Атеева зинеш омаровна

6M011400-тарих мамандығы бойынша педогогика ғылымдарының магистрі академиялық дәрежесін алу үшін дайындалған диссертацияның

РЕФЕРАТЫ

Қызылорда, 2012 ж

[1.14], - деген ескертпесі бүгінде айрықша теориялық-әдіснамалық мағынаға ие.

Тәуелсіздік жылдары Отандық қоғамдық ғылымдарда, оның ішінде тарих ғылымында да дінтану бағытында өзгерістер мен жаңарулар қалыптасты. Егемендіктің алғашқы жылдарындағы діни, мәдени тәжірибелер бұл бағыттағы өзгерістер легіне Қазақстан қоғамының теориялық және әдіснамалық жағынан әлі жеткілікті дайын еместігін, «біліміміздің деңгейі онша жоғары болмай отырғанын» көрсетті. Бұл, әсіресе, діннің сыртқы атрибуттарына басым бағыт беріліп, оның ішкі шынайы мазмұнын игерудегі іркілістерден көрінеді. Жаңадан жүздеген мешіттер, діни бірлестік-басқармалар, мекемелер, арнайы оқу орындары ашылғанымен діни құндылықтарды толыққанды игеруде сәйкессіздіктер туындап отырғанын да атап өткен жөн. Атақты ақын, ғалым және белгілі қоғам қайраткері О. Сүлейменов айтқандай: «Қазіргі бізде білім мен наным-діннің арасында үйлесімсіздік бар. Қазақстанда мектептерге қарағанда мешіттер көбірек салынуда» [2]. Мұның барлығы дінтанудың тәрбиелік мазмұнын теориялық және әдіснамалық жағынан жетілдіруді талап етеді. Мәселенің күрделілігі сондай, кейде мектептер мен арнайы орта оқу орындарындағы кейбір ұстаздар мен тәрбиешілердің өзі қарапайым діни ұғымдар мен анықтамаларды ажырата алмайтын болып шықты. Мысалы «дін» мен «конфессия» ұғымдарын ажырата алмау, сондай-ақ қазақтардың ислам дінінің қай ағым-тармағына жататындығын анау-мынау емес, зиялылардың кейбір өкілдерінің есеп бере алмау жағдайлары да кездесіп отырғаны жасырын емес.

Қазақстандағы діни үдерістер қазіргі әлемдік діни ахуалдың құрамдас бөлімі. Дәстүрлі емес діни ағымдардың посткеңестік кеңістіктегі белсенділігі Қазақстан ғана емес, басқа да бұрынғы кеңес республикалары халықтарының қоғамдық пікірінде кеселді қабылдануда. Өйткені «постхристиандық» немесе секуляризацияланған Батыс Еуропа өркениеті діни экстремизмге қарсы өздерін барлық құқықтық және заңнамалық, нормативтік құжаттармен, теориялық-әдісамалық құралдармен қамтамасыз етіп алған. Ал бұрынғы кеңес республикаларында мұндай механизмдер толыққанды жасалынбаған. Бұдан діни-өркениеттік мәселелер Батыс өркениеті үшін өзекті емес деген тұжырым жасалынбауы тиіс. Әңгіме өркениеттік діни толеранттылықтың деңгейі жайында болып отыр. Әділдік үшін айта кету керек, елдегі діни ахуалды мемлекеттік тұрғыда реттеуде Қазақстан билігі аз жұмыс атқарған жоқ. Оның бірден бір көріністері ХХІ ғасырдың басында Астана қаласында әлемдік дәстүрлі діңдердің үш бірдей конгресінің өтуі.

Әлемдік дәстүрлі діндердің І құрылтайы 2003 жылдың 23-24 қыркүйегінде, ІІ құрылтайы 2006 жылдың 12-13 қыркүйегінде, ІІІ құрылтай 2009 жылы 1-2 шілдеде өткізілді. Сьездерде әртүрлі әлемдік ресми діндер мен конфессиялардың жоғарғы басшылары қазіргі заманғы діни үдерістердің барысын талқылап, өркениеттердің арасындағы халықаралық бейбітшілікті сақтаудағы әлемдік діңдердің жауапкершілігіне айрықша мән беріп, діни экстремизмнің кез келген көріністерін айыптады. Католик шіркеуі басшысы Рим папасының тұнғыш рет Қазақстанға келіп литургия өткізуі де, біздің еліміздің осы бағытта атқарып жатқан сындарлы саясатының жемісі. Бұл, әсіресе, 130 дан астам ұлттар мекендейтін Қазақстан үшін өзекті. Осы орайда Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрлігінің 2009 жылдың 22 шілдесіндегі «Қазақстан Республикасының жалпы білім беретін оқу орындарында 2009-2010 оқу жылының басталуы туралы» деп аталатын № 353 бұйрығының маңызы ерекше [3.34.]. Осы оқу жылынан бастап, елімізде «Дінтану» сабағының мектеп бағдарламасына енгізілуі, мектеп мұғалімдері үшін аса жауапты сәттердің бірі болды. Мұның барлығы мәселені стратегиялық тұрғыдан шешудегі маңызды іс-шаралар. Алайда, жаңа дінтану пәнінің еңгізілуі, алғашқы оқулықтардың төңірегіндегі қызу айтыс-тартыстардың туындағанын да біз қалыпты қабылдауға үйренуіміз қажет [4]. Дискуссияның барысы жаңа пәнді оқытудың теориялық және әдістемелік аспектілерінің өзектілігіне арналды, келелі пікірлер білдірілді. Олар негізінен жаңа пәнді оқытудың практикалық мәселелеріне арналды [5.46-47.] және пәнді оқыту тарих пәні мұғалімдеріне жүктелген дұрыс деген пікір айтылды.

Өзекті мәселелердің бірін ҒТР мен ақпараттық технология заманындағы діннің жаңа заманғы реалдылықтарға бейімделуі, трансформациялануы мәселесі құраса керек. Әдетте, қоғамдық пікірдегі көп шағымдардың бірін діннің жасөспірімдер арасындағы жедел табыстары құрайды. Сөйтіп, оқушылар мен студенттердің жан дүниесі үшін дін уағызшылры мен зайырлы ұстаздардың арасындағы тартыс шиеленісе түседі. Бұл өз кезегінде қарапайым мектеп мұғалімінен жоғарғы білікті, биік өрені талап етеді. Осы бір интеллектуальдық күресте, зайырлы мектеп ұстаздарының өз биігінен көріне алмай жатуы да бүгінде жиі кездеседі. ҒТР заманында адам баласы сан алуан кәсіпті игерді, талай құпияардың сырын ашты. Бірақ адамның рухани әлемін, жан дүниесін танып, үңілу-қиынның қиыны.

Бүгінде мектеп оқушылары мен жасөспірімдерге руханияттылықтың тек дінмен өлшенбейтіндігін ұғындыру және діннің ғылымға қарағанда өте күрделі мәселемен айналысатындығын, ұғындыру айрықша өзекті. Қазақстан республикасында «Дінтану» пәнінің оқытыла бастауы – ұстаздар қауымынан зор жауапкершілікті талап етеді. Қазіргі жаһандану заманында жастар үшін күресте, демек, еліміздің болашағы үшін күресте, ұстаздар қауымы өз тұғырынан табылуы тиіс.

Зерттеу нысаны. Қазақстан тарихы мен мәдениетінің тұтас кезеңін құрап отырған Тәуелсіздік жылдарындағы республика орта мектептеріндегі «Дінтану» пәні оқытылуының әдістемелік мәселелері, оның динамикасы мен қалыптасуы және оқушылар мен ұстаздар қауымына пәрменді әсер ететін басқа да рухани факторлар зерттеу нысанына айналды.

Зерттеу пәні. 2009 жылдан Қазақстан мектептерінде оқытыла бастаған «Дінтану» пәнінің қалыптасу тарихы, әдістемелік аспектілерінің ерекшеліктері, қазіргі кезеңдегі мәдениет, дін, ғылым, оқу-ағарту мәселелері.

Зерттеу жұмысының мақсаты мен міндеттері: Зерттеу жұмысының негізгі мақсаты Қазақстан Ғылым және Білім беру саласы үшін жаңа «Дінтану» пәнінің орта мектептерде оқытылуының әдістемелік мәселелеріне талдау жасау. Мәселеге қатысты теориялық және практикалық міндеттерді айқындап ашу. Бүгінгі өскелең ұрпақты тәрбиелеудегі «Дінтану» пәнінің орнын айқындау. Мақсатқа жету үшін зерттеу барысында төмендегідей нақты міндеттер қойылды.

- Діннің мәні, анықтамасы, шығуы тегі, құрылымы, жіктелуі мен түрлерін оқытудың ерекшеліктерін зерделеу;

- Әлемдік діндер мен мәдениеттер ұғымына байланысты қалыптасқан дәстүрлі тұжырымдар мен ой-түйіндерді әдістемелік дәйектеу;

- Қазақстандағы дәстүрлі діндер мен ағымдардың тарихын оқытудың теориялық және әдістемелік мәселелерін сараптау;

- Бүгінгі Қазақстандағы жаңа діни ағымдар (дәстүрлі емес) шығуының обьективтік және субьективтік алғышарттарын түсіндірудің әдістемелік негіздерін айқындау;

- Әйгілі дін ғұламаларының діни түжырымдамалары мен тарихи ізденістерінің қисынын ашу;

- Қазақстан топырағынан шыққан әйгілі ғұламалар діни көзқарастарының сипатын, ұстанған позицияларын анықтаудың әдістемелік негіздерін көрсету;

- Қазақстанның дін туралы заңнамаларын оқытудың әдістемелік аспектілерін талдау.

Тақырыптың зерттелуі. Деректерді зерделеу үстінде тарихилық ұстанымын басшылыққа алып, діни салыстырмалық, іріктеу-сұрыптау және сыни талдау жүргізді. Зерттеудің әдістемесін анықтағанда Дін тарихының сабақтастығы мен үндестігін сақтауға баса назар аударылды. Тақырыпқа қатысты еңбектердің көпшілігі кеңестік дәуірде жазылғандықтан, сол замандағы зерттеуші-әдіскерлердің еңбектері мен артықшылықтарын ескеруге тырыстық. Тәуелсіздік жылдары «Дінтануды» оқытудың әдістемелік мәселелеріне қатысты тақырыптық зерттеулердің аздығына байланысты, жеке тәжірибемізге баса назар аударудық. Сонымен қатар, жаңа, тың бағыттағы ғылыми ой-пікірлер мен тұжырымдар, соңғы үлгіде жазылған еңбектер басшылыққа алынды. Атап айтар болсақ, Қ. Шүлембаев, Ғ. Есім, Д. Кенжетаев, Н. Асқаров, Ә. Сайлыбаев, Ө. Тұяқбаев, Ә. Әбдәкімұлы, Қ. Құнапина және т.б. қазақ және шетелдік ғалымдардың әдістемелік-теориялық еңбектері басшылыққа алынды. Алайда, аталмыш еңбектерде дінтанудың педагогикалық сипаты арнайы зерттеу нысаны болған жоқ.

Діннің жалпы әлеуметтік мәні, Қазақстан қоғамындағы діннің рөлі Ғ. Есім, Д.Қ. Кішібеков, А.Н. Нысанбаев, Н.Ж. Байтенов, Қ.Қ. Бегалинов, Т.Қ. Бурбаев, Б.И. Абиров, Ғ.Т. Телебаев, С.К. Мырзалы, Г.Ж. Жұманова, АГ. Косиченко, В.Д. Курганская, Н.Г. Аюпов, К.Ш. Шүлембаев, А.Д. Құрманғалиева, М.Ү. Алсабеков, К. Затов, Қ. Барбасова, Б. Бейсеновтің және т.б. еңбектерінде зерттелді. Дегенмен еңбектерде практикалық-педагогикалық мәселелерге өте аз орын берілген. Біздің жұмысымызда осы олқылықтардың орнын толтыруға тырыстық.

Қазақстанның модернизация дәуіріне өтуіне байланысты, аталған мәселелерді зерттеу жұмыстары жүргізілуде. Зерттеушілерді қатты қызықтырған дәстүрлі қоғам құндылықтары мен модернизация үдерістерінің ара қатынасы болды. Бұл бағытта белгілі Қазақстан зерттеушілері У.Ш. Алиевтің, М.С. Аженовтің, Ғ. Есімнің, С.Е. Нұрмұратовтың, М.С. Орынбековтің, А.Х. Қасымжановтың, Т.Ғ. Ғабитовтың, Ш.Ш. Молдабековтің, Б.Г. Нұржановтың, Ж.А. Алтаевтың, А.Қ. Қасабектың, М.Ш. Хасановтың және т.б. еңбектері мәлім.

Диссертациялық жұмыстың деректік негізі. Зерттеу жұмысының негізгі нысаны әлемдік діндер болғандықтан - әлемдік діндердің киелі кітаптары, дін туралы әлемдік және Қазақстандық ғұламалардың ой пікірлері. Тақырыпқа қатысты кеңес және Тәуелсіздік жылдары мерзімдік баспасөздерде жарық көрген зерттеу мақалалары құрады. Автор Қызылорда қаласы №212 қазақ орта мектебінде 20 жылдан астам уақыт тарих және қоғамтану пәнінен сабақ беріп келе жатқан жоғарғы санатты мұғалім болғандықтан оның жеке тәжірибелері мен өмірлік байқаулары мектеп сыныптарында жүргізген зертханалық ізденістерінің нәтижелері негізгі дерек көзін құрады.

Деректердің бір парағы зерттеушінің мектептегі жоғарғы сынып оқушылары мен діни бірлестік белсенділері арасында жүргізген анкеталық сауалнама нәтижелерінен тұрады.

Зерттеу тақырыбының хронологиялық ауқымы. Тәуелсіздік жылдары «Дінтану» пәнінің Қазақстан мектептерінде оқытылуының әдістемелік мәселелеріне арналғандықтан негізінен XXI ғасырдың алғашқы онжылдығы уақытымен шектеледі. Діни тақырыптарды оқытудың әдістемелік мәселелері кеңес жылдары да қарастырылып, зерттеулер қолданымға түскенімен зерттеудің мерзімдік шегін кеңейтпейді.

Зерттеу жұмысының ғылыми жаңалығы. Тақырып алғаш рет Отан тарихы ғылымының зерттеу пәні ретінде қарастырылғандықтан қол жеткен нәтижелерде жаңа болып табылады. Олардың негізгілері мыналар:

- Диссертацияда Қазақстан Республикасының жалпы орта білім беретін мектептерінде «Дінтану» пәнінің өзектілігі ашылды;

- Діннің мәні, анықтамасы, шығу генезисін орта мектептерде оқытудағы әдістемелік ұстанымдардың жетекші рөлі анықталды;

- Жаңа пәнді оқытудың барысында Қазақ топырағынан шыққан дін ғұламаларының ғұмыр жолы негізінде оқытудың әдістемелік тиімділігі дәлелденді;

- Диссертацияда, тақырыпқа қатысты кеңес жылдары жазылған Қазақстан әдіскерлерінің ойлары мен ізденістеріне, іргелі еңбектеріне жаңаша баға берілді. Дінге қатысты бұрын зерттеу нысаны болмаған бірқатар әдістемелік мәселелер қарастырылды;

- Қазақстанның дін туралы заңнамаларын оқытудың теориялық және әдістемелік маңызы жүйеленді.

