,  бір  ізге  түсіруде  Ж ә ң гір   хан н ы ң   ұлы  ж ән е 

м ұрагері,  белгілі  тарихш ы  А.  И.  Левш ин  «Ликург»  ж әне  «Айдаһар» деп 

бейнелеп  атаған  (1680—1718  жылдары  ел  билеген)  Т әуке  хан  үлкен  рөл 

аткарды.

Т әу к е хан  уакытш а  болса да  ішкі  өзара  кыркысты  токтатып,  жүздер 

арасында ты ны ш ты қорната білді, сол аркылы казак руларының коныста- 

рын сырттан басып кіруден  кауіпсіздендірді.  Алайда сұлтандардың билік 

үшін күресі мен окш аулануға ұмтылуы  көп ұзамай бірлікті бүзды,5 мұны 

көрш ілері дереу пайдалана койды.  О ңтүстік-батыстан ж айы к казактары  

колдаған еділ калм ақтары  ш апкы нш ы лы к жасады; солтүстіктен сібір ка­

зактары   ш абуылдады; Ж айы қты ң  арғы  бетіндегі қоны стардан баш кұрт- 

тар  да  дәм еленд і.6  О ңтүстіктен  казактарға  Орта  А зия  хандықтары ны ң 

(Бұхара,  Хиуа)  билеуш ілері  кысым  көрсетті.  Бірак  казак  халкы на  ең 

каһарлы  қауіп  шығыстан — күшті де агрессияш ыл Ж оңғар хандығы тара- 

пынан төнді.

К өш пелі  мал  ш аруаш ылығы ж ағдайы нда жайылымды  кеңейту каж ет 

болды, мұның өзі жер алаптарын бөлісуге ж әне ж'аңа жайылымдар іздеуге 

әкеп сокты.  Бұған Ж оңғар хандығы  мейлінше катты мүктаж болатын.

Ж оңғарлар сауда-колөнер орталыктары мен керуен жолдарын өздеріне 

бекітіп  алуға ұмтылды.  Олар үшін  бұл өмірлік кажетті  шара еді.

Т әук е  билік  еткен  кезеңде  казақтар мемлекеттілігінің күшті  сырткы 

ж аулар алдында беделін арттыру максатында оны нығайтуға бағытталған 

маңызды  кадамдар  жасалды.  Кіші  ж үздің саны  аз ж әне  әлсіз жеті  руын 

жетіру деген бір тайпаға, ал Орта жүздің уактары мен  керейлерін бір уак- 

керей  бірлестігін е  біріктіруді  халы кты ң  ауы зш а  дәстүрі  осы  ханны ң 

есімімен байланыстырады.  Ж ауға карсы күресу үшін  ірі  бірлестіктер мен 

рулар ғана күшті жөне жақсы каруланған қол шығара алатынын ескерген- 

де, әлгі ж аңалы ктар қ азақ  ж асактары ны ң ж ауы нгерлік қабілетін артты- 

руға мүмкіндік берген.

С оны мен  бірге  ж ер  мен  су  ж өніндегі  топтар  арасындағы  таусылмас 

алауы зды қтар мен ж анж алдарды  жою  үшін Т әук ен ің  бастамасы  бойын- 

ша, билер мен аксакалдар кеңесі әр түрлі  кауымдар мен  рулардың көшіп 

жүретін ж ерлері неғұрлым айкы н бөлініп, ру бөлімшелері  ішінде ру таң- 

баларын  пайдалану ретке келтірілген, казак коғамында тарихи калыптас­

кан дағдылы кұкы к нормаларын  бір жүйеге келтіру, ішінара толыктыру- 

лар ж үзеге асы ры лған.7

XVIII ғасырдың алғаш кы үштен бір ширегіндегі казақханды ктары ны ң 

ішкі саяси өміріне барлық үш жүзі өкілдерінің жалпы шешімді талап ететін 

мәселелерді талкылау үшін ара-тұра шакырылып түратын  біріккен жина-

98

лыстары тән. Түрлі мәліметтерге қарағанда, олар мәслихат күру үшіи  жыл 

сайын жиналып отырған.

Онда «кайда қыстап, кай өңірді жайлау керек, ты ны ш ты кка калай  кол 

жеткізіп,  қалай соғысу керек» деген мәселелер талқы лан ған .8 М әслихат- 

тарда  аса  маңызды  экон ом и калы к ж әне  саяси  м әселелер,  сон ы ң   ішінде 

Коныстарды бөлісу, көш іп -қону тәртібі,  руаралы қ ж анж алдарды  талкы - 

лау  м ә с е л е л е р і,  соғы с  п ен  б е й б іт ш іл ік   ж ә н е   сы р тқ ы   к а т ы н а с т а р  

мәселелері жөнінде шешімдер кабылданған.