- «Дінтану» пәнін Қазақстан мектептерінде оқыту, жас ұрпақтың рухани кемелденуіне септігін тигізеді;

- Әлемдік діндерді оқыту - әлемдік мәдениеттерді оқытудың құрамдас бөлімі екендігі әдістемелік тұрғыда дәлелденді;

- Діни ұйымдар мен діни бірлестіктер ұғымының әдістемелік аясы кеңейтілді;

- Оқышылардың діни көзқарасының қалыптасуы мектеп мұғалімінің әдістемелік пәрменімен әлуетіне байланысты;

- Діни таным мен ғылыми танымның әлеуметтік-психологиялық ерекшеліктері талданды. Тәуелсіз Қазақстанның дамуында діннің алатын орны мен қызметі айрықша. Діндердің ерекшелігі, құндылықтар ортақтығы, адамдарды дініне, нәсіліне қарамай құрметтеуге, бағалауға үйретеді.

Адам және адамзаттың бойындағы ең басты ортақ қасиеттер білім мен наным төңірегіндегі танымдық сабақты ұйымдастырғанда мектеп, колледж мұғалімі оқу материалын, бірізділікпен баяандаудың әдіс-тәсілдерін айқындайды. Бұл орайда жоғарыда айтқандай, әрбір нақты тақырыптың алға қойған міндеті, оқушылардың дайындығы мен сыныптың құрамының ерекшеліктері ескеріледі. Мысалы, оқушылардың бір бөлігінің дайындығы жоғары, орташа және төмен болуы әбден мүмкін. Осы жағдайларды ескере отырып, мұғалім діни білімдерді оқып үйренуде «сұрақ-жауап», «ойды қозғау», «әңгімелесу» немесе сипаттау және бейнелеу тәсілдерін қолданғаны абзал. Оқытудың әдіс-тәсілдерін таңдағанда деректердің мазмұны мен оқытудың көрнекті құралдары да ескерілуі тиіс [8.46]. Өз тарапымыздан айтарымыз, 2009 жылдан бастап Қызылорда қаласындағы №212 қазақ орта мектебінде «Дінтану» сабағынан 9 сынып оқушыларына сабақ беріп, бірқатар тәжірибелер жинақтадық, сабақтың ерекшеліктеріне сәйкес, ең тиімді әдіс-тәсілдерді іздестіру бағытында көптеген сабақ түрлері мен құрылымдарын қолданып зертханалық тәжірибеден өткіздік. Оның барысында ең алғашқы «Дінтану» сабағына айрықша маңыз беріп «сұрақ-жауап», «ой-дауылы», «әңгімелесу» бағытында өткізген дұрыс деген тұжырымға келдік. Өйткені, мектеп оқулықтарының академиялық стильде баяндалуы және діннің мәні, діннің анықтамасы, діннің әлеуметтік маңызы сияқты тақырыпшаларды оқушылардың тез игеріп кетуі оңай болған жоқ. Басты талап, мектеп мұғалімінің кәсіби білігі мен тұлғаның мәдениетіне қойылуы тиіс. Сынып оқушыларының гуманистік дүниетанымын кеңейтіп, жеке мәдениетін көтеруге және әдістемелік шеберлігін үнемі шыңдауға мүмкіндік беретін талаптардың кешеніне мыналарды жатқызуға болады:

- Діндердің пайда болуын – діннің, сөздің, мәдениеттердің шығуымен үнемі өзара байланыста қарау;

- Оқушыларға діни төзімді білім мен тәрбие беру;

- Діни білім мен сананың құрылымдарын айқындау;

- Дінтану сабақтарында – оқушылардың бастапқы діни түсініктері мен

ұғымдарына үнемі сүйену және дамыту; .

- Барлық діндер өзара байланыста дамыды.

Дінтану сабақтарында пәнаралық байланыстар орната білудің мүмкіндігі өте мол. Пәнаралық байланыстар, белгілі бір пәндердегі ортақ фактілер, деректер, түсініктер мен идеялар бойыннша жүргізіліп, оқушылардың оқу материалдарын шығармашылықпен игеруіне, оқу дағдылары мен икемділіктерін қалыптастыруға септігін тигізеді. Бұл орайда, әрбір оқу пәндеріндегі пәнаралық байланыстардың жалпы бағытын, тарихи фактілер мен теориялық материалдардың сәйкестілігіне айрықша назар аударылады. Пәнаралық байланыстардың жалпы теориясында оның әмбебаптық және жалпықамтушылық сипаты аталып өтеді. «Дидактиканың басқа да принциптері сияқты, пәнаралық байланыстардың жалпықамтушылық қасиеті болады. Оның әсері барлық оқу пәндеріне таралады, және әрбір тақырыпты Зерттеу барысында, оның басқа пәндерімен байланыстары түгел қамтылады» [9.2]. Тарих, дінтану, тіл, әдебиет, география және т.б. қоғамдық пәндерді оқытқанда пәнаралық байланыстардың жалпы теориясының тәжірибелік маңызы айрықша. Бұл пәндердің барлығы идеялық ортақтық және фактілік материалдардың мазмұны жағынан бір-бірімен тығыз байланыста, Сондай-ақ, жаратылыстану, техникалық пәндермен де жанасып жататын қырлары болады. Сондықтан дінтану курстарының тақырыптарына байланысты пәндер тізімінен, тек тарих, әдебиет сияқты гуманитарлық пәндерді ғана емес, жаратылыстану-математикалық циклдағы пәндерді де көруге болады. Бұл орайда, тарихқа да дінтануға да қатысты жыл санау мәселесін айтса да жеткілікті. «Дінтану» пәнінің алғашқы тарау, тақырыптарынан бастап, олардың «ежелгі дүние тарихы» пәнімен және географиямен пәнаралық байланыстары сұралып тұр. Дінтанудың «Ежелгі әлем діндері: Месопатамия, Мысыр, Грек, Рим діні, Иран діні, көне түріктердің діні» тақырыптарында пәнаралық және ішкі пәнаралық байланыстарға қатысты мынандай тізбе жасауға болады. Табиғаттану (5 сынып) Жер, Күн және т.б. аспан денелері. Күнтізбе; География (6 сынып) – карталар, жер бетінің шартты бейнелері, Ландшафт, рельф формалары; Математика - Жыл санау, Жергілікті жерді өлшеу; Бейнелеу немесе сурет сабақтары (IV-VII) – бейнелеу өнерінің түрлері, өнер туындыларын талдау т.б; Тарих (барлық курстарында) - Әлеуметтік-саяси курстар, қоғамның рухани өміріндегі дағдарыстар т.б.

Пәнаралық және ішкі курс аралық байланыстар орнатуда тарихшы мұғалім мазмұны жағынан ұқсас түсініктер мен ұғымдарға басымдық береді, бірақ оқушылардың алғырлығы мен икемділіктерін, дағдыларын дамытуға мүмкіндік беретін жәйіттерді де естен шығармағаны абзал. Мысалы, Ежелгі Мысыр, Қосөзен аралығы, Грек-Рим діндеріне қатысты бейне – суреттерді пайдаланғанда, сурет сабағынан алған өнер шығармаларын талдаудың қарапайым әдістеріне жүгінуге болады. Дін мен философияға, тарихқа және т.б. қоғамдық пәндермен пәнаралық байланыс, тек ортақ түсініктер, жалпылама ұғымдар аясымен шектелмеуі тиіс. Дінтануға ең жақын тарих және әдебиет оқу пәндеріне кіретін ортақ фактілік материалдарға да таралуы тиіс. Тарихи фактілердің арасындағы байланысты игеруде мұғалімнің оларды әртүрлі тереңдікте бере білуі маңызды. Тарихи діни фактілердің білім беру, тәрбиелеу ісінде маңызы зор орасан зор. Оқушылардың діни фактілерге қатысты ғылыми көзқарастарының қалыптасуы – мектеп қабырғаларынан басталады. Оларды оқушылардың дұрыс игеруін қамтамасыз ету - дінтану пәнін оқытудың бірінші кезектегі міндеті.

Тұжырымдай келгенде, пәнаралық байланыстар, оқушыларға жан–жақты өркениетті білім берудің негізгі. Дінтану сабақтарында ұғым құраушы түсініктерді қалыптастыру үшін мынандай талаптарды орындау өзін-өзі ақтайды.

1. Қалыптастыруға тиісті түсініктер мен ұғымдарың мазмұны, түсініктер мен ұғымдардың мазмұны мен құрылымын, олардың жалпы түсінік құрау жүйесіндегі орнын білу. Яғни, пәнаралық сипаты бар ұғымдардың структуралық – мазмұндық мәнін анықтау – пәнаралық байланыстар орнатудың бірінші шарты;

2. Діни ұғымдар мен түсініктер белгілерінің, басқа пәндерде қаншалықты көлемде қарастырылатынын білу – анықтау.

Сонымен қатар әлемдік діндердегі ортақ пайғамбарларды атап өтеді. Ислам діні күллі адамзат баласының ортақ, түп – тұқияндағы ата – анасының Адам Ата мен Хауа Анадан тарайтындығын атап өтсе, Христиан дінінде «Адам мен Евадан» таратады. Сондай–ақ ортақ пайғамбарлар: Нух (Ной), Ибраһим (Аврам), Мұса (Моисей), Жүсіп (Иосиф), Иса (Иисус), Дәуіт (Давид), Сүлеймен (Соломан) аталады. Жәбірейіл (Гаврил), Микаил (Михаил) сияқты ортақ періштелер де бір атпен аталады. Інжілде «Егер сені бір жағыңнан соқса, екінші жағыңды тос» деген уағыз, «Құрандағы» «Сен мені шын өлтіруге қол созсаң да, мен сені өлтіру үшін қол созбаймын» аятымен үндесіп жатады (Мәйда сүресі, 27 аят). Құранда, өзіне дейін түскен барлық киелі кітаптарды құрметтеуге шақырылады – Таурат, Інжіл, Забур. Дінаралық татулық – Ислам дінінің ең негізгі құндылықтарының бірі – «Бір біріңмен мейіріммен, тақуалықпен қарым – қатынас жасаңдар, күнәлі іспен, дұшпандықпен қарым қатынас жасамаңдар (Мәйда сүресі, 2-аят) [10.78].

Киелі кітаптардан алынған бұл дерек уағыздармен қатар, барлық діндердің, зайырлы білім ғұламаларының пікірлерін де оқушылардың алдына тарту, мектеп мұғалімінің міндеті. Оқулықта берілгеніндей, Қожа Ахмет Яссауи Хикметтерінде «Кәпірде болса, зарар берме» делінсе, Қытай ғұламасы Конфуцийдің өсиетінде «Жамандыққа жақсылықпен жауап беруді қисынсыз деп тапсаң, жақсылыққа не деп жауап берер едің» делінген. Ал Абайдың пікірінше: «Көп кітап келді, Алладан оның төрті, Алланы танытуға сөз айырылмас» [11.45]. делінген. Әлемдік діндер құндылықтарын оқыту орта мектептің Дінтану сабағының бір тақырыбымен шектелмейді. Тақырыпты курстың өн бойында барлық тараулар мен тақырыпшаларды өрбітуге болады. Ортақ құндылықтарды насихаттаудың тиімділігін арттыру үшін төмендегідей теориялық және методологиялық талаптар күнделікті практикада өзінің өміршеңдігін көрсетті:

- курсттың кіріспе бөлімінен әлемдік діндер құндылықтарының ортақтығы идеясына басымдық беру;

- барлық діндер құндылықтарының қалыптасуы – діндердің өзара ықпалдастығының нәтижесі;

- оқушылардың жалпы діндер туралы білімдері басқа мәдениеттерге деген ксенофобиялық сенімдерден аулақ болуға жәрдемдеседі;

- діндер құндылықтарының ортақтығы оқушылардың бойында жалпыадамзаттық ортақ сананың қалыптасуына ықпалын тигізеді;

- Ортақ діни құндылықтар – мәдениетаралық байланыстарының қайнар көзі.

Ислам дінінің орта ғасырлардағы Қазақстан тарихында алған орнына сәйкес, мынандай тұжырымдар жасауға болады:

- ислам дінінің негізгі қағидалары мен нормалары ежелгі түркі халықтарына жат болған жоқ, керісінше төл мәдениетінің онан әрі дамуына ықпал етті;

- Ислам діні Қазақстан жеріне негізінен бейбіт жолмен тарады;

- Жаңа діннің Қазақстан жерінде орнығу хронологиялық жағынан ұзақ мерзімді қамтыды;

- Көшпенді өмір салтының басымдығына сәйкес, қазақтардың діни санасына екіқұдайылықпен тән болды (түркі – исламдық);

- Классикалық мұсылман елдері халықтарының діни санасынан, қазақтардың діни санасы шеткерілік сипатымен ерекшеленді.

«Қазақстандағы басқа да діни ағымдарды оқытудың әдістемелік аспектілері» атты екінші тақырыпшасында Қазақстан мен Орта Азия республикаларының негізгі тұрғындары, әсіресе кейінгі ұрпақ өкілдері үшін ежелгі замандардан олардың туған өлкелерінде христиан дінінің тереңінен тамыр жайғандығы, оның ежелгі замандардан бастау алғандығы тосын естіледі. Қазақстан халықтарының негізінен мұсылман дінін ұстанатындығы, соған сәйкес 9 сыныптың «Дінтану негіздері» оқулығында, нақ осы дінге айрықша пәрмен берілетіндігі қалыптасқан стереотиптерді орнықтыра түседі. Біздің ойымызша, мұндай жағдайда тәжірибелі әдісrер–мұғалім мәселенің қойылуын әріден бастаған дұрыс. Оқушыларға ойтүрткі тастау үшін: «Балалар, ислам өркениетіне дейін Таяу Шығыста қандай дін үстемдік етті?» – деген сауал тастау, оқушыларды ойландырып тастары сөзсіз. Өйткені оқушылар үшін Таяу Шығыс, Мысыр, Сирия аймағы қашанда араб-иран өркениетімен және классикалық мұсылман әлемімен тығыз байланысты. Оқушылар - ислам дініне дейін Таяу Шығыста әртүрлі діндердің, айталық зороастризм, маздакизм, якуди діні, христиан дінінің тармақтары мен секталарының болғандығын айтуы мүмкін, бірақ христиан дінінің үстем болғандығы салған жерден есіне түсе қоймайды. Осы тұста, мұғалім оқушылар үшін тосын, ислам дініне дейін Таяу Шығыстың - «христиандық шығыс» атанғанын еске салады [13.76]. Академик ориенталистер В.В. Бартольд, А.Н Бернштамның еңбектеріне жүгінеді. «Христиандық шығыс» ұғымының өзі оқушылар үшін таңсық естіледі. Осылайша, ислам дініне дейінгі шығыстағы христиан дінінің таралуы тарихы, Қазақстандағы христиан діні таралуының тарихи алғышарттарын құрайды. Қазіргі батыс өркениеті елдері халықтарының христиан дінін ұстанатындығына қарамастан, батыстық діннің - шығыстық тарихи тамыры туралы айта кету мектеп мұғалімінің парызы. Барлық әлемдік діндердің шығыс өркениеттерінде дүниеге келіп, қалған жер шары аймақтарына тарағандығы - іргетасты түйіндеме. Бұдан кейін христиан дінінің Қазақстан мен Орталық Азияға таралуының нақты тарихи материалдары баяндалады.

Жаңа заманда Христиан дінінің Ресей отаршылдығы арқылы өлкеде тарихи тамырын жайғанымен қалыптасқан діни ахуалды түбегейлі өзгерте алған жоқ. Христиан дінінің негізгі гуманистік қағидалары отаршыл биліктің ұстанған зорлық – зомбылық саясатынын қайшы келді. Христиан дінінің правословие тармағының ағымдарымен бірге, католик діні ағымдарының өкілдері де өлкеде жұмыс жүргізді. Кеңестік тоталитаризм жылдары ислам діні сияқты, басқа да діни ағымдардың өкілдері де қуғын – сүргінге ұшырады. Қазақстандағы басқа да әлемдік діндер тарихи – отандық тарихтың құрамдас бөлімі. Басқа да діндердің «Қазақстандық тарихын» оқыту біздің ойымызша тарихшы - әдіскерлерге төмендегідей міндеттерді жүктейді:

- Қазақстандағы басқа да діңдердің ежелгі және ортағасырлық тарихтан бастау алатындығын түсіндіру;

- Оқыту барысында саяси факторлар мен мәдени факторлардың арақатынасын оқушылардың ажырата білуіне күш салу;

- Қазақ менталитетінің демократиялық қайнарларының далалық «діни төзімділікке» негізделетінін әдістемелік жағынан жетілдіру;

- Басқа дін өкілдерінің заманауи Қазақстан мәдениетінің дамуына қосқан үлесін оқушылардың әдістемелік игеруін қамтамасыз ету.

Заманауи қоғамдағы діннің ахуалына көптеген факторлар әсер етіп отырғанымен, басты фактор ретінде саясаттың орны ерекше екендігіне назар аударған жөн. Келесі іргетасты факторлардың ішінен ХХ ғасырдың жаңа технологиялар, коммуникациялар мен интернеттік ақпарат құралдарының ықпалын атауға болар еді. Ғылым мен техника «жаратқанның» қойнауына қаншалықты бойлағанымен, дін өзінің позицияларын сақтап қалуда. Рас, қазір Батыс өркениетін мамандар христиандықтан кейінгі өркениет немесе секуляризацияланған өркениет деп атап жүр. Бірақ, христиан дінінің рөлі төмендегенімен, оның Европа мен АҚШ қоғамдарындағы және т.б. елдердегі рөлін көрмеуге болмайды. Белгілі философ Ю. Хабермас бұл феноменді қазіргі ҒТР заманындағы адам өмірінің мәнінен айырылып бара жатқан жағдайындағы діннің адам үшін семантикалық резерві болып отырғандығымен түсіндіреді. Былайынша айтқанда, адам санасы тек рационализмге сүйене алмайды. Мұндай жағдайда адамның санасы өзінің табиғи сипаттарына айырылып қалуы мүмкін. Таңсықтық, беймәлімділікті іздеу – бұл қашанда дүниені танудың иррациональдық негізі болды [14.41]. Қазіргі Қазақстандағы нарықтық қатынастардың тегеуріні, ақпараттық технология нөпірі, яғни әлемде ойлаудың рациональдық типі үстемдігі жағдайында да рухани өмір өзінің қажеттілігін көрсетіп отыр. Бұл адам табиғатынан туындайтын қасиет.

Тұжырымдай келгенде қазіргі Қазақстан қоғамының модернизациялануы жағдайында діни тақырыптар мен мәселелерді заманауи технологиялық әдістемелік құралдармен оқытудың маңызы зор. Өйткені Қазақстан қоғамының онан әрі дамуында дін аса маңызды рөлі атқарады. Әдістемелік және теориялық жағынан кіршінсіз пайдалана білген жағдайда діннің жасампаздық әлуетін толығымен тиімді пайдалануға болады. Керісінше жағдайда дін қауіпті факторға айналады. Сондықтан қазіргі әлемдегі діннің рөлінің біртекті еместігін ескере отырып төмендегідей шараларды жүзеге асырған дұрыс:

– Оқушылар мен жасөспірімдердің діни төзімділік санасын мектеп жасынан қалыптастыру;

– Демократиялық мемлекет құрылымдары азаматтардың діни сенім бостандығын қамтамасыз етуі керек;

• 
  Ел ішіндегі діни ахуалды бақылау үшін мониторингі жүйесін енгізу.
  

1. 
   Назарбаев Н.Ә. Әлемдік және дәстүрлі діндер көшбасшыларының ІІ съезінде сөйлеген сөзі. Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің «ІІ сьезі». –Алматы, 2006. – 147 б.
   
2. 
   Онлайн республиканского режима // Свобода Слова. – 2011. - №34. - 29 сентября.
   
3. 
   Құнапина Қ. Дінтану негіздері. (Әдістемелік құрал). - Алматы, 2009. – 183 б.
   
4. 
   Есім Ғ. Дінтану негіздері (оқулық). – Алматы: «Білім», 2010. – 241 б.; Аманбеков Т. Діни білім-тәрбие бастауы // Интернет сайтынан; Әбдіәкімов Ә. Рухани тәрбие адам мен қоғам дамуының бастауы болуы тиіс // Айқын. – 2009. - №78; Мансұров Н. «Мектепте» Дінтану негіздері» пәнін кім оқытады?» // Жас қазақ үні. - №42. – 2009.
   
5. 
   Нұсқабаев Ш. Дінтану сабағының тәрбиелік мәні // Қазақ тарихы. – 2010. -№6. - 46-47 бб.
   

7. Есім Ғ. Дінтану. Жалпы білім беретін орта мектептің 9 сыныбына арналған оқулық. – Астана, 2010. - 241 б.

8. Хазретұлы Т. Мектепте тарихты оқыту әдістемесі. (Жоғарғы оқу орындарының тарих мамандығы студенттеріне арналған). – Алматы: ӘГИ «Дарын», 2004. - 156 б.

9. Дайри И.Г. Преподования истории в школе. - И., 1968. – 210 с.

10. Пороховой В. Коран. Перевод смыслов и комментарий. – М., 2007. - 254 с.

11. Абай. Шығармаларының екі томдық жинағы. – Алматы, 1995. - Т.2. – 156 б.

12. Әмірғазин С. Дін және жауапкершілік. – Астана: Фолиант, 2002. – 192 б.

13. Бартольд В.В. Христианский Восток. Избранные сочинения. - М., 1963 –270 с.

14. Мали С. Роль религии в постсекулярнам обществе. О философии религии Ю. Хабермаса // Социальные и гуманитарные науки. Отечественная и зарубежная литература. Серия 11, Социология. – 2006. - №3 – с. 33-45.

Резюме
Атеева Зинеш Омаровна
Методика преподавания и исследования дисциплины Религиоведение
Магистрская диссертация предоставлена на соискание академической степени магистра педагогики.

Актуальность исследуемой темы: Одной из актуальнейших проблем характерной для стран всех цивилизаций в истории человечества , начиная с древнейших времен до наших дней является религиозные вопросы. Каждая отдельно взятая цивилизация по своему стремилась решить эту сложную фундаметальную задачу,исходя из собственных возможностей , при этом допуская ряд ошибок теоретического и методологического характера.Как показывает практика новейшей истории стран современности : не удалось эту проблему решить в первую очередь в методологическом плане.Поэтому в данном исследовании особое значение придается именно методологическим вопросам преподавания предмета «Религиоведение» в Республикe Казахстан.

Цель и задачи исследования: Aнализ современного состояния методики и обучения преподавания нового предмета «Религиоведение» является главной целью исследования. В связи с этим перед исследованием ставятся такие задачи:

- с позиции новых достижений гуманитарных наук дать модернизированное определение религии, ее сути и сущности, происхождения, структуре, особенностям преподавания предмета;

- систематизировать и обосновать актуальность методологических аспектов преподавания предмета «Религиоведение»;

- определить и исследовать объективные и субъективные предпосылки появления новых религиозных течений в Республике Казахстан;

- анализировать методологические вопросы преподавания Казахстанских законодательств;

- на примере религиозных взглядов великих подвижников традиционной религии раскрыть сущность религиозных исканий.

- в диссертации впервые доказана и подробно обоснована актуальность преподавания предмета «Религиоведение» в общеобразовательных школах Республики Казахстан;

- впервые определена ведущая роль методологических принципов в преподавании предмета в средних школах в вопросах сущности и генезиса происхождения религии;

- доказана методологическая эффективность преподавания нового предмета на примере жизни и деятельности выдающихся религиозных мыслителей отечественного происхождения;

- в диссертации по новому оцениваются методические мысли и изыскания, также фундаментальные труды Казахстанских методистов в советские годы;

- систематизированы и обоснованы теоретическое и методологическое значения законодательств Республики Казахстан о религии.

- преподавание предмета «Религиоведение» в школах Казахстана способствует духовному развитию подрастающего поколения;

- методологически доказано, что мировые религии - важнейшая составляющая мировой культуры;

- были расширены методологические рамки понятия религиозных организации и религиозных объединений;

- формирование религиозных взглядов учащихся непосредственно связано от теоретического и методологического потенциала школьного учителя;

- анализированы социально - психологические особенности религиозного и научного познания. Роль религии и религиозного воспитания имеет особое значение в развитии независимого Казахстана.

The purpose and research problems: The analysis of a current state of a technique and training of teaching of the new subject «Religious studies» is a main goal of research. The main tasks of the research are:

- to make the modernized definition of religion, its essence and essence, its origin, to structure, features of teaching of the subject from a position of new achievements of the humane science;

- to systematize and prove an urgency of methodological aspects of teaching of the subject «Religious studies»;

- to define and investigate objective and subjective preconditions of emergence of the new religious trends in the Republic of Kazakhstan;

- to analyze methodological questions of teaching of the Kazakhstan Legislations;

- to reveal the essence of religious searches on an example of religious views of great devotees of traditional religion.

The methodological bases of research: The methodological and theoretical basis of research is focused on need of overcoming of a preryvnost for historical knowledge of civilizational pluralism . The considered problems are investigated by methods of comparison, practical supervision, the historical analysis and generalization.

- the received results are new because the theme becomes a subject of scientific research for the first time in national history. The main results are the following;

- the urgency of teaching of the subject «Religious studies» at comprehensive schools of the Republic of Kazakhstan is proved and similar based in the dissertation for the first time;

- for the first time the leading role of methodological principles in subject teaching in high schools in questions of essence and genesis of an origin of religion is defined;

- the methodological efficiency of teaching of a new subject on an example of life and activity of the notable religious thinkers of a native origin is proved;

- the methodical thoughts and researches and also fundamental works of the Kazakhstan methodologists in the Soviet years on the new are estimated at dissertation;

- the oretical and methodological values of legislations of the Republic of Kazakhstan about religion are systematized and proved.

The basic provisions submitted for protection:

- subject teaching «Religious studies» at schools of Kazakhstan promotes spiritual development of younger generation;

- it is methodologically proved that world religions is the most important component of world culture;

- a methodological framework of concept the religious organizations and religious associations was expanded;

- formations of religious views of pupils it is directly connected from theoretical and methodological potential of the school teacher;

- the socially - psychological features of religious and scientific knowledge is analyzed. The role of religion and religious education has special value in development of independent Kazakhstan.