Алайда Т әуке хан мен оны ң ең жақы н серіктерінің билікті ш оғы рлан- 

дыру ж әне казак тайпаларын саяси топтастыру, казақтар арасында интег- 

рациялык үрдістерді дамыту механизмін күшейту жөнінде колданған жеке 

үлкен  күш -ж ігеріне  карамастан,  көш пелі  тұрмыс  салты,  он ы ң   геосаяси 

жағдайы жөне коғамдык катынастардың ерекшелігі себепті оны ң кызметі 

мен саясатын елеулі  нәтиж елерге жеткізбеді.  С онды қтан Т әуке өм ірінің 

соңғы жылдарында-ак, әсіресе ол кайтыс болғаннан кейін казак коғамын- 

да әр ж акка тарту сарыны кайтадан күшейді ж әне оны ң ең жакы н мирас- 

корларына баска хандар мен сұлтандарды ңокш аулан уға ұмтылысын те- 

жеу барған сайын киындай түсті.

XVIII  ғасырдың екінш і  онж ы лды ғы ны ң ортасы на карай  казактарды ң 

батыстағы, солтүстіктегі ж әне әсіресе оңтүстік-ш ығыстағы көрш ілерімен 

карулы кақты ғы стары ны ң үздіксіз өрши түсуі ж ән е оларды ң бір-бірінен 

едөуір каш ы к ж атқан бірнеш е географ иялы к аудандарда бір мезгілде со ­

тые агрессиясына карсы ұйымдаскан тойтарыс беру кажеттігін талап етуі 

Қ азақстан  аумағында  біртіндеп  бірқатар  ірі  әскер и -саяси   орталы қтар 

кұруды  каж ет  етті,  олард ы ң   билеуш ілері  ка зак та р ға  өз  ы кп ал ы н ы ң  

өлеуметтік-аумактық ауқымын кеңейтуге ж әне дәрменсіз аға ханға мүлдем 

төуелсіз болуға барын салып үмтылды.

М әселен ,  әб д ен   кар тай ған   Т ә у к е н ің   тірі  к е з ін д е -а к   К іш і  ж ү зд ің  

к азак  рулары ны ң  ш ағын  бөлігі  ж ә н е  О рта ж үз  к ө ш п е л іл ер ін ің  кей б ір 

тай п ал ы к  бөлім ш елері  соңғы   екі  ғасы р  бойы   к а з а к   халкы   ар асы н д а 

жетекш і  саяси  жағдайда болған ж ергілікті  Ж ош ы  ұрп актары н ы ң  үлкен 

ө у л е т т е р ін ің   б ір ін е н   ш ы к к а н   Қ а й ы п   с ұ л т а н д ы   (1717  ж .  ө л г е н ) 9 

ө зд ер ін ің  ханы  етіп  сайлады .  М үндай таң д ау  К іш і  ж ү з  к а за к т а р ы н ы ң  

аксакал дары н   кан ағаттан д ы рм ад ы ,  олар  1710  ж ы лы   А рал  м аңы н дағы  

Қ аракұм ға  кең есу  үш ін  ж и н алы п , дала д әстү р ін   бұзы п  ж ә н е  тө тен ш е 

ж ағдайлар себепті  ж ас  сұлтан  Ә білкай ы рды   (1748 ж.  өлген )  ө зд ер ін ің  

ханы 

етіп  ж ариялады ,  ол  ата-бабасы   бүрын  еш қаш ан да  к а за к  ханы  бо- 

лып  сай л ан б аған   б аск а  бір  султан   тұ қ ы м ы н ы ң   ө к іл і  е д і.10  Ш ам ам ен  

сол  кезде  Орта  ж ү зд ің   к о ң ы р ат  кұ р ы л ы м ы н ы ң   к ө п теген   ә л е у м е ттік  

топтары мен  найман рулары ны ң  көпш ілігі  к а за к  сұлтандары н ы ң  баска 

бір үлкен  әулетін ің  өкілі  Түрсы н хан н ы ң  (1717  ж.  өлген ) билігін  тан ы - 

ған 

ед і. 11  Үлы ж үз кон ы стары н да X V III ғасы рд ы ң  алғаш кы   екі  о н ж ы л- 

дығында  И ман  (XV II  ғасы рды ң аяғы   — X V III  ғасы рды ң  алғаш кы   ж ы л - 

д ары ),Р үстем   (1712 ж.  өлген )  ж ә н е   А б д олла  (ш ам ам ен   1719  ж.  ө л ген ) 

жүктеу/скачать 47,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: