Қазақ филологиясы кафедрасы 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті»



Дата29.03.2017
өлшемі2,03 Mb.
#12584
М.Өтемісов атындағы Батыс Қазақстан мемлекеттік университеті

«Бекітемін»

Факультет деканы

___________Утегенова Қ.Т.

«___» ___________2011ж.


Қазақ филологиясы кафедрасы
5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығы бойынша

кредиттік оқу жүйесінде оқитын ІV курс, сырттай бөлім студенттеріне арналған



«Әдебиет теориясы»

пәні бойынша
оқу-әдістемелік кешенінің құрылымы (ПОӘК).

Курс - ІV

Семестр - VІІІ

Кредит - 2

Дәріс - 15 сағ

Практикалық сабақтар - 15

ОЖСӨЖ - 30 сағ.

СӨЖ - 30 сағ.

Емтихан - 1

Барлығы - 90 сағ.


Орал, 2011



1. «Әдебиет теориясы» пәні бойынша оқу бағдарламасы - SYLLABUS

2011-2012 оқу жылы, VІІІ семестр, 2 кредит. Қазақ тілі мен әдебиеті мамандығының 4 -курс студенттері үшін кредиттік оқыту технологиясы бойынша «Әдебиет теориясы» пәнінен оқу-әдістемелік кешен.

«Әдебиет теориясы» пәнінен оқу-әдістемелік кешені 5В011700 «Қазақ тілі мен әдебиеті» мамандығына арналған (Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ құрастырған «Әдебиет теориясы» қазақ тілі мен әдебиеті мамандығы бойынша. Алматы, 2006 жыл) типтік оқу бағдарламасы негізінде құрастырылды.
Құрастырушы ______ ф.ғ.к., доцент С.Ғ. Шарабасов.
Қазақ филологиясы кафедрасының мәжілісінде талқыланды.

«__04__» __01_ 2012ж. №1 хаттама


Кафедра меңгерушісі: ____________ ф.ғ.к., доцент А.Ы.Мамыров.
Филология факультеті оқу-әдістемелік кеңесінің мәжілісінде талқыланды.

«__06__» _____01_________ 2012ж. №1 хаттама


Филология факультеті оқу-әдістемелік

кеңесінің төрағасы: _______________ Ажғалиев М.К.


Пайдалану үшін басшылыққа алынатын материалдар:

«Әдебиет теориясы» пәнінің оқу- әдістемелік кешеніне сырттай оқу бөлімінің студенттерін қашықтан оқыту үшін төмендегідей материалдар кіреді:


1.Оқу бағдарламасы – SYLLABUS

«Әдебиет теориясы» курсының жұмыс бағдарламасы.

2. Бағдарлама бойынша лекциялар.

3.Өзін- өзі тексеру сұрақтары, емтиханға даярлық үшін берілген тапсырмаларды орындау үшін методикалық нұсқаулар.


Жүйелік талаптар.

Оқу- әдістемелік кешенмен тиімді жұмыс жасау үшін компьютер төмендегідей талаптарға жауап беруі тиіс:

Операциялық жүйе MS Windows /2000/XP/; процессор 166 МГц; 128 Мб оперативті есте сақтау ; оқу үшін құралдар DVD-дисков; дыбыс картасы ; «мышь». Браузер: Internet Explorer, Opera.

Құжаттар тілі : HTML.





1. Оқытушы туралы мәлімет


Ф.ғ.к. доцент Шарабасов Серікқали Ғабешұлы

Байланыс телефоны : ж/т., 51-30-62 - ү/т., 26-07-28

Бас ғимарат, 4 қабат, 409 дәрісхана

Кафедрада болатын уақыты: сабақ кестесі бойынша

Электронды пошта: kazfilfak.@mail.ru


2. Пән туралы мәлімет:

Атауы: «Әдебиет теориясы»

Кредит саны: 2

«Әдебиет теориясы» пәні

Сырттай оқу бөлімінде де 2 кредит. Семестр 4 оқу аптасынан және 2 апта сессиядан тұрады. Бір аптада 1 кредит сағат саны, әр кредит сағат саны (дәріс, практика) 1 байланыс сағаттан және 1 сағат СӨЖ, 1 ОЖСӨЖ тұрады.
«Әдебиет теориясы» пәні – жоғары оқу орындарында филология мамандықтарына оқытылып жүрген негізгі пән. «Әдебиет теориясы» III курста оқытылады.Бұл уақытқа дейін дәріс тыңдаушылар фольклор, көне дәуірден бүгінге дейінгі әдебиет тарихы, дүние жүзі әдебиеті мен мәдениеті, философия, әдептану, психология, саясаттану, мәдениеттану, әлем тарихы, тіл білімінің барлық салаларынан мол хабардар болады. Оның үстіне шәкірттер «Әдебиеттану ғылымының негіздерін» өту кезеңінде «Әдебиет теориясы» оқулықтарын пайдаланады.Қазақ тіліндегі А. Байтұрсынов, Қ.Жұмалиев, З.Қабдолов еңбектерімен егжей-тегжейлі танысу мүмкіндігі айрықша. Сондықтан жоғары курста әдебиет теориясын эстетика мәселелерінің аясында пайымдау қажеттігі туады.Студенттер бастапқыда алған білімдерінің негізгі қағидаларын еске түсіріп қана қоймай, мейлінше терең жаңғыртады, әрі бұрын белгілі бір дайындықсыз тыңдаған теориялық заңдылықтарды есейген көңіл, таныммен топшылауға ұмтылмақ. «Әдебиет теориясының» «Әдебиеттануға кіріспені» қайталау емес екенін түсіну қажет әрі соны мәселелер көтеріп, талдау, жаңа ғылыми аспектілерге бару, тың ой, тұжырымдар ұсыну, дәріс мазмұнын ұтымды мысал, пайымдау, дәйекті тұғырнамалармен толықтыру, тыңдаушыларды еліту, жалықтырмау ұстаздар үшін үлкен міндет екенін де ескеру лазым.

Пәннің мақсаты: Курсты өту барысында әдебиет теориясы ауқымындағы поэтика, стиль, жанр тәрізді негізгі мәселелермен шектелмей, әдебиеттанудың өзге салалары: әдебиет тарихын зерттеу аялары мен жолдары, историография, библиография пәндерінің мән, сыры, текстология мен әдебиет сынының теориялық, практикалық ерекшеліктерін ашып беру.

Пәнді оқыту міндетттері: «Әдебиет теориясы» бұрын өтілетін «Әдебиеттануға кіріспе» пәнінде қысқаша баяндалып кететін ұғымдар мен категорияларды эстетика қағидаларымен тамырлас алып, жан-жақты терең қамтуға тиіс. Әдебиет туралы теориялық ой-пікірлердің қалыптасу кезеңдерін қазіргі дәуірге дейінгі аралықта мейлінше толымды жүйелеп, саралау қажет. Дәрістерде әлемдік эстетика тұғырнамалары, әдеби тәжірибелер ұлттық әдебиеттану, көркемдік өнер мысалдарымен өзара ұшатыстырыла негізделмек.

«Әдебиет теориясы» пәнін игеру үшін қажетті пәндер:

«Қазақ халық ауыз әдебиеті», «Қазақ әдебиетінің тарихы», «Көне дәуірдегі әдебиет», «Шет ел әдебиетінің тарихы», «Орыс әдебиетінің тарихы», «Тіл біліміне кіріспе», «Қазақ тілі», «Әдебиеттануға кіріспе».



Аралас пәндермен байланыс:

Әдебиет теориясының мәдениеттану, өнертану, көркем публицистика жанрлары мен теориясы тәрізді аралық пәндерге ұқсас әрі олардан ерекше қасиеттері мол. Өнертану және публицистика теориясына зерттеу әдістемесі тұрғысынан жақын, ал мәдениеттануда ауқымы кең болғанымен, көркем қарастырылмайды. Жазушы еңбегі пәнінде ең алдымен шығармашылық лаборатория сырларын зерттейді. Әдебиет теориясы бұл мәселені түгел қамтымайды.



Пән мазмұнына негізделген білімі және оны пайдалану машығы мен бейімділігі.

Пәнді оқыту барысында студент әдебиет теориясын және эстетика заңдылықтарын тарихи және құрамдық тұрғыдан толымды түрде меңгеріп шығады. Жинақталған білімдер жүйесін әдебиет сабақтарын оқытушылық тәжірибеде өту кезеңдерінде ұтымдылықпен пайдалана алады. Ғылыми зерттеу жүргізу мезеттерінде әдебиет теориясының барша қағидалары мен ұстанымдарына сай қорытуға бейімделеді.


Пән мазмұны: Әлем әдебиетінің қалыптасу тарихы, кезеңдері туралы, антикалық әдебиеті жөнінде, Батыс Еуропа, Орта Азия елдерінің әдебиетімен таныстыру.
Оқыту әдістемесі:

Оқыту негізінен негізгі оқу материалдарын түсіндіретін және тәжірибелік дағдыларды қалыптастыратын практикалық сабақтар түрінде өтеді. Студенттердің білімін тексеру ауызша және жазбаша жаттығулар, тест жұмыстары және жеке семестрлік тапсырмалар мен үй жұмыстарын тексеру ретінде болады. Студенттердің білім кемшіліктерін жою үшін алдын-ала белгіленген кесте бойынша әр апта сайын кеңестер жүргізіледі.



Практикалық сабақтардың әдістемелік өту барысы:

Оқыту негізінен негізгі оқу материалдарын түсіндіретін және тәжірибелік дағдыларды қалыптастыратын практикалық сабақтар түрінде өтеді. Студенттердің білімін тексеру ауызша және жазбаша жаттығулар, тест жұмыстары және жеке семестрлік тапсырмалар мен үй жұмыстарын тексеру ретінде болады. Студенттердің білім кемшіліктерін жою үшін алдын-ала белгіленген кесте бойынша әр апта сайын кеңестер жүргізіледі.

Курс саясаты оқу процесінің жоғарғы тиімділігін қамтамасыз етуге тиісті және барлық студенттер үшін міндетті. Әрбір оқытушы студенттерге сабақ барысында тәртіп ережелерін, оқытушымен және басқа студенттермен өзара қатынастарын ұстаудағы өзіндік жүйесін талап етеді.

Студенттерге қойылатын талаптар:

Курс бойынша жоғары балл алу үшін әрдайым жұмыстану қажет. Себебі пән бойынша баға жалпы семестр бойы жинақталады. Сабаққа белсенді қатысып, барлық тапсырмаларды нақты, дұрыс, ұқыпты, толық орындаған жағдайда студентке жоғары баға қойылады. Студент әрбір кредит сағат бойынша жинаған балдарын есептеп жүру қажет (жоғарыда көрсетілген пән бойынша білімді бағалау және апталық тақырыптық кесте бойынша)

1. Сабаққа қатысу

Студент сабаққа қатысуға міндетті. Қалдырылған сабақтар пәннің оқу-әдістемелік кешенінде көрсетілгендей толық көлемде орындалу қажет. Пәннің 3/1 себепсіз қалдырса, курстан шығарылады.

2. Аудиториядағы тәртіп:

Студент сабаққа кешікпеу, сабақ уақытында сөйлеспеу, газет оқымау, ұялы телефоның сөндіру, оқу үрдісіне белсенді қатысуы қажет.

3. Үй тапсырмасы

Үй тапсырмасы міндетті түреде көрсетілген мерзімде орындалуы қажет. Үй тапсырмалары негізінде қорытынды баға шығарылады.

4. Жеке тапсырмалар

Семестрлік жеке тапсырмалар міндетті болып табылады. Олар реферат (баяндама, хабарлама т.б.) ретінде орындалып, қорғалады. Бұл тапсырмалардың әрқайсысы бағаланып, қорытынды баға шығарылады.

5. Бақылау жұмысы.

Бақылау жұмысы сабақ уақытында орындалып, тапсырылады. Студенттердің білімін бақылау негізінен тест тапсырмаларын орындату арқылы тексеріледі.

6. Пікірлесу. Пікірлесу әр топта кесте бойынша жүзеге асады. Студенттердің білімін бақылау тест тапсырмаларын орындату арқылы жүргізілуі мүмкін.
Пререквезиттер - әдебиеттануға кіріспе, әдебиет сыны, әдебиет сынының тарихы.

Постреквезиттер – қазақ әдебиетінің жалпылама курсы, әдебиет теориясы.
3. Әдебиет теориясы курсының жұмыс программасы

(SILLABUS)


  1. апта.

  2. апта.

1 кредит сағат

1- дәріс. Тақырыбы: Әдебиет теориясының пән ретіндегі болмыс, табиғаты.


Дәріс мазмұны: Әдебиет теориясының пән ретіндегі болмыс табиғаты. Зерттеуге тиіс ғылыми аялар мен проблемалар. Әдебиет теориясы қағидаларың басқа әдебиеттану ғылымдарының нақты зерттеу жұмыстарына әдіснамалық тұрғыдан жетекшілігі.Фольклортану мен әдебиеттану арасындағы ортақ әдістемелер мен дара ұстанымдар.

Әдебиет теориясының эстетикамен тығыз байланысы. Әдебиет пен өнер-өмір шындығын тану, игеру жемісі, сұлулық пен әсемдік мұраттарын орнықтырушы. Әдебиет теориясы қарастыратын нысананың молдығы мен кеңдігі, ғылыми зерттеу тәсілдерінің жан-жақтылығы.

Әдебиеттер:


  1. Байтұрсынов А. “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003.

  2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

  3. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

  4. Елеукенов Ш. Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

  5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

  6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А. 1996. (құр. Ахметов З.)

  7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

  8. Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

  9. Хализев В. Теория литературы. М. 1999.

  10. Фесенко Э.Я. Теория литературы. М. 2008.

1 ОЖСӨЗ мазмұны:

А.Байтұрсыновтың сөз өнері туралы тұжырымдары. Зерттеу еңбектегі әдебиеттанудың ғылыми-теориялық бастауын жасап, басты-басты атаулар мен ұтымдардың терминдік негізін ғылыми жүйеге түсірудегі ізденістері. Жалпы әдебиет, ауыз әдебиеті мен жазба әдебиет туралы ой-пікірлерінің ғылыми жүйелілігі. Жазба әдеби тіл, қазақөлең өрнегі, осыған қатысты атаулар мен терминдерді қалыптастырудағы ғылыми ізденістерінің бағалылығы.

Әдебиеттер:


    1. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Шығармалары. А. 1989.

    2. Әбдіғазиев Б. Асыл арналар. А. 1992.

    3. Қамзабекұлы Д. Алаш және әдебиет. –Астана,2002.

    4. Әбдиманұлы Ө. XX ғасыр бас кезіндегі қазақ әдебиеті. А. 2002.

    5. Нұрғали Р. Қазақ әдебиетінің алтын ғасыры. –Астана,2002.

    6. Қирабаев С. Әдебиетіміздің ақтандақ беттері. –Алматы,1995.

    7. Сыздықова Р. Ахмет Байтұрсынов. –Алматы,1990.

8. Елеукенов Ш.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002ж.

1 СӨЗ мазмұны:

Алғашқы әдеби-эстетикалық ой-толғамдар. Эстетика туралы ұғымдар.

Әдебиеттер:



  1. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш. Шығармалары. А. 1989.

  2. Мұра. Жазушы. А. 1990.

  3. Серікќалиев З. Ақ жол. Алматы, 1990.

  4. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969.

  5. Ќабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

  6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

  7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1996.(құр. Ахметов З.)

  8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

  9. Борев Ю. Эстетика. М. 1988.

  10. Античные мыслители об искусстве. М. 1957.

  11. Гегель Г. Эстетика. В 4 т. М. 1968.

  12. Бахтин М. Вопросы литературы и эстетики. М. 1975.

  13. Поспелов Г. Теория литературы. М. 1978.

  14. Потебня А. Эстетика и поэтика. М. 1976.

  15. Уэллек Р. И Уоррен О. Теория литературы. М. 1978.


2 кредит сағат.

1 практикалық сабақ.



Тақырыбы: Әдебиет теориясы пәнінің ерекшелігі.

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиет теориясының зерттеу аялары мен проблемалары. 2. Әдебиет теориясы және фольклортану. 3. Әдебиет теориясы және эстетика.

Әдебиеттер:

1. Байтұрсынов А. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990.


  1. Серікқалиев З. Ақ жол. Алматы, 1990.

  2. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969ж.

  3. Қабдолов З. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002.

  4. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002.

  5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991.

  6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1996.(құр. Ахметов З.)

  7. Л Нұрғали Р. Сөз өнерінің эстетикасы. Шығармалар жинағы II том. А. 2007.

  8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987.

  9. Борев Ю. Эстетика. М. 1988.

  10. Потебня А. Эстетика и поэтика. М. 1976.

2 дәріс сабақ.



Тақырыбы: Эстетикалық ойдың даму кезеңдері.Ерте кезеңі.

Дәріс мазмұны: Әдебиет теориясы мен эстетикасының ерте кезеңі. Әдебиет теориясы жайлы алғашқы ұғымдар. Көне үнді, шумер, елдерінің мәдени ескерткіштері. Антикалық дәуір эстетикасындағы екі бағдар. Соңғы классика дәуірі және Аристотель.



Әдебиеттер:

    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш

  1. Мұра. Жазушы. А., 1990

  2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

  3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

  4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

  5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

  6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

  7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

  8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

ОЖСӨЖ мазмұны: «Махабхарата», «Ригведа», «Рамаяна» эпостарындағы сұлулыққа қатысты сезім, пайымдар, өлең түзу ережелері.

СӨЖ мазмұны: «Гильгамеш» жырындағы ерлік пен доста, махаббат идеялары.
3 кредит сағат.

1 практикалық сабақ.



Тақырыбы: Әдебиет теориясы пәнінің ерекшелігі.

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиет теориясының зерттеу аялары мен проблемалары. 2. Әдебиет теориясы және фольклортану. 3. Әдебиет теориясы және эстетика.

Әдебиеттер:



    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

  1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

  2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

  3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

  4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

  5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

  6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

  7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

ОЖСӨЖ мазмұны: Әдебиет теориясы және фольклортану.

СӨЖ мазмұны: Әдебиет теориясы және эстетика.

Әдебиеттер:

    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш

  1. Мұра. Жазушы. А., 1990

  2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

  3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

  4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

  5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

  6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

  7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

  8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

2 апта


1 кредит салат

1 дәріс. Тақырыбы: Орта ғасыр және байта өрлеу дәуірінің эстетикасы.

Дәріс мазмұны: Орта ғасыр эстетикасындағы дәни, құдайшылық сарындардың жетекші сипат Алу. Ерте орта ғасырда өмір сүрген Аврелий Августиннің (б.з.б. 354-430 ж.ж) абсолююті сұлулық туралы пікірлері. Кейінгі орта ғасыр эстетикасының өкілі – Фома Аквинский. Ұллтық эстетиканың қайнар бұлағы.

Әдебиеттер:



    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

    2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

    3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

    4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

    5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

    6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

    7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

    8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Баласағұнның «Құтадғу біліг», А.яссауидің «Диуани хикматында» ұшырасатын жалпыадамдық асқақ сезім, әсем ой, биік әсер көріністері.

СӨЖ мазмұны: Әбунасыр әл-Фарабидің өнер салалырының теориясына қосқан үлесі.

Әдебиеттер:



    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

    2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

    3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

    4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

    5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

    6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

    7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

    8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырбы: Әдебиет теориясның ғылым ретінде қалыптасуы.



Дәріс мазмұны: Әдебиет теориясның ғылым ретінде қалыптасуы. Классицизм эстетикасының көне дәуір және қайта өрлеу кезеңінің эстетикасымен байланысы. Көркем шығармаға тұрақты шарттар ұсыну. Үш бірлік туралы ереже. Әдемілік ұғымына уақыттан тыс мағына арту. Дидро мен Лессинг арқылы әдеби-көркем сынның өріс алуы. ХҮІІІ ғасыр - әдебиет теориясының негізі қалану кезеңі.

Әдебиеттер:



    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

    2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

    3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

    4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

    5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

    6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

    7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

    8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

ОЖСӨЖ мазмұны: Аристотель – Поэзия өнері туралы. /

СӨЖ мазмұны: Әбунасыр Әл Фараби - Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат. /

Әдебиеттер:



    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

    2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

    3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

    4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

    5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

    6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

    7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

    8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

      1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

3 кредит сағат.

2 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясының пәнаралық байланысы.



Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиеттану ғылымының салалары. 2. Әдебиет теориясы және мәдениеттану. 3. Әдебиет теориясы және тарих.

Әдебиеттер:



    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

    2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

    3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

    4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

    5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

    6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

    7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

    8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

      1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

ОЖСӨЖ мазмұны: Әдебиеттану ғылымының салалары.

СӨЖ мазмұны: Әдебиет теориясы және тарих.

    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

    2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

    3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

    4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

    5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

    6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

    7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

    8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

      1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.


3 апта

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясының методолгиясы. Халықшылдық эстетиканың тағлым, талаптары.



Дәріс мазмұны: Халықшылдық эстетиканың тағлым, талаптары. Уақытқа диалектикалық көзқарас. Марксшілдік, кейінен маркстік-лениндік деп аталған әдебиеттану мен өнертану қағидаларын, басым пафосына қарап, шартты түрде халықшылдық эстетика деп таңбалау. А.Герцен, В.Белинский, Н.Чернышевский, Н.Добролюбов, Д.Писарев. Орыс-ревоюционер-демократтарының ғылыми-сын мұрасы. В.Плеханов: әсемдіктің объективті мәнін ашу.

Әдебиеттер:



    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

    2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

    3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

    4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

    5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

    6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

    7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

    8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Г.В.Ф.Гегель – Эстетика туралы лекциялар

СӨЖ мазмұны: Г.Э.Лессинг – Лаокоон немесе кескін өнері мен поэзияның шекарасы.

      1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

      2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдебиеттану ғылымындағы методологиялық мектептер.

Дәріс мазмұны: ХІХ ғасырдың екінші жартысында Батыс Еуропа елдеріндегі капиталистік қарым-қатынастардың өрістеуі. Философиядағы позитивизм бағыты. Әдебиеттанудағы ірге тасын ағайынды Якоб Гримм (1785-1863) мен Вильгельм (1786-1859) қалаған мифологиялық мектеп. Тарихи-мәдени мектеп. Салыстырмалы-тарихи мектеп. Психологиялық мектеп және А.А.Потебня.

Әдебиеттер:


      1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

      2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Франко - Әдебиет туралы ғылым және оның түрлері.

СӨЖ мазмұны: Н.Г. Чернышевский - Өнердің болмысқа эстетикалық қатынасы.

Әдебиеттер:

      1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

      2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет
3 кредит сағат.

3 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясы және өнертану мен тіл

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиеттану мен өнертану ұстанымдары. 2. Тіл білімі және әдебиеттану. 3. Әдебиеттану және стилистика.

Әдебиеттер:

1.А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Алқа

СӨЖ мазмұны: В.Школвский - Өнер тәсіл ретінде.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990


      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

4 апта.

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Қазіргі әдебиет теориясындағы ғылыми ағымдар



Дәріс сабақ мазмұны: Формализм – ХХ ғасырдың басындағы белгілі теориялық ағымдардың бірі. Тұрпайы социологизм. Стрктурализм- формализмнің бір тармағы.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990


      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: А.Банфи - Өнер философиясы.

СӨЖ мазмұны: М.М.Бахтин - Әдебиеттану методолгиясына.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990


      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Қазақ әдебиеттануы ғылымындағы эстетика мен теория мәселелері.



Дәріс мазмұны: Қазақ әдебиеттануы ғылымындағы эстетика мен теория мәселелері. Әсемдік туралы талғам, пайымдардың ұлттық фольклордан бергі үзілмес арнасы. ХІХ ғасырдағы поэзия өнеріне қатысты арнайы пікір, толғамдар. Ш.Уалихановтың «Манас» жырын, «Қозы Көрпеш – Баян сұлу» лиор-эпосын жазып алып насихаттауы.

Ыбырай Алтынсариннің ауыз әдебиеті үлгілерін жинау, жариялаудағы еңбегі. А.Байтұрсыновтың «Әдебиет танытқышы» (1926) – қазақ әдебиеттануындағы алғашқы теориялық кітап.



Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Ысмайыловтың, Қ.Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы» пәні бойынша дайындаған оқулықтарының «Әдебиеттану ғылымының негіздерін» танып-білудіг орны.

СӨЖ мазмұны: Е.Ысмайылов – Қазақ әдебиетінің ғылымдық тарихын жасау жолындағы міндеттер.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

3 кредит сағат.

4 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңі



Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиет теориясы жайлы алғашқы ұғымдар. 2. Көне үнді, шумер елдерінің мәдеени ескерткіштері. 3. Пифогоршылдар эстетикасы.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Т.Нұртазин – Эстетикалық пікіріміздің даму тарихынан

СӨЖ мазмұны: З.Қабдолов – Сөз өнері туралы сөз.

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет


5 апта

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Көркем әдебиеттің табиғаты. Әдебиет және өнер түрлерінің шығу тегі.



Дәріс мазмұны: Көркем әдебиеттің табиғаты. Әдебиетжәне өнер түрлерінің шығу тегі. Өнер түрлерінң пайда болуындағы сатылық даму. Өнердің синкреттілік болмысы. Әдебиет және эстетикалық категориялар. Көркем әдебиеттің ерекшелігі. Ғылым мен әдебиет. Әдебиеттің образдық табиғаты. Әсерлілік. Дүниені тану тәсілдері.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Нұрғали - әдебиеттанудағы мектептер

СӨЖ мазмұны: Д.Мәсімхан – Тамырға тағзым немесе әдебиет пен өнердің тек-төркіні туралы

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдебиет пен өнердің танымдық мәні.



Дәріс мазмұны: Әдебиетпен өнердің танымдық мәні. «Тақырып» ұғымының екі түрлі мағынасы. В.Жирмунский мен Б.Томашевскийдің пікірлері. Тақырыптың үш түрлі бастауы. М.Гришманның көзқарасы. Мәңгілік тақырыптар. Тақырыптың антропологиялық аясы. Оның болмыстық қайнар-көзі мен архетиптілік, мифопоэтикалық сипаттары. Автор категориясы. Оның өмірбаяндық тәжірибесі.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Аймауытов, М.Әуезов – Абайдан соңғы ақындар.

СӨЖ мазмұны: В.Г.Белинский – Александр Пушкиннің шығармалыры.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет
3 кредит сағат.

5 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңі



Практикалық сабақ мазмұны: Гераклит және қарама-қарсылықтардың бірлігі. Демокрит мәңгілік қозғалыс туралы. Сократ сұлулық пен сана туралы. Платонның эстетикасы. Аристотель және табиғатқа еліктеу ілімі. Гораций Флакк эстетикасының ерекшелігі.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Аймауытов – Мағжанның ақындығы туралы.

СӨЖ мазмұны: М.Жұмабаев – Ақан серінің сөздері.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990


      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

6 апта.

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдеби тұлға, орта және автор.



Дәріс мазмұны: Кейіпкер және көркем образ. Образ және архетип. Шығарманы пайымдау. Шығарманы қабылдау. Автор және көркемшығарма.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990


      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: С.Мұқанов – Жазушы лабораториясы туралы.

СӨЖ мазмұны: З.Ахметов – Ақын тұлғасы, адамгершілік мақсат-мұраты.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990


      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдеби туынды.



Дәріс сабақ мазмұны: Теориялық поэтика ұғымы. Нормативті және жалпы поэтика. Теориялық поэтиканың міндеттері. Тарихи поэтика.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов – Шығарма сөз

СӨЖ мазмұны: А.Н.Веселовский – Сюжеттер поэтикасы.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

3 кредит сағат.

6 практикалық сабақ. Тақырыбы: Орта ғасыр және қайта өрлеу дәуірінің эстетикасы.



Практикалық сабақ мазмұны: 1. Аврелий Августин және абсолюттік сұлулық. 2 Фома Аквинский және әсемдіктің объективті сипаты. 3. Ұлттық эстетиканың көне дәуірдегі және орта ғасырдағы белгілері. 4. Әл-Фараби және өнер түрлері. 5. Ояну дәуірінің эстетикалық мұраты. Ояну дәуіріндегі поэтика ұғымы.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Тұрсынов – Ақын типінің пайда болу дәуірі жөнінде пікірлер.

СӨЖ мазмұны: А.А.Потебня – Ой мен тіл

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

7 апта

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Шығарма әлемі



Дәріс мазмұны: Шығарманың көркемдік әлемі қамтитын аялар. Кейіпкер сөздері. Көркем туындыдағы заттар әлемі. Табиғат көріністері.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Т.Әлімқұлов – Абайдың жаңашылдығы.

СӨЖ мазмұны: М.Базарбаев – Ұлттық сиапт, мазмұн және форма

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет
2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әлем және шығарма.



Дәріс мазмұны: Уақыт пен кеңістік. Сюжет пен тартыс. Композиция.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Ш.Уалиханов – Қазақ поэзиясының түрлері жөнінде

СӨЖ мазмұны: В.Г.Белинский – Поэзияны тегі мен түріне қарап бөлу

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет
3 кредит сағат.

7 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясының қалыптсау кезеңі.



Практикалық сабақ мазмұны: Классицизм эстетикасы. 2. Дидро мен Лессингтің идеялары. 3. И.Гердердің эстетикасындағы бағалау өлшемдері. Г.В.Гегельдің диалектикасы.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов - Сындар дәуір

СӨЖ мазмұны: Х.Досмұхамедов – Халық әдебиетінің мазмұны

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

8 апта

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Көркем сөз бен мәтін



Дәріс мазмұны: Стилистика. Лингвистиалық поэтика мен стилистиканың айырмашылығы. В.Виноградов: лингвистикалық және әдебиеттанушылық стилистика терминдері. Көркем сөз қабаттары. Өлең сөз бен қара сөз. Мәтін.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: В.Е.Халиев – Мәтін

СӨЖ мазмұны: С.Негимов – Ырғақ

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Шығармашылық әлемі және әдеби болмыс

Дәріс мазмұны: Жазу кезеңдері. Қаламгердің еңбек тәртібіне тән еркіндік. Белгілі бір схема, ереженің болмауы. Шығармашылық процестегі ой өзегінің ролі. Оның пайда болу, қызмет ету түрлері. Шығармашылық үшін жазушы өмірбаянының елеулі ролі. Жоспар құру. Әр суреткердің күй таңдау, жұмысты жүргізу, аяқтау ерекшеліктері.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Дәдебаев – Көркем шығарма және оның түрлері.

СӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов – Сында дәуірі.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

3 кредит сағат.

8 практикалық сабақ. Тақырыбы: Қазақ әдебиеттануындағы эстетика мен теория мәселелері.



Практикалық сабақ мазмұны: 1. Фольклор және әсемдік. 2. Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Абайдың эстетикалық көзқарастары.3. Әдебиет теориясы туралы оқу құралдары.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: С.Қасқабасов – Фольклордың жанрлық табиғаты.

СӨЖ мазмұны: А.байтұрсынов – Жазу әдебиеті.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет


9 апта

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдебиеттің тектері мен түрлері.



Дәріс мазмұны: Әдебиеттің: эпос, лирика, драма сынды үш тегі. «Тек», «түр», «жанр» терминдерінің мағына-мәні. Жанрлық жіктеудің шарттылығы. Лирикалық тек, оның түрлері.Драмалық тек, оныңтүрлері.

Әдебиеттер:

  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі. А., 1981 жыл

9 ОЖСӨЖ мазмұны: Әдеби жанрлар.

9 СӨЖ мазмұны: Әдеби тек.



Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Қ.Мырзалиев Шығармалар. Үш томдық. –А., 1995.



  1. Қабдолов З. Жебе. – А., 1977.

  2. Әдібаев Х. Көкжиек. – А., 1978.

  3. Кекілбаев Ә. Дәуірмен бетпе-бет. –А., 1972.

  4. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  5. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Өлең құрылысы.



Дәріс мазмұны: Поэзия мен көркем қара сөз. Өлең сөздің өзіндік өлшем ырғағы. Метрикалық, силлабикалық, силлабо-тоникалық, тоникалық өлең жүйелері. Өлең құрылысын талдау жолдары. Шумақ пен тармақ, бунақ және өлшем. Ұйқас және оның шумақта атқаратын ролі. Қазақ өлеңіндегі ұйқас түрлері.

Әдебиеттер:

  1. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

  2. Әл-Фараби. Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат. – А., 1980.

4. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

5. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

6. Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



ОЖСӨЖ мазмұны: Өлең құрылысына талдау. Қазіргі қазақ поэзиясының өкілдері: Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова, Ж.Әдірашев, Ұ.Есдаулетов т.б шығыармашылығы негізінде.

СӨЖ мазмұны: Аристотель. Поэзия өнері туралы.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл



  1. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

  2. Өлең шығару. А.Байтұрсынов. А., Атамұра,2003, 66-86 бет

3 кредит сағат.

№9практикалық сабақ. Тақырыбы: Көркем әдебиеттің ерекшелігі.

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Ғылым мен әдебиет.2. Сөздің бейнелілік қызметі. 3. Өнер және әдебиет.



Әдебиеттер:

  1. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

  2. Әл-Фараби. Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат. – А., 1980.

4. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

5. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

6. Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Тілешов – Көркемдік әдіс, жанр және жаңашылдық.

СӨЖ мазмұны: Т.Кәкішев – ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі ағымдар.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл



  1. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

  2. Өлең шығару. А.Байтұрсынов. А., Атамұра,2003, 66-86 бет



10 апта

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Көркем бейне және оның жасалу жолдары.



Дәрістің мазмұны : Көркем бейне туралы түсінік, оның танымдық, эстетикалық мәні. Образ және оның түрлері Тип және типтердіру, тип және прототип арақатиынасы, типтік бейне ерекшелігі. Көркем бейне жасаудағы негізгі тәсілдер. Портреттік тәсіл, оның түрлері. Психологиялық портрет сыры. Әдеби мінездеудің түрлері / тура және жанама мінездеу/. Кейіпкер тілі. Ішкі монолог пен диалог. Психологиялық паралелизм.

Әдебиеттер

1.А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

2.Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4.Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл


ОЖСӨЖ мазмұны: Әдеби мінездеудің түрлері / тура және жанама мінездеу/ және олардың характерді айқындаудағы мәні. Кейіпкер тілі. Ішкі монолог пен диалог. Психологилық параллелизм тәсілі. Көркем мәтін негізінде. (Ә.Кекілбаев, Қ.Жұмаділов, Б.Мұқай шығармалары)

СӨЖ мазмұны: Р.Нұрғали. Әдеби бейне.

Әдебиеттер:

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

3.Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

4.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

5.Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

6. ОмаровІ. Әдебиет жайлы ойлар. А., 1961.

7. Ахтанов Т. Ғ.Мүсірепов. – А., 1957.

8. Нұрхатов А. Ғ.Мүсіреповтың творчестволық жолы. – А., 1962.

9. Бақбергенов М. Сөз зергері. – А., 1967.

10. Әдібаев Х. Талант, тағдыр, талғам. – А., 1971.

11. Жұмабеков С. Ғ.Мүсірепов. – А., 1989.

12. Қабдолов З. Жанр сыры. – А., 1964.

2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдеби процесс



Дәріс мазмұны: Әдеби даму - әдеби процесс. Әдеби прцестегі көрнкті жазушы мен талантты сыншының ролі. Әдеби дәстүр мен жаңашылдық мәселесі. Дәстүр жалғастығы, оның үш салада: идея мен тақырып, образ, көркемдік шеберлік тұрғысынан дамытылуы.

Әдебиеттер:

  1. Р.Нұрғали Әдебиет теориясы.

  2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  3. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

4. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



  1. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

  2. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

  3. Өлең шығару. А.Байтұрсынов. А., Атамұра,2003, 66-86 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Дәстүр және жаңашылдық мәселесі. Қазақ әдебиетіндегі озық дәстүрлердің қазақ әдебиеті ықпал-әсері. М.Әуезов, А.Нұрқатов, М.Қаратаев әдеби дәстүр және жаңашылдық туралы.

СӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов. Жазу әдебиеті.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

4. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



  1. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

  2. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл


3 кредит сағат.

10 практикалық сабақ. Тақырыбы: Кейіпкер және образ.

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Таңба және көркем образ. 2. Қаһарман типтері. 3. Архетип және образ.

Әдебиеттер:


  1. Р.Нұрғали Әдебиет теориясы.

  2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  3. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

4. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



  1. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

  2. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

  3. Өлең шығару. А.Байтұрсынов. А., Атамұра,2003, 66-86 бет

ОЖСӨЖ мазмұны: Сюжет пен тартыс.

СӨЖ мазмұны: Мәтін. Лигвистика мен әдебиеттану аяларыдағы мәтін туралы түсінктер. Мәтіндегі диалогтық қатынас.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

4. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



  1. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

  2. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл


11 апта

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Көркемдік әдіс.



Дәріс мазмұны:

  1. Көркемдік әдіс туралы ұғым.

  2. Романтизм әдісі.

Әдебиеттер:

  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

11 ОЖСӨЖ мазмұны: М.Өтемісұлы, М.Жұмабайұлы шығармашылығындағы романтизм.

11 СӨЖ мазмұыны: Н.Я.Берковский. Романтизм және оның түп тамырлары туралы.



Әдебиеттер:

  1. Бес ғасыр жырлайды. І том.

  2. Махамбет, ІҮ томдық.

  3. М.Жұмабаев. Шығармалары. – А: 1989.

  4. Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы // Жұмабаев М. Шығ-ры. –А.: 1989.

  5. Елеукенов Ш. Мағжан Жұмабаев. – А., 1990.

  6. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  7. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

8. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

9. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

10. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.
2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Реализм әдісі.



Дәріс мазмұны: Реализм әдісі. Оның пайда болуы және қалыптасу тарихы. Энгельс реализм жайлы. Сыншыл реализм әдісі және социалистік раелизм әдіс. Оған қазіргі көзқарас.

Әдебиеттер:

1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.



  1. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

12 ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Якобсон. Көркем реализм туралы. 266-268 беттер.

12 СӨЖ мазмұны: И.Н.Розанов. Дәуір ырғағы. Әдеби серпіліс теориясының тәжірибелері.



Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.

3 кредит сағат.

11 практикалық сабақ. Тақырыбы: Шығарма және орта



Практикалық сабақ мазмұны: Шығарманы зерделеу. 2. Шығарманы қабылдау. 3. Автор және шығарма.

Әдебиеттер:

1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.



  1. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл



ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов – Сөз талғау.

СӨЖ мазмұны: Қ.Жұмалиев – Стиль – жазушының өзіне тән ерекшеліктері.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.
12 апта

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Реализм әдісі.



Дәріс мазмұны: Реализм әдісі. Оның пайда болуы және қалыптасу тарихы. Энгельс реализм жайлы. Сыншыл реализм әдісі және социалистік раелизм әдіс. Оған қазіргі көзқарас.

Әдебиеттер:

1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.



  1. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл



ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Якобсон. Көркем реализм туралы. 266-268 беттер.

СӨЖ мазмұны: И.Н.Розанов. Дәуір ырғағы. Әдеби серпіліс теориясының тәжірибелері.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.

2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдеби ағым-бағыттар.



Дәріс мазмұны: Әдеби ағым-бағыттар ерекшелігі. Орыс және қазақ әдебиеттері тарихындағы әдеби ағым-бағыттар мен мектептер. Олардың әдби процестегі орны.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.

ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Нұрғали. Әдебиеттану ғылымындағы мектептер.

СӨЖ мазмұны: Әбунәсір Әл-Фараби. Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.
3 кредит сағат.

12 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдеби туынды

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Шығарманың көркемдік әлемі. 2. Көркемдік психолизм. 3. Уақыт пен кеңістік.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.

ОЖСӨЖ мазмұны: Кейіпкер сөздері.

СӨЖ мазмұны: Әдебиеттегі пейзаждың жан-жақты қызмті.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.


13 апта

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдеби стиль жайлы ұғым.

Дәріс мазмұны: Әдеби стиль жайлы түсінік. Қ.Жұмалиев стиль туралы

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл



ОЖСӨЖ мазмұны: Ә.Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаң» романдарның стильдік ерекшеліктері.

СӨЖ мазмұны: Қ.Мәшһүр-Жүсіп. Стиль және бейнелілік.

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл


2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Модернистік дүниетаным



Дәріс мазмұны: Импрессионизм. Ағайынды Гонкурлертмен Э.Золяның импрессинистік қиялдары. Интуитивизм мен фрейдизм және романтизм мен символизм эстетикасынан өріс алған сюрреализм.

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл



ОЖСӨЖ мазмұны: Тұрпайы социологизм ағымы.

СӨЖ мазмұны: Әдебиеттанудағы мифологиялық мектеп.

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл


3 кредит сағат.

13 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әлем және шығарма



Практиалық сабақ мазмұны: 1. Сюжет пен тартыс.2. Сюжет элементтері. 3. Композиция түрлері.

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл



ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов және қазақ әдебиеттану ғылымының негізі.

СӨЖ мазмұны: Әдебиет және эстетикалық категориялар.

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл




14 апта

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Дәстүр мен жаңашылдық

Дәріс мазмұны: Дәстүр мен жаңашылдықтың ажырамас бірлігі. Дәстүр жалғастығы – аралық буын. Жаңашылдық – талант пен шеберліктің жемісі.

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл



ОЖСӨЖ мазмұны: М.Базарбаев – Ұлттық сипат, мазмұн және форма.

СӨЖ мазмұны: С.Мақпырұлы – лирикалық жанрлар

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл



2 кредит сағат.

2 дәріс сабақ. Тақырыбы: Қазақ әдебиеттану ғылымын зерттеушілер

Дәріс мазмұны: Қазақ әдебиеттану ғылымын зерттешілердің ғылыми еңбектеріне жалпылама шолу. Қысқаша биографиялық анотация.

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл



ОЖСӨЖ мазмұны: Т.Кәкішұлы. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі ағымдар.

СӨЖ мазмұны: Е.Тілешов. Көркемдік әдіс, жанр және жаңашылдық.

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.


  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

7. Е.Тілешов. Көркемдік әдіс
3 кредит сағат.

14 практикалық сабақ. Тақырыбы: Көркем сөз бен мәтін

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Лингвисьтикалық поэтика мен стилистика. 2. Мәтін және диалогтық қатынас. 3. Мәтін құрылым.

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл



ОЖСӨЖ мазмұны: Б.В.Томашевский – Стилистика және өлең құрылысы

СӨЖ мазмұны: Р.Уэллек, О.Уоррен – Стиль және стилистика

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.


  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

7. Е.Тілешов. Көркемдік әдіс
15 апта

1 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Көркем шығарманың тілі



Дәріс мазмұны:

  1. Ауызекі тіл мен әдеби тіл. Көркем әдебиет тілі, яғни поэтикалық тілдің ерекшеліктері оған қойылатын талаптар. (Л.Толстой, М.Шолохов, Ғ.Мүсірепов т.б жазушы тілі туралы).

  2. Шығарманың жанрлық ерекшелігі және тілі.

  3. Тілдің тура және ауыспалы мағынада қолданылуы. Троптар. Оның эпитет, теңеу, метафора, символ т.б. түрлері. Олардың жасалу жолдары мен көркемдік қызметі.


Әдебиеттер:

1. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытќыш”. Алматы, Атам±ра. 2003 жыл



  1. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

  2. З.Ќабдолов. Сөз µнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

  3. Ш. Елеукенов.Әдебиет және ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

  4. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

  5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

  6. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл


ОЖСӨЖ мазмұны: 1. Көркем шығарманың тілі. М.Мақатаев поэзиясының тілі. «Қарлығашым келдің бе?» (1968), «Дариға жүрек» (1972), «Аққулар ұйқтағанда» (1974), «Өмір-дастан»(1976), «Өмір-өзен» (1978), «Соғады жүрек» (1982), «Шолпан» (1984), «Қош, махаббат» (1988), «Аманат» (2000) жинақтарындағы шығармалары негізінде. 2. «Ер Тарғын» жырындағы және қазіргі қазақ поэзиясындағы эпитет пен теңеулер.

СӨЖ мазмұны: Әдеби троптар. (Ф.Оңғарсынова, А.Бақтыгереева, Т.айбергенов шығармалары бойнша)
Әдебиеттер:

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

  2. М.Мақатаев. Шығармалар. Үш томдық. – А., 1991-1993; Қош, махаббат.-А., 1988; Жырлайды Жүрек.- А., 1989; Аманат.-А., 2000.

  3. Сарбалаев Б. Парасатты поэма // Қазақ әдебиеті, 10.12.1982.

  4. Алпыбаев Қ. Поэма парасаты // Жұлдыз, 12, 1985.

4. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

5. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

6. Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



  1. «Ер ТАрғын» жыры. Алматы, 1967.


2 кредит сағат.

1 дәріс сабақ. Тақырыбы: Поэтикалық фигуралар.



Дәріс мазмұны: Поэтикалық фигуралар: инверсия, арнаулар мен қайталаулар. Бұл тәсілдердің идеялық-көркемдік қызметі. Аллитерация мен ассонанс.
Әдебиеттер:

  1. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытќыш”. Алматы, Атам±ра. 2003 жыл

  2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

  3. З.Ќабдолов. Сөз µнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

  4. Ш. Елеукенов.Әдебиет және ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

  5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

  6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

  7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

6 ОЖСӨЖ мазмұны: Поэтикалық фигуралардың идеялық-көркемдік қызметі (Қ.Мырзалиев, М.Шаханов поэзиясы мысалында).

6 СӨЖ мазмұны: В.Г.Белинский. Поэзияны тегі мен түріне қарап бөлу.



Әдебиеттер:

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

  2. М.Мақатаев. Шығармалар. Үш томдық. – А., 1991-1993; Қош, махаббат.-А., 1988; Жырлайды Жүрек.- А., 1989; Аманат.-А., 2000.

  3. Сарбалаев Б. Парасатты поэма // Қазақ әдебиеті, 10.12.1982.

  4. Алпыбаев Қ. Поэма парасаты // Жұлдыз, 12, 1985.

4. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

5. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

6. Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



3 кредит сағат.

15 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдеби тек пен жанр



Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдеби тек түрлері. 2. Жанрлық канондар мен жанрлық дстүрлер. 3. Әдеби процесс (үдеріс).

Әдебиеттер:

  1. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытќыш”. Алматы, Атам±ра. 2003 жыл

  2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

  3. З.Ќабдолов. Сөз µнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

  4. Ш. Елеукенов.Әдебиет және ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

  5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

  6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

  7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

ОЖСӨЖ мазмұны: Экзистенциализм.

СӨЖ мазмұны: Әдеби мінездеудің түрлері / тура және жанама мінездеу/ және олардың характерді айқындаудағы мәні.

Әдебиеттер:

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

  2. М.Мақатаев. Шығармалар. Үш томдық. – А., 1991-1993; Қош, махаббат.-А., 1988; Жырлайды Жүрек.- А., 1989; Аманат.-А., 2000.

  3. Сарбалаев Б. Парасатты поэма // Қазақ әдебиеті, 10.12.1982.

  4. Алпыбаев Қ. Поэма парасаты // Жұлдыз, 12, 1985.

4. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

5. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

6. Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



4.ПАЙДАЛАНУҒА ҰСЫНЫЛАТЫН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ:

Негізгі әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  1. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

4. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

6. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

7. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

8. Е.Тілешов. Көркемдік әдіс

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

10. Ахметов З. Абайдың ақындық әлемі. Алматы. «Ана тілі», 1995 ж.

11. Атымов М.Көркем шығарманың композициясы туралы. А., 1969.

12. Белинский В.Г. Таңдамалы шығармалары. 1947-1948.

13. Дүйсенов М. Әдебиеттегі мазмұн мен форма бірлігі. А., «Ғылым», 1962.

14. Жұмалиев Қ. Әдебиет теориясы. А., 1969.
5. Әдебиет теориясы пәні бойынша тапсырмаларды орындау және тапсыру кестесі




Жұмыс түрі

Тапсырма-ның мақсаты мен мазмұны

Ұсыныла-тын әдебиеттер

Орындау мерзімі және тапсыру уақыты (аптасы)

Балл

Бақылау түрі

1

ОЖСӨЖ тапсырма-ларын орындау (барлығы 16 тапсыр-ма)




Жоғарыда көрсетілді

ОЖСӨЖ кестесі бойынша берілген уақыт шеңберінде

Тақырып бойынша 15% дейін

Тапсырма-лардың орында-луын, сұрақтарға жауап беру қабілетін тексеру

2

СӨЖ тапсырма-ларын орындау

(барлығы 15 тапсыр-ма)



Ойлау қабілеттерін шыңдап, шығар-машылықтарын дамыту

Жоғарыда көрсетілді

СӨЖ кестесі бойынша берілген уақыт шеңберінде

Барлығы 8% балл

Өз беттерімен жұмыстануға үйрету

3

Жазба жұмыс (реферат) түрінде аралық бақылау

Студенттерге реферат бере отырып, олардың іздендіру, білімдерін тереңдету.

Жоғарыда көрсетілді




Барлығы 8% балл




5

Емтихан

Білімді кешенді тексеру







40

Тест

6. Оқу әдістемелік құралдар және авторлық дәрістер

«Әдебиет теориясы» курсы,

«Әдебиет теориясы»
Пән бойынша дәрістер кешені

1- дәріс. Тақырыбы: Әдебиеттану ғылымына кіріспе


Дәріс мазмұны:

1. Әдебиет дегеніміз не? Әдебиет туралы ғылым және оның салалары.

2. Суреткер табиғаты


  1. Әдебиет – қоғамдық сана (Әдебиеттің халықтығы)

        1. Әдебиет дегеніміз не?

Әдебиет деген сөздің түп төркіні арапша ( ) атаудан шыққан – сөз, асыл сөз деген мағынаны білдіреді. Әдебит дегеніміз не? Әдебиет - өнер. Өнердің түрі көп, кескін өнері, мүсін өнері, сәулет өнері т.б. Ал әдебиет қандай өнер? Әдебиет – сөз өнері. Әдебиетшінің құралы – тіл. «Сөз әдебиеттің құрлылыс материалы» (Федин).

Өнердің көп салаларының ішіндегі ең бір қадірлісі әрі қасиеттісі – көркем әдебиет. Сөз өнері сурет пен музыка секілді жалпыға бірдей жетімді деу қиын. Сөз -бояу немесе сияқты дыбыс емес, барлық халыққа бірдей түсінікті бола алмайды. Әр ұлттың өзгеден ерекше өз тлі бар; әдеби шығарма сол тілде ғана туады. Бұл – көркем әдебиеттің халықаралық өрісіне бөгет екені рас. Бірақ әдебиеттің тілі музыка тілінен гөрі нақты, театр тілінен гөрі затты: симфонияны тыңдаушының бәрі нақты түсіне бермейді, теат сахнасында жүріп жатқан спектакльдің ертеңгі ұрпаққа мұра болып қалғандай қолға ұстар затты дерегі бола бермейді, ал әдебиетте екеуі де – нақтылықта, заттылықта бар. Бейнелеу, сәулет, мүсін өнерлері затты болғаныме жансыз, қимлсыз, ал әдебиет кез-келген шындықты қимыл қозғалыс үстінде құбылта, құлпырта көрсете алады. Сондықтан, сөз өнері – бар өнердің басы, «өнер атаулының ең қиыны және күрделісі» (Бальзак), «ең жоғары түрі» (Белинскиий) десе артық болмас. Қазақ халқы «өнер алды – қызыл тіл» деген білгір тұжырымы да тегін айтылмаған.



    1. Әдебиеттану – сөз өнерін зерттейтін ғылым, яғни әдебиет туралы ғылым.

Әдебиет жоқ жерде әдебиет туралы ғылым болуы да мүмкін емес. Әдебиеттануға кіріспе пән арқыл әдебиеттің табиғатына тән ең бір қарапайым қағидалар, алғашқы түсініктер талданып, тексеріледі. Одан арғы күрделі мәселелердің бәрі әдебиеттанудың өзге салаларының үлесіне қалады. Әдебиет туралы ғылым негізгі үш түрлі салаға бөлінеді: әдебиет тарихы, әдебиет теоиясы, әдебиет сыны.

Әдебиет тарихы бүкіл адам баласының тарихында көркем әдебиеттің қалай пайда болғанын, қайтіп қалыптасқанын, одан бергі даму-қалыптасу жолдары, ерекшеліктері қандай, қай кезеңдерде қандай өкілдері болды және олардың шығармашылығы әдебиеттің дамуына қаншалықты үлес боп қосылды, т.б. осы тәрізді мәселелерді жан-жақты қарастырады.

Әдебиет теориясы көркем әдебиеттің болмысы мен бітімін, әдеби шығарманың сыры мен сипатын, әдеби дамудың мағынасы мен мәнін байыпьтайды. Әдебиеттің өзіне тән ерекшелігін оның қоғамдық қызметін, көркем шығарманы талдаудың прициптері мен методикасын, әдеби жанрлар мен оның түрлерін, өлең жүйелерін, тіл мен стиль, әдеби ағым мен көркемдік әдіс меселелерін түп-түгел тек әдебиет теориясыан ғана танып-біле алады.

Әдебиет сыны - әдебиеттану ғылымының негізгі салаларының бірі. Сын әдебиеттің айнасы. Көркем әдебиет өзінің қандай күйде екенін сыны арқылы ғана көре алады. «Сын - әдебиеттің өзін-өзі тану құралы» (Белинский). Әдеби сын көркем әдебиет пен бірге пайда болып, онымен бірге дамиды. Әдебиеттің ілгерілеуіне алғышарттар, жағдайлар жасап, жақсысын асырып, жаманына шырылдап, ылғи да басы-қасында бәйек болып жүретін» де осы сын.

Әдебиет туралы ғылымның жоғарыда аталған негізгі үш саласы (теориясы, тарихы, сыны) өзара тығыз бірлікте болады.

Әдебиттану ғылымның негізгі салаларымен бірге жанама тараулары да бар. Текстология, историография, библиография.

Текстология - әдеби туындылардың мәтінін зерттейді. Текстология көркем шығарманың тұрақты түп нұсқасын белгілейді, баспа тарапынан кеткен әріп, еміле қателері болса да ұқыппен түзеп отырады. Автор тарапынан тыс қысқарған немес орынсыз өзгертілген жерлері болса, қалпына келтіріледі.

Историография - әдебиет теориясының, тарихының, сынының ғасырлар бойғы тарихи дамуы туралы дәйектемелер мен деректер, мәліметтер мен материалдар жинағы.

Библиография – көркем әдебиеттің өзіне және әдебиет туралы ғылымға байланысты көрсеткіштер мен анықтамалар, шолулар мен сілтемелер жиынтығы. Бұл да ғылыми мақсат үшін крек. Әдебиет пен әдебиеттану тарапындағы қандай арнаулы зерттеулер болсын, оған қажет материалдардың бәрін библиографиялық көрсеткіштер арқылы іздеп тауып, пайдаланады.


  1. Суреткер табиғаты.

Әдебиет - өнердің бір түрі, сөз өнері дедік. Ендеше оны жасаушы кім? Суреткер кім? Талант табиғаты деген не ?

Әдеби талант дегн нәрсе – олдан жасалмайтын, өзіңде жоқ болса, өзгеден қарызға алу мүмкін емс нәрсе! Талант атаулы қашаннан халық құрметіне, сүйіспеншілігіне бөленген. Ата-бабамыз өнер иесі, ақын, әншісін айрықша қадір тұтқан. Суреткер болу үшін адамға тума қабілет, табиғи дарын қажет керек екені белгілі.

Қадыр Мырзалиев.

Айтамыз біздер ақын деп,

Ақынды шоқ боп маздаған,

Ақынға керке ақыл көп,

Асаулық керек аздаған.

Талант табиғатына тән еркешеліктер. 1-ден сезім. Нәзік сезімталдық. Өзін қоршаған өмірден айрықша әсер алып, көз алдындағы құбылыстарды ерекше сезіну, нәзік түйсіну, көрген-білгенінен бейтарап қала алмай тебіреніп, толғану бәрінен бұрын ақынға тән қасиет. 2-ден. Бақылау. Жіті бақылағыштық. Нәзік сезім көреген , дәл бақылаумен ұштасып жатады. Көрмесе сезім қайдан пайда болады.

3-ден, қиял. Творчестволық фантазия. Бақылап білген, сезген шындығын кең өріске шығаратын творчстволық қиял. Ойдан шығара білушілік. Жалпы ойдан шығару жоқ жерде әдеби шығарма болуы мүмкін емес. 4-ден. Интуиция. Өлең жазу – есеп шығару емес. Өлең – ішкі терең, табиғи тербелістің, тебіреністің нәтижесі. 5-ден, өмірбаян. Ғұмырнама. Тәжірибе молдығы. Өмірде көрген-білгені, ұққан-түйгені көп адамның таланты да күшті мықты. «Өмірі мазмұнды кісінің творчествосы да мазмұнды» деп Ибсен біліп айтқан. 6-дан, парасат. Сананың саралығы. Құр сезім, интуицияменұзаққа шырқау мүмкін емес. Шындықтың парқын білетін сарабдал сана, мол парасат керек. 7-ден, шеберлік. Нағыз шаман суреткерге тән кәсіби шеберлік болмаған жерде суреткерлік даналық та жоқ. Даналық еңбек сүйгіштік. Талант – бәрінен бұрын еңбек. Өнердегі шын шеберлікке апарар жол – шыдамды еңбек. 8-ден, шабыт. Шалқыған шабыт болмайынша, шеберліктен де ештеңе шықпайды. Адам биік мақсатқа, асыл мұратқа іс жүзіндегі шабытты еңбек арқылы ғана жетпек.

Талант табиғатынан жоғарыда аталған ерекшеліктерге назар аударуға болады. Суреткер белгілі бір қоғамда өмір сүреді, сондықтан оның шығар-да да белгілі қоғамдық мән және мазмұн бар. Мыс, өзіміздің Абай, Махамбет, Мағжан – бәрі ең алдымен өз дәуірінің ұлы, өз ортасы, өз халқының рухани тірегі, жалынды жаршысы болған таланттар. Бұлардың асыл мұраты – халық қамы, ұлт мүддесі.


2дәріс. Тақырыбы: Көркем шығарма



Дәріс сабақ мазмұны:

1. Көркем шығарманың мазмұны мен пішіні туралы түінік



  1. Таќырып пен идея

  2. Сюжет пен композиция


1. Көркм шығарманың мазмұны мен пішіні туралы түсінік.

Мазмұн мен пішін – күрделі мәселе, іргелі философиялық ұғым. Мазмұн мен пішін – тек өнер ғана емес, өмірдегі ақиқат шындықтағы кезкелген затқа және құбылысқа тән нәрсе. Мазмұн мен пішін бір-бірімен тығыз бірлікте. Мазмұнсыз пішін, пішінсіз мазмұн жоқ. Пішін дегеніміз – бір нәрсенің сыртқы қасиеті, осының ішкі қасиеті, анықтамасы, ол пішін.

Ал, енді әдебиеттегі мазмұн мен пішін деген не? Әдебиеттің объектісі - өмір, предметі – адам, өмір шындығы, дама тағдыры екені белгілі. Сонда әдеби шығарманың мазмұны - өз эстетикалық идеалының тұрғысынан суреткер таныған ақиқат өмір де, пішін – осы шындық тұтастырыла жинақталған көркем образдар жүйесі, яғни әдеби қаһармандар өмірі. Мыс, «Ботагөз» романның мазмұны кәдімгі ақиқат өірдгі болған шындық – Қазан төңкерісінің арасында қазақ даласындағы ұлт азаттық қозғалысының жеңісі нәтижесінде Қазақстанда Кеңесөкіметінің орнауы. Осы шындықты жазушы өзінің эстетикалық идеалының тұрғысынан суреттеп көрсетті. Бұл жердегі мазмұнның пішіні – С.Мұқанов романында жинақталған әдеби қаһармандардың Асқардың, Ботагөздің, Амантайдың, Итбайдың т.б-лардың қым-қиғаш күрес пен тартысқа толы тіршілігі. Романдағы әр қаһарман өз дәуірінің өзекті оқиғаларына қалай қатынасқанын, қазақтардың төңкеріске қалайша келгенін, ақыр аяғында жаңа өмірге қалай келгенін, ақыр аяғында жаңа өмірге қалай келгенін аңғарамыз. Саяси оқиғалар шығармадағы кейіпкерлер тағдырымен жіксіз кірігіп, бірігіп кеткенін көреміз. Дәл осы арада әдеби шығармадағы мазмұнның пішінге көшуін көреміз. Жазушы таңдап тапқан пішін шығарманың мазмұнын толық ашып тұр.

Сонымен әдебиттегі мазмұн мен пішінді қорытсақ, шығараның мазмұны – оның ақиқат шындыққа негізделген тақырыбы мен идеясы да, пішіні - әдеби қаһармандардың өзара қарым-қатынасына , тағдыр тартысына негізделген сюжеті, композициясы және жазушының өмірді өнерге айналдырған ең негізгі құралы суретті сөзі, яғни көркм шығарманың тілі.



  1. Тақырып пен идея.

Тақырып - өнер туындысының іргетасы. Көркем шығарманың туу процесі тақырыптан басталады. Суреткердің өмірден ең алдымен іздеп табары - өз шығармасының тақырыбы. Ал тақырып табу – бір күннің әрекеті емес, творчестволық процестің (материал жинау, жиналған материалды қорыту, қорытылған мат-да жазу) барлық кезеңдеріне бірдей ортақ жұмыс. Сонымен жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап, өзінің көркем шығармасына негіз арқау еткен өмір құбылыстарының тобын тақырып дейміз.

Жазушы өз шығармасына тақырып етіп өмір құбылыстарын таңдап алғанда, оларға өзінің бағасын, көөқарасын білдіреді.

Сонда, тақырып-жазушы суреттеп отырған өмір құбылысы болса, идея – жазушының сол өзі суреттеп отырған өмір құбылысы туралы айтқысы келген ойы, сол өмір құбылысына берген бағасы деуге болады.

Тақырып пен идея әр қашан бірлікте болады.

Бір әдеби шығармада бір ғана тақырып және бір ғана идея болуы шарт емес. Проза мен поэзияның шағын түрлерінде, солай болуы мүмкін. Ал көлемді шығармаларда бір емес, бірнеше тақырып, бірнеше идея болады. Мыс, «Абай жолын» алып қарайық. «Қайтқанда» тарауында шәкірттің қаладан қайтқан сағынышы, тақырыбы (туған жер), өз идеясы (сағыныш) бар. Көлқайнарлардағы аналарының құшағында тақырып «ана» да, идея –мейірім. Әке қасына баруы, үй іші көңлсіз, ызғар салқын Бұл эпизодтағы тақырып әке де, идея – қаталдық.

Алайда көркем шығармадағы тақырыптар иен идеялар қанша көп болғанмен, олардың бәріне ортақ желі, бәріне дәнекерлі бірлік болады. Ол бірлік – идеялық бірлік. Барлық жекелеген тақырыптар мен идеялар бірімен –бірі ұштасып, бір арнаға құяды. Сонымен, бір шығармадағы бірнеше әр алуан жеке тақырыптар мен идеялардың басын бір жерге қосып, бір арнамаен өрбітіп тұрған өзекті мәселені негізгі идея дейміз.

Бірнеше суреткер бір тақырыпқа жазса да, идеялық жағынан бірін-бірі қайталамауы қажет, өзінше тың идея туғызуы қажет. Мәселен, С.Мұқановтың «Ботагөзі», Х.Есенжановтың «Ақ жайығы», Ә.Нұрпейсов «Қан мен тер» - бәрі бір тақырып – революсиялық тақырыпқа жазылған. Әр романның өз идеясы, әр жазушының мәнері бар. Бұл арада бір тақырыптан бірнеше идея туып тұр. Сондықтан әр жазушы бір тақырыпты әр қырынан ашып, мазмұн мен пішін бере білу қажет.


  1. Сюже пен композиция.

Сюжет те, композиция да көркем шығарманың мазмұнын ашып, көркем жинақтап, мазмұнды пішінге көшірудің жолы.

Сюжет (французша - зат) дегенді білдіреді. Егер көркем шығарманың мазмұны түрліше мінездер мен типтердің өзара қарым-қатынасынан туған шындық, өмірлік оқиғалар тізбегі десек, осының өзі сюжетте адамдар мен заттардың тұтасқан ішкі-сыртқы қимыл-әрекет жүйесі ретінде, кәдімгідей қозғалыс, белгілі бір даму үстінде көрінеді. Сюжетті М.Горький адамдардың өзара қарым-қатынасы, байланысы, қайшылықтары, жек көру, жақсы көру, әр характердің, типтің өсу, жасалу тарихы»

дейді. Бұл классиалық анықтама. Сонда , сюжет дегеніміз көркем шығарманың мазмұнына айналған өмірлік оқиғаның өзара байланысы, өрбуі, өрістеуі екенін даусыз. Бір-бірімен қарым-қатыастағы адам тұлғалары оснау өзекті оқиғалар араында, қимыл-әрекет үстінде шиеленіскен, шытырман күрес, қарама-қарсылық ішінде қалыптасады.

Тартыс (латынша қақтығыс, айқас, кейде – алауыздық, талас) - өмірдегі қайшылықтардың өнердегі көрінісі, адам тіршілігіндегі түрліше қарама-қарсылықтардың, адамға тән әр алуан көзқарастағы, идеядағы, сезімдегі, нанымдағы, іс-әрекеттегі, мақсат-мүддедегі кереағар құбылыстардың өнер туындысындағы жинақталуы., суреттелуі.

Олай болса, әдеби шығ-ғы табиғи тартысоның сюжеті мен композициясын өрбітер, қозғаушы күш екені белгілі. Бұдан шығатын қорытынды: сюжеттің жаны мен жүрегі тартыс, ал тартыстан сюжт құрап, қалыптастыратын – композиция.

Сюжет пен композиция өзара бірлікте бола тұра, бір-бірінен өзгешелігін де білген жөн.

Сюжет кез келген шығармада бола бермейді. Лирикалық шығармаларда Мыс. Т.Молдағалиев «Өмір маған кейде бір» . Композиция бар ма? Бар. Ақынның шабыт пен сырға толы өмір туралы жыры. Өзі өлеңге айналдырып отырған өмір туралы нәзік сыры шебер қиысқан. Мазмұн мен пішінге тән шкі үйлесім тапқан.

Композиция барлық шығармада түгел болады.

2-ден композиция сюжеттің өрбу кезеңдерін жүйеге түсіріп қана қоймай, сюжеттен тыс нәрселерді (детальдарды) қиюластырып, белгілі бір арнаға салады.

Сюжеттің өрбу кезеңдері:

Сюжеттің басталуы (лат. Экспозиция – дәйектеме) оның кіріспесі іспетті; мұнда әдеби қаһармандар өзара қарым-қатынасқа көшпес бұрынғы хал-жағдай, тіршілік, қоғамдық орта, болашақ қақтығыстар алаңы, оқиғалар орны суреттеледі.

Сюжеттік байланыс (орысша завязка) – адамдар арасындағы әрекеттердің басы; тартыстың басталуы іспетті, шығарма арқауындағы негізгі оқиғаның әуелгі туындау себебі.

Сюжеттік даму адамдардың өзара қарым-қатынасынан, қимыл-әрекетінен туған түрліше жағдайларға шиеленістерге байланысты.

Шарықтау шегі (лат. шың) – сюжеттік дамудың ең жоғарғы сатысы: адамдар арасындағы қимыл-әрекеттің мейлінше күшейіп, өрбіп жеткен жері; шығармадағы драмалыфқ тартыстың өрістеп шыққан биігі.

Шешім (орысша развязка) – шығарма сюжетінің шешуші кезеңдерінің бірі; суреткердің өзі суреттеп отырған өмір шындығына шығарға үкімі, адамдар арасындағы қарама-қарсы тайталастардың , күрделі күрестің бітуі; түрліше тағдырлар тартысынан туған нақты нәтиже; оқиғаға қатысушылардың ең ақрығы хал-күйі; күллі құбылыс көріністердің соңғы сахынасы.

Сонымен қорытар болсақ, сюжеттік дамудың кезең-кезеңдерін тәртіпке салып, реттеп, қиыннан қиыстырып тұратын нәрсе шығарманың композициясы. Ал композициялық шеберлі шығ-ғы барлық бөлшекті бір ғана бүтінге тұтастыру, бәрін бір ғана нәрсеге – негізгі идеяға бағындыру.

Композицияның құрамына сюжеттің кезең-кезеңдері ғана емес, сюжетте тыс нәрселер де кіреді.

Бірі, пролог (грекше алғы сөз) – көркем шығармаға кіріспелердің бір түрі. Пролог кейде негізгі сюжетке дейінгі бірнеше оқиға баяндалады. Кейдебас кейіпкердің өткен өмірінен бірер көрініс беріледі, кейде автордың ой өзегінен аздаған сыр айтылады.

Енді, бір нәрсе – эпилог (грекше соңғы сөз) – көркем шығарманы қорытудың бір түрі. Тартыс аяқталып, өзекті оқиғалар біткеннен соң, сюжеттік шешімнен кейін келіп, басты қаһармандардың одан арғы хал-күйінен қысқаша мәлімет береді де, сол арқылы автордың негізгі идеясын толықтыра, кейде тіпті тереңдете түседі.

3 дәріс. Тақырыбы: Көркем бейне және оның жасалу жолдары.

Дәрістің мазмұны :

1. Көркем бейне туралы түсінік, оның танымдық, эстетикалық мәні.


  1. Образ және оның түрлері

  2. Тип және типтердіру, тип және прототип арақатиынасы, типтік бейне ерекшелігі.

  3. Көркем бейне жасаудағы негізгі тәсілдер. Портреттік тәсіл, оның түрлері. Психологиялық портрет сыры. Әдеби мінездеудің түрлері / тура және жанама мінездеу/. Кейіпкер тілі. Ішкі монолог пен диалог. Психологиялық паралелизм.

1. Көркем бейне туралы түсінік, оның танымдық, эстетикалық мәні.

Әдебиет туралы ғылымның ең басты және өзекті мәселесі – образ және образдылық. Әдебиеттің объектісі - өмір болғанда, предметі – адам екенін ескеру керек. Чернышевский сөз өнерінің «шын мазмұны – тек адам өмірі» дейді. М.Горький өзінің «Кәсіп туралы кеңесінде » көркем әдебиетті «адамтану» деп атайды.

Адам тағдыры – жазушы үшін шығарма арақауы ғана емес, өмірді танудың өзгеше тәсілі деуге болады. Демек, әдебиеттің предметі – адам дегенде, әңгіме дайын әдеби қаһарман жөінде емес, қалмгердің сол қаһарманды жасау үстіндегі барлық творчестволық әрекеті туралы болуға тиіс.

Қаламгерге көркем шығарма туғызу үшін бәрінен бұрын материал керек. Ал материал табудың суреткерлік тәсілі – сол дәуірдегі адам тағдырын қазу, қопару,, тірі құжаттарды зертеу. Мыс. Ғ.Мұстафин «Шығанақ» романы, немесе М.Әуезовтың «Абай жолы» роман эпопеяы.

Әдебиеттегі адам бейнесін жасаудың шешуші шарты - ойдан шығару. Ойдан шығару - образға барар жол; суреткердің өмірде көрген-білгенін ойша өңдеудің, қорытудың , жинақтаудың тәсілі. Ойдан шығару жоқ жерде әдебиеттегі адам туралы мүлде ұғым болуы мүмкін емес. Яғни шығармада суреттелер шындықты сұрыптау тәсілі, адам тұлғасын әрә жинақтау, әрі даралау тәсілі.

Образдың қазақшасы – көркем бейне. Ең қарпайым мағынасы образ – суретті сөз. Мыс: А.Құнанбаев «Қыс», я болмаса,

Күлімсіреп аспан тұр

Жерге ойлантып әр нені. (Абай)

Осы жолдарда жансыз табиғат емес, кәдімгідей, қимыл құбылыс елестеп кетеді. Осының бәрін көзбен көріп, сезінетін секілдіміз. (ауызша)

Образдылық – суреттілік, сөздегі сурет. Әр сөздің түп-төркіні – зат, сурет, образ. Әдебиетті адам бейнесін жасаудың амалы алуан түрлі. Ол сөздегі суретпен ғана бітпейді, көркем бейне жасауға қажет өмірлікматеиралды жинақтаудан әдеби тұлғаны даралауға дейін барады.

Жинақтау жайлы әр түрлі пікірлер бар. Жинақтау деген - әдеби тип жасау әрекеті. Ал типтендіру турасындағы пікірлер тіпті қым-қиғаш.

Типтендіру деген суреткердің іс жүзінде өмір шындығын өз дүниетанымы тұрғысынан белгілі бір уақыт пен кеңістікке, әлеуметтік орта дәуірге сай талғап-тануы, таңдап іріктеуі және жинақтауы, сол арқылы өзі жасап отырған көркем бейнені сомдауы, тұлғаландыруы, даралауы болып табылады.

Жазушыға тип жасау әрекетінің үстінде керегі – типтілік туралы қисын емес, тіріә мүсін прототип.

Әр жазушының твочестволық лабороториясына үңілген адам оның өмір шындығын көркем жинақтау; яғни әдеби бейнелерді типтендіру әрекеті, көбіне, әр типке прототив табудан басталғанын байқауға болады. М.Әуезовтың әр типінің өмірде прототипі болған. С.Мұқановтың Амантацының төркіні Амангелді т.б.

Типтік тұлғасын жинақтау, көркем бейнені даралау процесі, міне,осылай басталады.

Жинақтау үшін суреткерге, бәрінен бұрын, көркем бейнені жасауға керек өмірлік материалды сұрыптап, саралап пайдалану үші талғампаздық.

М.Әуезов талғампаздық туралы былай дейді: «Төрт том «Абай жолы» үшін жинақтап, жинап жән сұрыптап пайдаланған материалымнан әлі де дәл осындай төрт кітапқа жететін материал пайдаланылмай, артық қалды».

Шындық құбылыстарды типтендіре жинақтау арқлы суреткер болашақ образдың немесе типтің жалпы бітім, тұлғасын қалыптастырумен бірге оның ішкі мінезін даралайды. Әрбір әдеби тұлға тек өзіне ғана тән, өзгелерде жоқ психикалық ерекшеліктері болуы шарт. Мінез адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған қоғамдық ұлқы, барлық психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы. Мыс: Ғ.Мұстафин «Дауылдан кейін» романын жазу үстінде бар күшін кейіпкерлерінің біріне-бірі ұқсамау жағын қадағалауға жұмасағанын айтады.

Бейнелеу – образдылық болса, бейне образ. Образ – эстетикалық мәні бар, ойдан шығару арқылы әрі нақты, әрі жинақты жасалған адам өмірінің әсем суреті. «Талантты жазушының әр образы тип» дейді Белинский.

ТИптің түрі мен мазмұнында «жалпы» мен «жалқының» бірлігі жатыр. Мәселен, әдебиеттегі бір байдың образы өмірдегі бірнеше байдың , бір кедейдің образы бірнеше кедейдің ең елеулі ерекшліктерінен құралады да, тип болады. Мысалыға Құнанбайды алып қарасақ, бүкіл ішкі сыртқы бітімі ешкімге ұқсамайды, әбден дараланған, мінез құлқы, іс-әректі, ақыл-парасаты бірегей, бөлек. Бұнда Құнанбайдың жалқы – тұлға. Сонымен бірге, ол әбден жинақталған, сол дәуірдегі өмір кешкен бай-шонжарлардың бәріне ортақ әрекет бар. Бұл жерде Құнанбай – жалпы, өз ортасының жиынтығы. Көркем әдебиеттегі типтік образдарға қарап отырып белгілі бір уақыт пен кеңістіктегі қоғамдық дамудың негізін байқауға болады. Мыс, М.Әуезов Абай бейнсі арқылы қазақ қоғамындығы жаңалықты, ұнамды қасиеттердің бір алуанын байқауға болады.

Көркем әдебиеттегі жинақтау – типке әкелсе, даралау – мінезге әкеледі. Образ осылай туады.

Мінездеу тура жәнежанама мінездеу.
1- дәріс. Тақырыбы: Әдебиеттану ғылымына кіріспе
Дәріс мазмұны:

1. Әдебиет дегеніміз не? Әдебиет туралы ғылым және оның салалары.

2. Суреткер табиғаты


  1. Әдебиет – қоғамдық сана (Әдебиеттің халықтығы)

        1. Әдебиет дегеніміз не?

Әдебиет деген сөздің түп төркіні арапша ( ) атаудан шыққан – сөз, асыл сөз деген мағынаны білдіреді. Әдебит дегеніміз не? Әдебиет - өнер. Өнердің түрі көп, кескін өнері, мүсін өнері, сәулет өнері т.б. Ал әдебиет қандай өнер? Әдебиет – сөз өнері. Әдебиетшінің құралы – тіл. «Сөз әдебиеттің құрлылыс материалы» (Федин).

Өнердің көп салаларының ішіндегі ең бір қадірлісі әрі қасиеттісі – көркем әдебиет. Сөз өнері сурет пен музыка секілді жалпыға бірдей жетімді деу қиын. Сөз -бояу немесе сияқты дыбыс емес, барлық халыққа бірдей түсінікті бола алмайды. Әр ұлттың өзгеден ерекше өз тлі бар; әдеби шығарма сол тілде ғана туады. Бұл – көркем әдебиеттің халықаралық өрісіне бөгет екені рас. Бірақ әдебиеттің тілі музыка тілінен гөрі нақты, театр тілінен гөрі затты: симфонияны тыңдаушының бәрі нақты түсіне бермейді, теат сахнасында жүріп жатқан спектакльдің ертеңгі ұрпаққа мұра болып қалғандай қолға ұстар затты дерегі бола бермейді, ал әдебиетте екеуі де – нақтылықта, заттылықта бар. Бейнелеу, сәулет, мүсін өнерлері затты болғаныме жансыз, қимлсыз, ал әдебиет кез-келген шындықты қимыл қозғалыс үстінде құбылта, құлпырта көрсете алады. Сондықтан, сөз өнері – бар өнердің басы, «өнер атаулының ең қиыны және күрделісі» (Бальзак), «ең жоғары түрі» (Белинскиий) десе артық болмас. Қазақ халқы «өнер алды – қызыл тіл» деген білгір тұжырымы да тегін айтылмаған.



    1. Әдебиеттану – сөз өнерін зерттейтін ғылым, яғни әдебиет туралы ғылым.

Әдебиет жоқ жерде әдебиет туралы ғылым болуы да мүмкін емес. Әдебиеттануға кіріспе пән арқыл әдебиеттің табиғатына тән ең бір қарапайым қағидалар, алғашқы түсініктер талданып, тексеріледі. Одан арғы күрделі мәселелердің бәрі әдебиеттанудың өзге салаларының үлесіне қалады. Әдебиет туралы ғылым негізгі үш түрлі салаға бөлінеді: әдебиет тарихы, әдебиет теоиясы, әдебиет сыны.

Әдебиет тарихы бүкіл адам баласының тарихында көркем әдебиеттің қалай пайда болғанын, қайтіп қалыптасқанын, одан бергі даму-қалыптасу жолдары, ерекшеліктері қандай, қай кезеңдерде қандай өкілдері болды және олардың шығармашылығы әдебиеттің дамуына қаншалықты үлес боп қосылды, т.б. осы тәрізді мәселелерді жан-жақты қарастырады.

Әдебиет теориясы көркем әдебиеттің болмысы мен бітімін, әдеби шығарманың сыры мен сипатын, әдеби дамудың мағынасы мен мәнін байыпьтайды. Әдебиеттің өзіне тән ерекшелігін оның қоғамдық қызметін, көркем шығарманы талдаудың прициптері мен методикасын, әдеби жанрлар мен оның түрлерін, өлең жүйелерін, тіл мен стиль, әдеби ағым мен көркемдік әдіс меселелерін түп-түгел тек әдебиет теориясыан ғана танып-біле алады.

Әдебиет сыны - әдебиеттану ғылымының негізгі салаларының бірі. Сын әдебиеттің айнасы. Көркем әдебиет өзінің қандай күйде екенін сыны арқылы ғана көре алады. «Сын - әдебиеттің өзін-өзі тану құралы» (Белинский). Әдеби сын көркем әдебиет пен бірге пайда болып, онымен бірге дамиды. Әдебиеттің ілгерілеуіне алғышарттар, жағдайлар жасап, жақсысын асырып, жаманына шырылдап, ылғи да басы-қасында бәйек болып жүретін» де осы сын.

Әдебиет туралы ғылымның жоғарыда аталған негізгі үш саласы (теориясы, тарихы, сыны) өзара тығыз бірлікте болады.

Әдебиттану ғылымның негізгі салаларымен бірге жанама тараулары да бар. Текстология, историография, библиография.

Текстология - әдеби туындылардың мәтінін зерттейді. Текстология көркем шығарманың тұрақты түп нұсқасын белгілейді, баспа тарапынан кеткен әріп, еміле қателері болса да ұқыппен түзеп отырады. Автор тарапынан тыс қысқарған немес орынсыз өзгертілген жерлері болса, қалпына келтіріледі.

Историография - әдебиет теориясының, тарихының, сынының ғасырлар бойғы тарихи дамуы туралы дәйектемелер мен деректер, мәліметтер мен материалдар жинағы.

Библиография – көркем әдебиеттің өзіне және әдебиет туралы ғылымға байланысты көрсеткіштер мен анықтамалар, шолулар мен сілтемелер жиынтығы. Бұл да ғылыми мақсат үшін крек. Әдебиет пен әдебиеттану тарапындағы қандай арнаулы зерттеулер болсын, оған қажет материалдардың бәрін библиографиялық көрсеткіштер арқылы іздеп тауып, пайдаланады.


  1. Суреткер табиғаты.

Әдебиет - өнердің бір түрі, сөз өнері дедік. Ендеше оны жасаушы кім? Суреткер кім? Талант табиғаты деген не ?

Әдеби талант дегн нәрсе – олдан жасалмайтын, өзіңде жоқ болса, өзгеден қарызға алу мүмкін емс нәрсе! Талант атаулы қашаннан халық құрметіне, сүйіспеншілігіне бөленген. Ата-бабамыз өнер иесі, ақын, әншісін айрықша қадір тұтқан. Суреткер болу үшін адамға тума қабілет, табиғи дарын қажет керек екені белгілі.

Қадыр Мырзалиев.

Айтамыз біздер ақын деп,

Ақынды шоқ боп маздаған,

Ақынға керке ақыл көп,

Асаулық керек аздаған.

Талант табиғатына тән еркешеліктер. 1-ден сезім. Нәзік сезімталдық. Өзін қоршаған өмірден айрықша әсер алып, көз алдындағы құбылыстарды ерекше сезіну, нәзік түйсіну, көрген-білгенінен бейтарап қала алмай тебіреніп, толғану бәрінен бұрын ақынға тән қасиет. 2-ден. Бақылау. Жіті бақылағыштық. Нәзік сезім көреген , дәл бақылаумен ұштасып жатады. Көрмесе сезім қайдан пайда болады.

3-ден, қиял. Творчестволық фантазия. Бақылап білген, сезген шындығын кең өріске шығаратын творчстволық қиял. Ойдан шығара білушілік. Жалпы ойдан шығару жоқ жерде әдеби шығарма болуы мүмкін емес. 4-ден. Интуиция. Өлең жазу – есеп шығару емес. Өлең – ішкі терең, табиғи тербелістің, тебіреністің нәтижесі. 5-ден, өмірбаян. Ғұмырнама. Тәжірибе молдығы. Өмірде көрген-білгені, ұққан-түйгені көп адамның таланты да күшті мықты. «Өмірі мазмұнды кісінің творчествосы да мазмұнды» деп Ибсен біліп айтқан. 6-дан, парасат. Сананың саралығы. Құр сезім, интуицияменұзаққа шырқау мүмкін емес. Шындықтың парқын білетін сарабдал сана, мол парасат керек. 7-ден, шеберлік. Нағыз шаман суреткерге тән кәсіби шеберлік болмаған жерде суреткерлік даналық та жоқ. Даналық еңбек сүйгіштік. Талант – бәрінен бұрын еңбек. Өнердегі шын шеберлікке апарар жол – шыдамды еңбек. 8-ден, шабыт. Шалқыған шабыт болмайынша, шеберліктен де ештеңе шықпайды. Адам биік мақсатқа, асыл мұратқа іс жүзіндегі шабытты еңбек арқылы ғана жетпек.

Талант табиғатынан жоғарыда аталған ерекшеліктерге назар аударуға болады. Суреткер белгілі бір қоғамда өмір сүреді, сондықтан оның шығар-да да белгілі қоғамдық мән және мазмұн бар. Мыс, өзіміздің Абай, Махамбет, Мағжан – бәрі ең алдымен өз дәуірінің ұлы, өз ортасы, өз халқының рухани тірегі, жалынды жаршысы болған таланттар. Бұлардың асыл мұраты – халық қамы, ұлт мүддесі.

2дәріс. Тақырыбы: Көркем шығарма

Дәріс сабақ мазмұны:

1. Көркем шығарманың мазмұны мен пішіні туралы түінік

Таќырып пен идея

Сюжет пен композиция


1. Көркм шығарманың мазмұны мен пішіні туралы түсінік.

Мазмұн мен пішін – күрделі мәселе, іргелі философиялық ұғым. Мазмұн мен пішін – тек өнер ғана емес, өмірдегі ақиқат шындықтағы кезкелген затқа және құбылысқа тән нәрсе. Мазмұн мен пішін бір-бірімен тығыз бірлікте. Мазмұнсыз пішін, пішінсіз мазмұн жоқ. Пішін дегеніміз – бір нәрсенің сыртқы қасиеті, осының ішкі қасиеті, анықтамасы, ол пішін.

Ал, енді әдебиеттегі мазмұн мен пішін деген не? Әдебиеттің объектісі - өмір, предметі – адам, өмір шындығы, дама тағдыры екені белгілі. Сонда әдеби шығарманың мазмұны - өз эстетикалық идеалының тұрғысынан суреткер таныған ақиқат өмір де, пішін – осы шындық тұтастырыла жинақталған көркем образдар жүйесі, яғни әдеби қаһармандар өмірі. Мыс, «Ботагөз» романның мазмұны кәдімгі ақиқат өірдгі болған шындық – Қазан төңкерісінің арасында қазақ даласындағы ұлт азаттық қозғалысының жеңісі нәтижесінде Қазақстанда Кеңесөкіметінің орнауы. Осы шындықты жазушы өзінің эстетикалық идеалының тұрғысынан суреттеп көрсетті. Бұл жердегі мазмұнның пішіні – С.Мұқанов романында жинақталған әдеби қаһармандардың Асқардың, Ботагөздің, Амантайдың, Итбайдың т.б-лардың қым-қиғаш күрес пен тартысқа толы тіршілігі. Романдағы әр қаһарман өз дәуірінің өзекті оқиғаларына қалай қатынасқанын, қазақтардың төңкеріске қалайша келгенін, ақыр аяғында жаңа өмірге қалай келгенін, ақыр аяғында жаңа өмірге қалай келгенін аңғарамыз. Саяси оқиғалар шығармадағы кейіпкерлер тағдырымен жіксіз кірігіп, бірігіп кеткенін көреміз. Дәл осы арада әдеби шығармадағы мазмұнның пішінге көшуін көреміз. Жазушы таңдап тапқан пішін шығарманың мазмұнын толық ашып тұр.

Сонымен әдебиттегі мазмұн мен пішінді қорытсақ, шығараның мазмұны – оның ақиқат шындыққа негізделген тақырыбы мен идеясы да, пішіні - әдеби қаһармандардың өзара қарым-қатынасына , тағдыр тартысына негізделген сюжеті, композициясы және жазушының өмірді өнерге айналдырған ең негізгі құралы суретті сөзі, яғни көркм шығарманың тілі.



  1. Тақырып пен идея.

Тақырып - өнер туындысының іргетасы. Көркем шығарманың туу процесі тақырыптан басталады. Суреткердің өмірден ең алдымен іздеп табары - өз шығармасының тақырыбы. Ал тақырып табу – бір күннің әрекеті емес, творчестволық процестің (материал жинау, жиналған материалды қорыту, қорытылған мат-да жазу) барлық кезеңдеріне бірдей ортақ жұмыс. Сонымен жазушының шындық болмыстан таңдап, талғап, өзінің көркем шығармасына негіз арқау еткен өмір құбылыстарының тобын тақырып дейміз.

Жазушы өз шығармасына тақырып етіп өмір құбылыстарын таңдап алғанда, оларға өзінің бағасын, көөқарасын білдіреді.

Сонда, тақырып-жазушы суреттеп отырған өмір құбылысы болса, идея – жазушының сол өзі суреттеп отырған өмір құбылысы туралы айтқысы келген ойы, сол өмір құбылысына берген бағасы деуге болады.

Тақырып пен идея әр қашан бірлікте болады.

Бір әдеби шығармада бір ғана тақырып және бір ғана идея болуы шарт емес. Проза мен поэзияның шағын түрлерінде, солай болуы мүмкін. Ал көлемді шығармаларда бір емес, бірнеше тақырып, бірнеше идея болады. Мыс, «Абай жолын» алып қарайық. «Қайтқанда» тарауында шәкірттің қаладан қайтқан сағынышы, тақырыбы (туған жер), өз идеясы (сағыныш) бар. Көлқайнарлардағы аналарының құшағында тақырып «ана» да, идея –мейірім. Әке қасына баруы, үй іші көңлсіз, ызғар салқын Бұл эпизодтағы тақырып әке де, идея – қаталдық.

Алайда көркем шығармадағы тақырыптар иен идеялар қанша көп болғанмен, олардың бәріне ортақ желі, бәріне дәнекерлі бірлік болады. Ол бірлік – идеялық бірлік. Барлық жекелеген тақырыптар мен идеялар бірімен –бірі ұштасып, бір арнаға құяды. Сонымен, бір шығармадағы бірнеше әр алуан жеке тақырыптар мен идеялардың басын бір жерге қосып, бір арнамаен өрбітіп тұрған өзекті мәселені негізгі идея дейміз.

Бірнеше суреткер бір тақырыпқа жазса да, идеялық жағынан бірін-бірі қайталамауы қажет, өзінше тың идея туғызуы қажет. Мәселен, С.Мұқановтың «Ботагөзі», Х.Есенжановтың «Ақ жайығы», Ә.Нұрпейсов «Қан мен тер» - бәрі бір тақырып – революсиялық тақырыпқа жазылған. Әр романның өз идеясы, әр жазушының мәнері бар. Бұл арада бір тақырыптан бірнеше идея туып тұр. Сондықтан әр жазушы бір тақырыпты әр қырынан ашып, мазмұн мен пішін бере білу қажет.


  1. Сюже пен композиция.

Сюжет те, композиция да көркем шығарманың мазмұнын ашып, көркем жинақтап, мазмұнды пішінге көшірудің жолы.

Сюжет (французша - зат) дегенді білдіреді. Егер көркем шығарманың мазмұны түрліше мінездер мен типтердің өзара қарым-қатынасынан туған шындық, өмірлік оқиғалар тізбегі десек, осының өзі сюжетте адамдар мен заттардың тұтасқан ішкі-сыртқы қимыл-әрекет жүйесі ретінде, кәдімгідей қозғалыс, белгілі бір даму үстінде көрінеді. Сюжетті М.Горький адамдардың өзара қарым-қатынасы, байланысы, қайшылықтары, жек көру, жақсы көру, әр характердің, типтің өсу, жасалу тарихы»

дейді. Бұл классиалық анықтама. Сонда , сюжет дегеніміз көркем шығарманың мазмұнына айналған өмірлік оқиғаның өзара байланысы, өрбуі, өрістеуі екенін даусыз. Бір-бірімен қарым-қатыастағы адам тұлғалары оснау өзекті оқиғалар араында, қимыл-әрекет үстінде шиеленіскен, шытырман күрес, қарама-қарсылық ішінде қалыптасады.

Тартыс (латынша қақтығыс, айқас, кейде – алауыздық, талас) - өмірдегі қайшылықтардың өнердегі көрінісі, адам тіршілігіндегі түрліше қарама-қарсылықтардың, адамға тән әр алуан көзқарастағы, идеядағы, сезімдегі, нанымдағы, іс-әрекеттегі, мақсат-мүддедегі кереағар құбылыстардың өнер туындысындағы жинақталуы., суреттелуі.

Олай болса, әдеби шығ-ғы табиғи тартысоның сюжеті мен композициясын өрбітер, қозғаушы күш екені белгілі. Бұдан шығатын қорытынды: сюжеттің жаны мен жүрегі тартыс, ал тартыстан сюжт құрап, қалыптастыратын – композиция.

Сюжет пен композиция өзара бірлікте бола тұра, бір-бірінен өзгешелігін де білген жөн.

Сюжет кез келген шығармада бола бермейді. Лирикалық шығармаларда Мыс. Т.Молдағалиев «Өмір маған кейде бір» . Композиция бар ма? Бар. Ақынның шабыт пен сырға толы өмір туралы жыры. Өзі өлеңге айналдырып отырған өмір туралы нәзік сыры шебер қиысқан. Мазмұн мен пішінге тән шкі үйлесім тапқан.

Композиция барлық шығармада түгел болады.

2-ден композиция сюжеттің өрбу кезеңдерін жүйеге түсіріп қана қоймай, сюжеттен тыс нәрселерді (детальдарды) қиюластырып, белгілі бір арнаға салады.

Сюжеттің өрбу кезеңдері:

Сюжеттің басталуы (лат. Экспозиция – дәйектеме) оның кіріспесі іспетті; мұнда әдеби қаһармандар өзара қарым-қатынасқа көшпес бұрынғы хал-жағдай, тіршілік, қоғамдық орта, болашақ қақтығыстар алаңы, оқиғалар орны суреттеледі.

Сюжеттік байланыс (орысша завязка) – адамдар арасындағы әрекеттердің басы; тартыстың басталуы іспетті, шығарма арқауындағы негізгі оқиғаның әуелгі туындау себебі.

Сюжеттік даму адамдардың өзара қарым-қатынасынан, қимыл-әрекетінен туған түрліше жағдайларға шиеленістерге байланысты.

Шарықтау шегі (лат. шың) – сюжеттік дамудың ең жоғарғы сатысы: адамдар арасындағы қимыл-әрекеттің мейлінше күшейіп, өрбіп жеткен жері; шығармадағы драмалыфқ тартыстың өрістеп шыққан биігі.

Шешім (орысша развязка) – шығарма сюжетінің шешуші кезеңдерінің бірі; суреткердің өзі суреттеп отырған өмір шындығына шығарға үкімі, адамдар арасындағы қарама-қарсы тайталастардың , күрделі күрестің бітуі; түрліше тағдырлар тартысынан туған нақты нәтиже; оқиғаға қатысушылардың ең ақрығы хал-күйі; күллі құбылыс көріністердің соңғы сахынасы.

Сонымен қорытар болсақ, сюжеттік дамудың кезең-кезеңдерін тәртіпке салып, реттеп, қиыннан қиыстырып тұратын нәрсе шығарманың композициясы. Ал композициялық шеберлі шығ-ғы барлық бөлшекті бір ғана бүтінге тұтастыру, бәрін бір ғана нәрсеге – негізгі идеяға бағындыру.

Композицияның құрамына сюжеттің кезең-кезеңдері ғана емес, сюжетте тыс нәрселер де кіреді.

Бірі, пролог (грекше алғы сөз) – көркем шығармаға кіріспелердің бір түрі. Пролог кейде негізгі сюжетке дейінгі бірнеше оқиға баяндалады. Кейдебас кейіпкердің өткен өмірінен бірер көрініс беріледі, кейде автордың ой өзегінен аздаған сыр айтылады.

Енді, бір нәрсе – эпилог (грекше соңғы сөз) – көркем шығарманы қорытудың бір түрі. Тартыс аяқталып, өзекті оқиғалар біткеннен соң, сюжеттік шешімнен кейін келіп, басты қаһармандардың одан арғы хал-күйінен қысқаша мәлімет береді де, сол арқылы автордың негізгі идеясын толықтыра, кейде тіпті тереңдете түседі.

3 дәріс. Тақырыбы: Көркем бейне және оның жасалу жолдары.

Дәрістің мазмұны :

1. Көркем бейне туралы түсінік, оның танымдық, эстетикалық мәні.


              1. Образ және оның түрлері

  1. Тип және типтердіру, тип және прототип арақатиынасы, типтік бейне ерекшелігі.

  2. Көркем бейне жасаудағы негізгі тәсілдер. Портреттік тәсіл, оның түрлері. Психологиялық портрет сыры. Әдеби мінездеудің түрлері / тура және жанама мінездеу/. Кейіпкер тілі. Ішкі монолог пен диалог. Психологиялық паралелизм.

1. Көркем бейне туралы түсінік, оның танымдық, эстетикалық мәні.

Әдебиет туралы ғылымның ең басты және өзекті мәселесі – образ және образдылық. Әдебиеттің объектісі - өмір болғанда, предметі – адам екенін ескеру керек. Чернышевский сөз өнерінің «шын мазмұны – тек адам өмірі» дейді. М.Горький өзінің «Кәсіп туралы кеңесінде » көркем әдебиетті «адамтану» деп атайды.

Адам тағдыры – жазушы үшін шығарма арақауы ғана емес, өмірді танудың өзгеше тәсілі деуге болады. Демек, әдебиеттің предметі – адам дегенде, әңгіме дайын әдеби қаһарман жөінде емес, қалмгердің сол қаһарманды жасау үстіндегі барлық творчестволық әрекеті туралы болуға тиіс.

Қаламгерге көркем шығарма туғызу үшін бәрінен бұрын материал керек. Ал материал табудың суреткерлік тәсілі – сол дәуірдегі адам тағдырын қазу, қопару,, тірі құжаттарды зертеу. Мыс. Ғ.Мұстафин «Шығанақ» романы, немесе М.Әуезовтың «Абай жолы» роман эпопеяы.

Әдебиеттегі адам бейнесін жасаудың шешуші шарты - ойдан шығару. Ойдан шығару - образға барар жол; суреткердің өмірде көрген-білгенін ойша өңдеудің, қорытудың , жинақтаудың тәсілі. Ойдан шығару жоқ жерде әдебиеттегі адам туралы мүлде ұғым болуы мүмкін емес. Яғни шығармада суреттелер шындықты сұрыптау тәсілі, адам тұлғасын әрә жинақтау, әрі даралау тәсілі.

Образдың қазақшасы – көркем бейне. Ең қарпайым мағынасы образ – суретті сөз. Мыс: А.Құнанбаев «Қыс», я болмаса,

Күлімсіреп аспан тұр

Жерге ойлантып әр нені. (Абай)

Осы жолдарда жансыз табиғат емес, кәдімгідей, қимыл құбылыс елестеп кетеді. Осының бәрін көзбен көріп, сезінетін секілдіміз. (ауызша)

Образдылық – суреттілік, сөздегі сурет. Әр сөздің түп-төркіні – зат, сурет, образ. Әдебиетті адам бейнесін жасаудың амалы алуан түрлі. Ол сөздегі суретпен ғана бітпейді, көркем бейне жасауға қажет өмірлікматеиралды жинақтаудан әдеби тұлғаны даралауға дейін барады.

Жинақтау жайлы әр түрлі пікірлер бар. Жинақтау деген - әдеби тип жасау әрекеті. Ал типтендіру турасындағы пікірлер тіпті қым-қиғаш.

Типтендіру деген суреткердің іс жүзінде өмір шындығын өз дүниетанымы тұрғысынан белгілі бір уақыт пен кеңістікке, әлеуметтік орта дәуірге сай талғап-тануы, таңдап іріктеуі және жинақтауы, сол арқылы өзі жасап отырған көркем бейнені сомдауы, тұлғаландыруы, даралауы болып табылады.

Жазушыға тип жасау әрекетінің үстінде керегі – типтілік туралы қисын емес, тіріә мүсін прототип.

Әр жазушының твочестволық лабороториясына үңілген адам оның өмір шындығын көркем жинақтау; яғни әдеби бейнелерді типтендіру әрекеті, көбіне, әр типке прототив табудан басталғанын байқауға болады. М.Әуезовтың әр типінің өмірде прототипі болған. С.Мұқановтың Амантацының төркіні Амангелді т.б.

Типтік тұлғасын жинақтау, көркем бейнені даралау процесі, міне,осылай басталады.

Жинақтау үшін суреткерге, бәрінен бұрын, көркем бейнені жасауға керек өмірлік материалды сұрыптап, саралап пайдалану үші талғампаздық.

М.Әуезов талғампаздық туралы былай дейді: «Төрт том «Абай жолы» үшін жинақтап, жинап жән сұрыптап пайдаланған материалымнан әлі де дәл осындай төрт кітапқа жететін материал пайдаланылмай, артық қалды».

Шындық құбылыстарды типтендіре жинақтау арқлы суреткер болашақ образдың немесе типтің жалпы бітім, тұлғасын қалыптастырумен бірге оның ішкі мінезін даралайды. Әрбір әдеби тұлға тек өзіне ғана тән, өзгелерде жоқ психикалық ерекшеліктері болуы шарт. Мінез адамның ішкі болмысы, белгілі қоғамдық жағдай қалыптастырған қоғамдық ұлқы, барлық психологиялық ерекшеліктерінің жиынтығы. Мыс: Ғ.Мұстафин «Дауылдан кейін» романын жазу үстінде бар күшін кейіпкерлерінің біріне-бірі ұқсамау жағын қадағалауға жұмасағанын айтады.

Бейнелеу – образдылық болса, бейне образ. Образ – эстетикалық мәні бар, ойдан шығару арқылы әрі нақты, әрі жинақты жасалған адам өмірінің әсем суреті. «Талантты жазушының әр образы тип» дейді Белинский.

Типтің түрі мен мазмұнында «жалпы» мен «жалқының» бірлігі жатыр. Мәселен, әдебиеттегі бір байдың образы өмірдегі бірнеше байдың , бір кедейдің образы бірнеше кедейдің ең елеулі ерекшліктерінен құралады да, тип болады. Мысалыға Құнанбайды алып қарасақ, бүкіл ішкі сыртқы бітімі ешкімге ұқсамайды, әбден дараланған, мінез құлқы, іс-әректі, ақыл-парасаты бірегей, бөлек. Бұнда Құнанбайдың жалқы – тұлға. Сонымен бірге, ол әбден жинақталған, сол дәуірдегі өмір кешкен бай-шонжарлардың бәріне ортақ әрекет бар. Бұл жерде Құнанбай – жалпы, өз ортасының жиынтығы. Көркем әдебиеттегі типтік образдарға қарап отырып белгілі бір уақыт пен кеңістіктегі қоғамдық дамудың негізін байқауға болады. Мыс, М.Әуезов Абай бейнсі арқылы қазақ қоғамындығы жаңалықты, ұнамды қасиеттердің бір алуанын байқауға болады.

Көркем әдебиеттегі жинақтау – типке әкелсе, даралау – мінезге әкеледі. Образ осылай туады.

Мінездеу тура жәнежанама мінездеу. Мінездеу. Мыс. Ғ.МҰстафиннің «Дауылдан кейін» романындағы Жақып шабарманға берілген мінездеуді алуға болады. «Шәкен мырзаның қолтығына кіріп алып, біреу мен біреуді, бір ел мен бір елді, есебін тауып, атыстырып жүреді. Ел іші тиыш болса, оған іштемес түспейді, жұмыссыз қалады. Жатып ішуді дәулет көтермейді. Еңбек істеуге әдеттенбеген, мойыны жар бермейді. Сондықтан қулық сұмдықтан Безу түгіл, әбден шеберленіп барады». Бұл тура мінездеу.

Жанама мінездеу Мұнда төтесінен сипаттамайды, жазушы суреттегісі келген кейіпкерінің мінез-құлқын әдет-ғұрпын анықтағысы келген кейіпкердің өзін емес, соның қатысы барөзге заттарды суреттеу арқылы әлгінің өз құлқын не ғұрпын айқындайды.

Әдебиеттегі Адам образын жасаудың жолдары мен тәсілдері көп және әр алуан. Әдебиеттегі адамның ішкі бітімімен қатар сырт келбетіде (портретін) көрсетіледі. Сөз өнеріндегі портрет, ол – бір қалыпты қатып тұрып қалмайтын, өзгеретін, қозғалатын жанды келбет, тірі кескін. Мыс. М.Әуезов «Абай жолы» әкесінің ат жақты келген, ұзын сопақ басының құлақтан жоғары жері қаз жұмыртқасындай көрінеді. Онсыз да ұзын үлкен бетіне ұп-ұзын боп дөңгелей біткен сақалы қосылғанда, басы мен беті бір өңірдей. Сонда Құнанбайдың жалғыз сау көзі, оның көтеріңкі жал тұмсығының сол ияғына шығып алып, қалғымай, сауысқандай бағып, осы өңірді қалт етпей күзетіп тұрған сияқтанады. Қоя берсін, салғырттығы жоқ сергек, қатал күзетші.

Мұнда адамның сырт пішінімен бірге ішкі мінезін аңғаруға болады.




  1. Образ және оның түрлері

Образдың жасалу тәсілдеріне лайық оның түрлері туады. Образдың жасалу тәсілдерінің әр алуандығы сияқты, оның түрлері де әр алуан.

Образдың түрлерін белгілеудің бірнеше (әдістік, тәсілдік, текттік) факторлары бар. Көркемдік әдіс тұрғысынан келгенде, образ екі түрлі романтикалық образ, реалистік образ. Әдеби тек тарапынан келгенде, образ үш түрлі: эпикалық, лирикалық, драмалық образ. Ал жалпы жасалу тәсіліне қарай образ юморлық, сатиралық, фантастикалық, трагедиялық, геройлық образ т.б. бөлінеді.



Романтикалық образ - әдебиеттегі адам бейнесінің байырғы түрлерінің бірі. Бұл образдың алғашқы үлгілері баяғы көне дүние әдебиетінде, мифте, қала берсе, қай қай халықтың болса да, ауыз әдебиетінде жатыр. Романтикалық образ өмірдегі болған немес бар деректен гөрі өмірде әзірше жоқ, бірақ болатын дерекке негізделеді. Мыс. Сонау желаяқ пен көреген, Саққұлақ пен таусоғардан бастап Алдар Көсе мен Асан Қайғыға дейін, одан Алпамыс, Қобыланды, Тарғын, Қамбарға дейін қазақ фольклорындағы романтикалық образдың небір ғажайып үлгілерін көруге болады.

Реалистік образ - әдебиетегі адам бейнесінің ең шынайы түрі. Бұл – кәдімгі өмірде болған бар және бола беретін, бірақ қайталанбайтын, әрқашан бұрын-соңды белгісіз тың қырынан көрініп, ылғи жаңарып отыратын тип. Реалистік образ – нанымды образ. Өйткені суреткер шыншыл образ жасау үстінде өзін шындық шеңберінен шығармайды.

Реалистік образ – типтік образ. Өйткені, өнердегі шыншыл образ өмірдегі бір адамнан ғана көшірілген жоқ, бірнеше адамнан жинақталып және творчестволық қиялға суырылып шығарылған.

Әдеби тектер (эпос, лирика, драма) тұрғысынан үш түрге бөлінеді.

Эпикалық образ – кескін кейпі, мінез-құлқы, іс-әрекетімен тұтас көрінген әрі толық жинақталған, әрі әбден дараланған тип. Мүсіндеу мен мінездеу, диаллог пен монолог, түрліше сезімдер мен харекеттерді суреттеу секілді көркем бейне жасаудың көп-көп амал-тәсілдері әсіресеэпикалық образ үшін керек.

Лирикалық образ – сыршыл, өлең-жырлардағы ақынның өз бейнесі, оның ішкі бітімі; ақынның мың иірім көңіл күйінен нәзік сыры мен сылқым сезімінен өріліп жасалған өзгеше кейіпкер. Мұнда, эпикалық образдардағыдайадамның сыртқы кескін-кейпі де, қым-қуат шиеленісіп жатқан тағдыры немес іс-әрекеті мен қимыл-харекеті де тұтасып көріне бермеуі мүмкін.

Драмалық образ – эпикалық не лирикалық образдар секілді қағаз бетінде емес, тура өмірдің өз аясында – сахынада көзбе-көз, қолма-қол жасалатын көркем бейне. Бір кемшілігі эпикалық, лирикалық образдар сияқты ұзақ өмір сүре алмайды, көрген адам санасында тек әсері мен елесі ғана қалады. Алайда драмалық образ, кәдімгі жылатып, қуантып, не жек көргізіп тікелей ықпал жасап, тебірентеді. Бұл жағынан алғанда драмалық образдың эстетикалық және тәрбиелік мәні орасан үлкен әрі күшті.

Образдың жасалу тәсіліне қарай геройлық, трагедиялық, фантастикалық образдар, тюморлық және сатиралық түрлері жасалады.

Юморлық образ – күлкілі кейіпкер; юмор өмірдегі кісі күлерлік құбылыстардың өнердегі сәулесі. Юморда күлкілі құбылыстардың ең бір майда, зиянсыз түрлері алынады. Юмордағы күлкі - әзіл; ал әзіл келемежге айналса – ирония, келемеж ащы мысқылға айналып, сын үдей түссе – сарказм болғаны.

Сатиралық образ – ұнамсыз тип. Сатира өмірдегі кеселді, келеңсіздікті, кері кеткендікті қаза қопарып, көптің көз алдына-көрініске шығарады, қағып-сілкілейді, мысқылмен түйрейді. Сықақ етеді, көпті одан түңілтеді.

Сатираның юмормен бірлігі – мұнда юмордағы кеселді күлкі болады, бірақ бұл күлкі жай әзіл, ажуа емес, ызалы күлкі мазақ, сықақ, мысқыл, кескін, мұндағы күлкі кекті күлкі.

Трагедиялық образдарда әдебиетте тым әріден келе жатқан адам бейнелерінің бірі. Трагедиялық образ ескі мен жаңа, адамдық пен жауыздық арасындағы ымырасыз күрестен, адам жеңіп болмас ауыр азапты жайларды әдебишығармада терең және шебер жинақтаудан туады. Трагедия қатерлі қайғылы, қаза түрінде көрініп, таргедиялық қаһарманның тағдыры өліммен аяқталып отырады.

Геройлық образ – ұнамды кейіпкер; адамға тән небір тамаша сипаттардың жинағы секілді сом тұлға, өз дәуіріңнің ең аяулы, асыл мұратынан туған тарихи тип. Геройлықтың қайнар көзі көп және әр алуан: әлеуметтік теңсіздікке қарсы күрес, туған жерді қорғау, халқының азаттығы жолындағы күрес, адамгершілік ардың тазалығы үшін тартыс, әділдік пен адалдық, махаббат пен достық жолындағы характерлер. Сөз өнеріндегі геройлық дегеннің орасан тәрбиелік мәні де осында жатыр.

4 дәріс сабақ . Тақырыбы: Көркем шығаманың тілі



Дәріс мазмұны:

        1. Ауызекі тіл мен әдеби тілі Көркем әдебиет тілі, яғни поэтикалық тілдің ерекшеліктері оған қойылатын талаптар.

        2. Шығарманың жанрлық ерекшелігі және тілі.

        3. Тілдің тура және ауыспалы мағынада қолданылуы. Троптар. Оның эпитет, теңеу, метафора, символ т.б. түрлері. Олардың жасалу жолдары мен көркемдік қызметі.

        4. Поэтикалық фигуралар инверсия, арнаулар мен қайталаулар. Бұл тәсілдердің

идеялық-көркемдік қызметі. Аллитерация мен ассонанс.

Әдебиет – сөз өнері дедік. „Сөз шығарманың негізгі материалы. Сөз өнеріндегі тілідң атқарар қызмет бәрінен ерекше, бөлек. Ал тілі нашар шығарма ешқашан жақсы шығарма бола алмайды. Құнды сөз құнарлы ойдан ғана туады, ойы нәрсіздің тілі де әрсіз” дейді Л.Толстой бекер айтса керек. Демек, көркем тіл - әдебиеттану ғылымының ең өзекті мәселелерінің бірі.

Әдебиет ардың ісі. Әр жазушы атанған адам жаман жазуға арлануы керек.

А.Байтұрсынов өзінің „Әдебиет танытқышында” сөз өнері адам санасының, үш негізіне (ақылға, қиялға, көңілге) тірелетінін айта келіп: „тлдің міндеті – ақылдың аңдауын аңдағанша, қиялдың меңзеуін меңзегенше, көңілдің түюін түйгенінше айтуға жарау” деп дәлелдеді.

Жазушының тілі құнарлы сөздік қоры мол болуы керке. Тіл байлығы сөз өенріндегі мазмұн байлығына әкеледі.

Тіл байлығының қайнар көздерінің бірі – сөздердің көп мағыналығы (полисемия). Әр сөз жеке, атау күйінде тұрып-ақ бірнеше мағынаға ие. Бұл сөздегі тура және туынды мағына ретінде түсіндіріледі.

Тура мағынадағы сөздер заттар мен құбылыстарға, сапа мен белгіге, іс-әрекетке тікелей бағытталып, туынды мағыналарға қарағанда, айқын, дара көрінетінін дәлелдейді. Көркм сөз теориясы, бәрінен бұрын әр сөздің әр сипаттағы тура және туынды мағыналарының әдеби шығармаларда көрінуін қарастырады. Мыс: дүние сөзі.

Полесимизмде бір сөзің бірнеше мағынасы болатын болса, енді бір ғана мағынадағы сөздің өзі өзге сөздермен тіркесе келе бірнеше ұғымға көшетін жайы және бар. Мыс, сынап деген сөз зат, сынаптай ағады, тез, шапшаң, сынапша жылтырайды десек, тағы бірнәрсенің түсін таныта бастайды.

Әр сөздің тура мағынасымен қатар бұрма мағынасы да бар. Ей сөздердісол кері мағынаға көшіріп, орнымен ойнаа білу де әсем тәсіл. Мыс. Абай туралы Құнанбай: „Одан да, не күтесіңдер, осы жаман қарадан күтсеңдерші”,- деген сөзінде жаманның астарымен, жақсы атаулының бәрінен биік мағынада әдейі айтылып тұр.

Сөз байлығының бірі синонимия (гр. заттас) айтылуы, естілуі, әр түрлі болғанымен, мағынасы бір-біренн жуық, мәні ұқсас сөздер. Мыс: шапшаң, жедел, тез, мезгіл, мерзім, уақыт, шақ, сәт т.б Осылар секілді синоним сөздердің ішінен суреткер өзіне қажеттісін ғана алады. Сононимдердердің кез-келгенін бірінің орнына бірін қолдануға да болмайды.


Мен кесекті ердің сойымын, айбарлы ер, айдынды ер

Кескілеспей бір басылман төбелеспей басылман, қойман

Алдыңа келіп тұрмын деп,

Ар-намысын қашырман

Байеке, сұлтан, ақсүйек

Қыларың болса қылып қал

Күндердің күні болғанда,

Бас кесермін жасырман өлтіремін


Көркем шығармада орныменүстемелей, қатар, қабаттаса қолданылған синонимдердің орны да айырықша. Бұл плеоназм құбылысы. Мыс:

Орынды іске жүріп, ой таппаған

Не болмаса жұмыс қып, мал бақпаған.

Қаситті болмайды ондай жігіт

Әншейін құр бекерге бұлғақтаған.

(Абай)


Әншейін, құр бекер соңғы жол плеоназм.

Тілімізде синоним сөздермен қатар, омонизм (грекше аттас) – айтылуы, естілуі бір болғанымен, мән-мағынасы әр тарап сөздер бар екені мәлім. Мысалы: қара, көр, ер, жар, ор, сор, аң, нан, қан, таң, сан, мал, салт т.б.

Бірақ бұл сөздерді аса сақтықпен абайлап пайдаланған дұрыс.

Тағыдай таудан су ішкен

Тарпаңдай, тізесін бүгіп

От жеген,

Тағы сынды жан едік,

Тағы келдік тар жерге,

Таңдансаң тағы болар ма?

(Махамбет)


Антоним (грекше қарсы, атау) – бір-біріне қарама-қарсы мағынадағы сөздер. Мыс:

Көңілім қайтты достан да, дұшпаннан да,

Алдамаған кім қалды тірі жанда

Алыс-жақын қазақтың бәрін көрдім

Жалғыз-жарым болмаса анда-санда

(Абай)


Айтар ойды тұжырып, дәйектеп тұр.

Архайизм (грек ежелгі, көне), неологизм, деалектизмдердің орны да ерекше. Мыс, тарихи шығармаларды туғызу кезінде суреткер архаизмді аттап өте алмайды. Я жаңа заманға байланысты туып қалыптасқан сөздер.


2. Әдеби тіл жай тіл емес, көркем тіл, сұлу сөз.

Әдебиеттегі тіл көркемдігі мен сөз сұлулығы жасанды жалт-жұлт, бояуда емес, сөздің табиғилығы мен қарапайымдылығында, нақтылығы мен тазалығында жатады

Сөз сұлулығы оның қарапайымдылығы мен табиғилығы Дей тұрғанмаен, әдеби тілде әдебиетші қолымен жасалатын әр түрлі ажарлаулар болатынын тағы естен шығармау керек.

Әр сөзадамның көңіл күйімен тығыз байллынысты, сондықтан әр сөзге ажар беріп, оның мағынасын толықтыратын ең қарапайым тәсіл – интонация (латынша дауыс ырғағы) яғни әр сөздің айтылу мәнері. Әдеби тілге дауыс ырғағымен бірге, тіпті дыбыс қайталаулар да әжептәуір ажар бітіреді. Бұл тәсіл екі түріл: аллитерация (латынша - дыбыстас) – біріңғай дауыссыз дыбыстарды қайталау және ассонас (Французша – үндес) – біріңғай дауысты дыбыстарды қайталау. Бұл прозада да, поэзиялық шығармаларда да кездеседі. Мыс:

Эпитет – заттың, құбылыстың айырықша сипатын, сапасын анықтайтын суретті сөз.

Сұр бұлт түсі суық қаптайды аспан,

Күз болып, дымқыл тұман жерді басқан.

(Абай)


Қолыма от сиялы қалам алдым,

Жалатқан айналама қарамадым…

(Х.Ерғалиев)
Әдеби тілге үстеме мағына беріп, көріктендіретін құралдардың бірі – теңеу. (орысша - сравнение). Мұнда суреткер заттың, құбылыстың ерекше белгілерін көрсетпей-ақ, оны басқа затпен, құбылыспен салыстыра суреттейді.

Шаншылып Алатаудың ұршығындай

Шабыттың шырқап биік ыршуындай

Шолып тұр шартарапты Абай шыңы

Шытырман жақпар-жақпар жыр шыңындай

(Ж.Аймауытов)

2.1.Троп, оның түрлері

Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлігі үшін де орасан тәсіл-құбылту, яғни троп (грекше –иін, иірім) – сөздерді тура мағынасында емес, бұрма мағынасында қолдану, шындықты бейнелеп, кейде тіпті перделеп таныту, ойды өзгертіп, кейде тіпті өңін айналдырып айту.



Құбылтудың (торптың) түрлері көп. Әдеби тілдегі ең басты құбылтулардың бірі – ауыстыру, яғни метафора (грекше - көшіру) – сөз мәнін өңдендіре өзгертіп айту, суреттеліп отырған затты не құбылысты ақындай, ажарлангдыра түсу үшін олардыөздеріне ұқсас өзге затқане құбылысқа балау; сөйтіп, суреттеліп отырған зттың не құбылыстың мағынасын үстеу мазмұнын тереңдетіп, әсерін күшейту.

Қыр төсінде мөлдір айдын – ақ сынап,

Жиегінде жасыл кірпік – жас құрақ.

(Ә.Сәрсенбаев)

Мысалдағы ауыстырулар (ақ сынап, жасыл кірпік) қырдағы айдын көл мен бала құраққа айырықша сұлу сымбат бітірген.

Немесе:


Мен – тауда ойнаған қарт

Марал


Табаным тасқа тиер деп,

Сақсынып шыққан қиядан…

… Мен бір шарға ұстаған

Қара балта едім:

Шабуын таппай кетілдім,

Қайрасаң тағы жетілдім…

(Махамбет)

Ақын өзін маралға баласа, маралдың күллі қасиетін, балтаға баласа, балтаның барлық ерекшелігін еселей төкпектетіп айту арқылы өлеңге де айырықша екпін, қайсар күш дарытып, оқырманды отты сөз, өр мінезбен билеп, баурап әкетеді.

Кейіптеу – қазіргі әдеби туындыларымызды да құбылта, құлпырта қолданылып келе жатқан әдемі тәсіл:

Балқытып гүлді деміне, Қызғаншақ қыс келді де,

Сүйді жаз әбден беріле: Сілтеді суық қанжарын.

Әкетпек еді ұзатып, Жас жігіт қыршын өлді де, Өзінің жылы жеріне… Қалдырып кетті жан жарын

(Ә.Тәжібаев)

Ә.Тәжібаевтың әдеттегі қыс пен жазға әдеттен тыс мінез бен әрекет беріп, жансызға Жан сала суреттеу арқылы ойды биік философияға көтеріп әкеткен.

Кейіптеу – ертегілер мен аңыз әңгімелерде жиі қолданылатын тәсіл.

Ал мысал өлеңдеріндегі құбылу, көбіне, пернелеу, яки аллегория (грекше пернелеп айту) түрінде келеді. Мұнда жай ұғым қалпында тұрған дерексіз нәрселер кәдімгідей көзге көрінер деректі нәрсеге ауыстырылады. Мыс, Адам бойындағы жағымсыз қасиеттер, қулық, зорлық, қастық т.б. секілді жалпылама ұғымдарды дәл осы қалпында түсінуге болғанымен, көзбен көру қиын. Мәселен, С.Дөнентаевтың «Ауырған арыстан» мысалында. Қулық –Түлкі, зорлық – Арыстан, қастық – Қасқыр бейнелеріне көшіріліп, пернеленіп көрсетілген.

Торптың (құбылтудың) бір түрі – астарлау, яғни символ (грекше шартты белгі) – бір нәрсені не құбылысты тура суреттемей, бұларға ұқсас басқа бір нәрсеге, не құбылысқа құпия теліп, жасыра жарыстырып, бүкпелей бейнелеу, ойды да ашық айтпай, тартымды тұспалмен түсіндіру. Ең бастысы – символ сөз өнерінде көркем кестеленіп отырған шындыққа әсем ажар, байсалды философиялық астар береді, шығармаға бір түрлі сыршыл сипат береді.
Отырмын теңіз бойында Достарым қандай көп еді

Ойнайды дауыл ойымда Көбісі соның жоқ енді

Соғады толқын шың, жарды, Көпірген теңіз төңірегім

Шертеді көңілім мұңлы әнді Күрсінбейді жел тегін!

(Ә.Тәжібаев)

Әдемі айтылған өлең. Аз ғұмырында әрқашан ақылды болу үшін әркім-ақ айырықша ескеруге тиіс бір шындықты ақын көз алдында дөңбекшіп жатқан теңіздей ағыл-тегіл философиялық сырға шомылдырып, үлкен шабытпен жырланған. Бұл өлең – символмен бірге психологиялық параллелизмнің де үлгісі.

Троптың келесі бір түрі – алмастыру, яғни метонимия (грекше қайтадан атау) - өзара шектес заттар мен себептес құбылыстардың өзара байланысты ұғымдар мен шартты сөздердің бірінің орнына бірін қолдану. Мұның да әдеби тілде атқарар қызметі әжептәуір: кейде ой ықшамдығы үшін, кейде образ нұсқалығы үшін қажет.

Үйі мәз боп қой сойды,

Сүйіншіге шапқанға.

(Абай)
Болыстың семьясын, туған-туысқанын түгел тізіп жатқан Абай жоқ, бәрін үйі деген бір ғана сөзбен алмастырады. Әрине, мәз болған үй емес, үй ішіндеі адамдар екені өінен-өзі түсінікті.

Мамасы, босат, еркімен өссін тал шыбық!

Ауа мен күнге, ай менен нұрға малшынып.

Бұлқынып жатыр, ұмтылып жатыр, қарашы,

Кішкентай жүрек көрсетіп жатыр қарсылық!

Ақынның тал шыбығы да, кішкентай жүрегі де - өзінің сәби бөбегі; ұғым метонимия тәсілімен шартты түрде әдейі өзгертілген. Кішкене жүрек, бір жағынан, мегзеу, яғни синекдоха (грекше арақатысын ашу) тәсіліне де көшіп тұр. Мегзеу – алмастырудың бір түрі – бүтіннің орнына бөлшекті немесе керісінше, жалпының орына жалқыны немесе керісінше қолдану.

Троптың бір түрі – кекесін, яғни ирония (грекше - келемеждеу); тағы бір түрі – мысқыл, яки сарказм (греше масқаралау).

Троптың бір түрі – ұлғайту, яғни гипербола (грекше үлкейтілген, қомақты); тағы бір түрі – кішірейту, яки литота (грекше – қарапайым, қораш). Бұлар да суреткердің тілі мен стиліне бірсыпыра бояу қосады, сөздегі суретті түрлендіреді, өзгеше өрнектер төгеді, сөйтіп, көркем шығарманың оқырманға әсерін арттыра түседі.

Жоғары ерні көк тіреп,

Төменгі ерні жер тіреп…

(«Қобыланды батыр»)


Ал литота, гиперболаға керісінше, шамадан тыс ұлғайтылған құбылысты енді құлдырата кішірейтіп көрсетеді:

От орнындай тұяқтан

Оймақтайы қалыпты.

Етектейін еріннен

Екі елісі қалыпты.

Қиған қамыс құлақтан

Бір тұтамы қалыпты,

Жалбыраған жалынан

Жалғыз қарыс қалыпты.

Бір құшақтай құйрықтан

Бір уыстай қалыпты.

(«Ер Тарғын»).


Ұлғайту мен кішірейту тәсілдері жазба әдебиетте де, - поэзияда, көсем сөздерде (публицистикада), комедиялық һәм трагедиялық шығармаларда қолданылады. Сонымен қатар ұлғайту мен кішірейту біздің қазіргі әдебиетімізде көбіне әсірелеу, яғни гротекс (французша – оқыс, оқшау, оспадар) түрінде көрінетінін атап өткен жөн.

Қысқасы, көркем сөзді ажарлап қана қоймай, оны мазмұн жағынан да, пішін жағынан да құбылта құлпыртып, әр қашан «тілге жеңіл, жүрекке жылы жылы тигізудің» тәсілдері көптен-көп; жоғарыда солардың кейбіреулерін ғана атап өттік.




  1. Поэтикалық фигуралар.

Әдеби тілдің әсемдігі ғана емес, әсерлігі үшін де әжептәуір қажет тәсіл – айшықтау, яғни фигура (латынша келбет, бейне) – сөз тіркестерін дағдылы синтаксистік қалыптан гөрі өзгешелеу ораммен, айрықша айшық пен құру. Мұндағы мақсат біреу-ақ - сөздерге ерекше леп, екпін, тыныс беру, сөйтіп, олардың оқырманға әсерін күшейту.

Айшықтаудың (фигураның) түрлері көп, біз солардың бірнешеуін ғана мысал ретінде ұсынамыз.

Мыс, солардың бірі арану – адамның, яғни ақынның өзіне не өзгеге, кейде тіпті жалпы жұртқа арнайы тіл қату, олармен іштей кеңесуі. Арнауды А.Байтұрсынов жарлай арнау, сұрай, зарлай арнау. Кейін бұл үлгіге айналды.
Қалың елім, қазағым, қайран жұртым,

Ұстарасыз ауызыңа түсті мұртың.

Жақсы менен жаманды айырмадың,

Бірі қан, бірі май боп енді екі ұртың…

Ұқпайсың өз сөзіңнен басқа сөзді,

Аузымен орақ орған өңкей қыртың.

Өзімдікі Дей алмай өз малыңды,

Күндіз күлкің бұзылды, түнде ұйқың…

Бас-басына би болған өңкей қиқым,

Мінеки, бұзған жоқ па елдің сиқын.

(Абай)
Бұл жарлай арнаудың үлгісі: ақын жеке адамға емес, жалпы жұртқа қайырыла сөйлеп, жеке адаммен оңаша емес, жалпы жұртпен жария кеңескен.

- Шырағым-ау, шашың неге ағарды?

Әлде біреу кемітті ме бағаңды?

Сенің қара тұлымыңды сипаған,

Сарғайдың ба ойлап мендей ағаңды?

- Тентегім-ау, мұртың неге қыраулы

Көрдің бе әлде көп бейнетті, сынауды?...

(Қ.Бекхожин).


Бұлар – сұрай арнаудың үлгілері: ақын немесе ақын жырға қосып отырған адам өз ойын өзгеге арнап сан-сапа сауал арқылы айтып жеткізеді де, өзі сол сауалдарға жауап күтеді.
Орай да борай қар жауса, Қаптай соққан боранда

Қалыңға боран борар ма? Қаптама киген тоңар мА?

Туырлығы жоқ тұл үйге Ту түбіне тұлпар жығылса,

Ту байласаң тұрар ма? Шаппаған нәмәрт оңар ма?

Бұлар да – аранаудың үлгілері; бірақ мұндағы өзгешелік – арнауда қойылған сұрақтарға автор жауап күтпейді, өйткені олар ешқандай жауапсыз-ақ түсінікті, аранаудың өн бойында өзінен-өзі анықталып жатыр. Сұрай арнаудың мұндай түрлерін шешендік, яки риторикалық (грекше ділмар) – айшық деп атайды.

Әуелі бас қосқаным Жағалбайлы.

Жылқысын көптігінен баға алмайды.

Өлгені Төлегеннің рас болса,

Құдайым Қыз Жібекті неге алмайды?!
Жібектің зары, зарлай арнаудың үлгісі.

Фигураның (айшықтаудың) бір түрі – қайталау – сөз әсерін күшейте отырып, оқырман назарын айрықша аударғысы келген нәрсені не құбылысты бірнеше мәрте қайталап, айтар ойды, ұқтырар сырды ұғымға мұқият сіңіре түсу. Жай қайталау, еспе қайталау үлгілері


Ау, қызғыш құс, қызғыш құс!

Ел қорыған мен едім.

Мен де айрылдым елімнен.

Көл қорыған сен едің,

Сен де айрылдың көліңнен.

(Махамбет)


Бұл еспе қайталаудың үлгісі. Мұндайда ой мен сыр шынында да бір түрлі есіле тйдектеп, еселеніп кледі де, алдыңғы ұғымның аяғы соңғы ұғымның басына қайталана көшіп, өлеңге әсем әуез, әдемі әсер дарытқандай болады.
Ұйқыдан соң-

Жапырақпын

Жаңбыр шайып жаңарған.

Ұйқыдан соң-

Құспын

Ұзақ ұшып, көліне кеп дем алған.



(С.Мәуленов)

Бұл - әдепкі қайталаудың, яғни анафораның (грекше биікке шығару) үлгісі. Мұнда өлеңнің әр жолы немес әрбір ой ағымы бір сөзден басталып отырады.


Күншілдер өледі Сұлулар өледі

Көңілін от қарып: Құшақта тұншығып.

Батырлар өледі: Арғымақ өледі

Борышын атқарып. Артында шаң қалып:

Бұзықтар өледі Ақындар өледі:

Пышаққа құлшынып: Бәріне таң қалып!

Бұл – кезекті қайталаудың , яғни эпифораның (соңынан алып жүру) үлгісі. Мұнда өлеңнің әр жолының соңындағы немесе әрбір ой ағымының аяқ жағындағы бір сөз бірнеше мәрте қайталанып отырады.

Фигураның бір түрі – шендестіру, яки антитеза (грекше қарама-қарсылық) – бір-біріне керреағар құбылыстарды, мән-мағынасы әр тарап ұғымдарды, түр-түсі әр бөлек нәрселерді өзара бетпе-бет қою арқылы бұлардан мүлде басқа бір құбылысттың, ұғымның, нәрсенің суретін, сыр-сипатын, кескін-кейпін анықтау, аңғару, елестету.

Мысал үшін «Ер Тарғын» жырындағы Ақжүністің Қартқожаққа:

Қара жерге қар жауар

Қарды көр де, етім көр.

Қар үстіне қан Тамар

Қанды көр де, бетім көр,-

деп тақапақтап айтқан жұртқа мәлім жауабын немес Абайдың «Қан сонарда бүркітші шығады аңға» деп басталатын әйгілі өлеңіндегі түлкі мен бүркіттің арпалысын суреттеп:

Біреуі – көк, біреуі – жер тағысы,

Адам үшін батысып қызыл қанға.

Қар – аппақ, бүрікт – қара, түлкі – қызыл,

Ұқсайды қаса сұлу шомылғанға,-

деп жазған жақсы жолдары шендестірудің үлгісі.


Фигураның бір түрі – дамыту, градация (латынша бірден-бірге күшейте беру) – алдыңғы сөзбен соңғы сөзді, алдыңғы ойдан соңғы ойды, алдыңғы құбылыстан соңғы құбылысты асыра, асқақтата түсі. Мыс, «Қобыланды батыр» жырындағы Бурылдың шабысы.

Шырағым, Бурыл шу! – деді.

Құбылып бурыл гуледі.

Табаны жерге тиемді.

Тау менен тасты өрледі.

Төрт аяқты сермеді.

Құлақтың түбі терледі.

Тер шыққан соң өрледі

Адырды көзі көрмеді,

Көлденең жатқан көк тасты

Тіктеп тиген тұяғы

Саз балшықтай иледі…

Градациялық мұншалық қызық әсерлі өлеңдегі секілді прозалық шығармаларға да өзгеше рең береді. М.Әуезов өз эпопеясында дамытудың дәл осы қасиетін біліп қолданған:
Ақшоқыда туған өлең, өлең мен ән, сан салалы жырлар көшіріліп жатталып, әуендеп толқып, тарап жаты. Алуан сырлы жаңа сөз Арқаның қоңыр желіндей жай жылжып, бірақ кең жайылып тарады. Бұл атырап, бұл сахара бұрын естімеген сарын есті. Ғасырлар бойы жұмбақтай үнсіз сұрақпен мелшиіп, мүлгіп тұрған далаға жел қанатымен жырдай жауап есті: Игі желдей… Жыл жетерін білдіретін көктем желіндей есті… Ақшоқыда туған өлең мен ән жатталып, көшіріліп, әуендеп толқып Ералыға жетті. Ақшоқыда туған өлең, өлең мен ән жатталып, әуенге қосылып, кең атырапқа тарап жаты. Даланың қоңыр желіндей, жай соққан самалындай лүпіп-толқып, тобықты жайлауларын түгел шарпыпөтті. Сырттағы Крейге, ойдағы Уаққа, Арқадағы қаркесекке, Қуандыққа да кетті. Аягөз, Тарбағатай, Алтай, Наймандарына да жетіп жаты. («Абай жолы»).
Проф. Е.Ысмайлов градацияны 2 түрге бөледі. 1. Түйдектеу,2. Баяулату.

Түйдектету.



Адам ол – қайғырымпаз, қуанымпаз,

Жиіркенімпаз, сүйенімпаз, уанымпаз.

Дариядай шалқымпаз, шаттанымпаз.

Керкетімпаз, тасымпаз, суалымпаз.

(С.Мұқанов)

Баяулату:

Әм жабықтым, әм жалықтым,

Сүйеу болар қай жігіт,

Көңілден кеткен соң тынным?

Әм сүйіндім, әм түңілдім,

Үнемі неткен үміт,

Өткен соң бар жақсы жылым?

(Лермонтов - Абай)

Кейде бұл екеуі қатар жүреді.

Фигураның бір түрі – сөз орнын ауыстыру, яғни инверсия (латынша орын өзгерту, төңкеру) – прозалық, әсіресе поэзиялық шығармаларда сөздердің әдеттегі грамматиклық түзілу тәртібінен тыс, орындарын ауыстырып, өзгеше тіркестер құру.

Мыс: Сен құрметте оны!



Түсіндің бе, қарағым?

Ол ақшаға сатқан жоқ,

Тізеден кесіп аяғын.

Еріккеннен де ұстап жүрген жоқ,

Қолтықтағы ұзын таяғын.

(Ә.Сәрсенбаев)

Осы өлеңді әдеттегі заңды тіркестер тәртібімен құрсақ, былай болар еді: Ол аяғын тізіден кесіп, ақшаға сатқанжоқ; қолтықтағы ұзын таяғын еріккеннен де ұстап жүрген жоқ, түсіндің бе, қарағым? Сен оны құрметте! Ал ақын осы тіркесті инверсия айшығына салған.

Фигураның бір түрі – сөз тастап кету, яки эллипсис (грекше – түсіріп тастау, аттап айту) – сөйлем ішінде немесе өлең шумағында атап айтпаса да түсінікті кейбір сөздерді әдейі жазбай тастап кету.

Ақ көбігің… ақ жүзің Сол майдандар… қатты айқас

Айнам еді бір қарар Есіңде ме, ер Айдар?

Өткізген түнім… күндізім… Өшкен құрбан… аққан жас…

Тербентер мені, ой салар. Өтті жылдар… көп айлар…

(Ж.Сайн)

Эллипсис кейде эвфемизмнің орына да қолданыла береді: кейбір былапыт сөздерді бүкпелей жұмсартып жатпай-ақ, тастап кетсе де түсінуге болады: Мыс:



- Шап, әкеңнің… - дедім мен оған ақырып («Мөлдір махаббат»).

Фигураның тағы бір түрі – егіздеу, яки параллелизм (грекше қатар жүру, қатынасу) – екі ұдай нәрсені, құбылысты, ұғымды, сезімді қатар қойып, жұптап суреттеу. Мұның түрлері көп.



Көк ала бұлт сөгіліп

Күн жауады кей шақта

Өне бойың егіліп,

Жас ағады аулақта.

Жауған күнмен жаңғырып,

Жер көгеріп, күш алар.

Аққан жасқа қаңғырып,

Бас ауырып, іш жанар.

(Абай)

Бұл – адамның көңіл-күйін табиғат құбылыстарымен салыстыра енгіздеудің, яки психологиялық параллелизмнің классикалық үлгісі.


Қыңыр болды не керк, - болайн деп болды ма?

Бір үн болды керемт, - болайн деп болды ма?

Бұл синтаксистік параллелизмнің бір үлгісі. Егіздеудің бұндай түрлері де ақынның тілі мен стиліне айтарлықтай ажар береді, өрнек төгеді, нәтижесінде өлеңге кәдімгідей кенеулі күй, сүйкімді әуез бітіреді.


5 дәріс сабақ. Тақырыбы: Өлең құрылысы.

        1. Поэзия мен көркем қара сөз. Өлең сөздің өзіндік өлшем ырғағы.

        2. Өлең жүйелері.

        3. Өлең құрылысын талдау жолдары. Шумақ пен тармақ, бунақ және өлшем.

        4. Ұйқас және оның шумақта атқаратын ролі. Қазақ өлеңіндгі ұйқас түрлері.

Поэзия мен көркем қара сөз. Өлең сөздің өзіндік өлшем ырғағы.

Әдеби шығарма атаулының бәрі екі жүйеде – не көркем қара сөз (проза) түрінде, не өлең (поэзия) түрінде жазылады. Яғни, проза (латынша – тікелей, тура айтылған сөз); поэзия (грекше – творчество, шығармашылық).

Өлең – еркін сөйлейтін жай сөздер тіркесі емес, ырғағы мен ұйқасы белгілі қалыпқа түскен, шумағы мен бунағына дейін белгілі тәртіпке бағынған нақысты сөздер тізбегі, Абайша айтсақ, сөз патшасы, сөз сарасы. Өлеңдегі әр сөз адамның Жан жүйесімен, көңіл күйімен, сезім толқындарымен өзекті байланыста; ұйқас пен ырғақ та, шумақ пен бунақ та – бәрі де осыдан туған. Өлеңдегі әрбір тыныс, үн, үзіліс адам жанын тебірентпей қоймайды. Өлеңнің әр ырғағы мен бунағында көл-көсір сыр ұялап, сезім шалқып жатады. Өйткені өлеңдегі әрбір «дыбыс мәні сөз мәнін әрі толықтырады, әрі ауыстырады» (Лермонтов). Нағыз ақынның құдірет-күші сондай, ол өзі жазған өлеңдегі «бір ғана образдан, бір ғана сөзбен, қаласа, тіпті бір ғана дыбыспен… өмірді өзгеше құбылыс қалпында, қозғалысүстінде әркімнің көз алдына әкеле алады» (Некрасов). Бұл ретте, өлең – адам жанын уыздай ұйытып алатын асыл, айшықты сөздердің типтік түрі тұрлаулы түзілісі.

Сөз сарасы, яғни өлең туралы ғылым бар: орыс өлеңі туралы ойлар, М.Смотрицкий мен В.Тредиаковский, В.Жирмунский, Б.Томашевскийге дейін ұласса, қазақ өлеңі туралы пікірлер кшегі Ш.Уалихановтан басталады.

Ырғақ деген не? Ырғақ, яки ритм (грекше – шамалас, мөлшерлес, Сайма-сай) – қимылдың, құбылыстың, үннің жүйелі, мерзімді, мөлшерлі қайталануы. Поэзиядағы сөз Бен дыбысты үндестікке әкелетін күш – ырғақ. В.Маяковскийдің: «Өлеңдегі негізгі күш, негізгі қуат - ырғақ»,- деуіде сондықтан болса керек.

Қысқасы, ырғақ - өмірде де, өнерде де көп нәрсенің кілті; өлеңде сөз Бен дыбыс үндестігінің арқауы. Өлеңнің әр сөзі – ырғақты сөз.

Өлеңнің түрін белгілейтін де, негізінен, ырғақ. Сырт көзге поэзиялық шығарманың сырт пішінінің өзі прозалық шығармадан өзгеше, бөлек: кесте-кесте, тақта-тақта…әр кесте, яки әр тақта – шумақ, әр шумақтың әр жолы – тармақ, әр тармақтағы дауыс толқынының соқпа-соқпасы – бунақ… Әрине, мұның бәрі шартты нәрсе. Шумақтардың жік-жігін ажыратуға әбден болады. Өйткені әр шумақ – аяқталған синтаксистік ой, жинақталған синтетикалық шындық. Ал шумақ бар жерде тармақ, тармақ бар жерде бунақ болатыны сөзсіз. Әр бунақты біз тағы да тек ырғақ тарқылы ғана ажырата аламыз.

Қазіргі қазақ өлеңіндегі шумақ пен тармақ түрлері өте көп. Екі тармақ, үш тармақ, төрт тармақ, бес тармақ, алты тармақ, жеті тармақ, сегіз тармақ. т.б.

Бір бунақты тармақ:

/Сап-сары бел/

/Еседі жел/

/Еседі/


/Еседі жел/

/Көшеді ел/

/Көшеді/

(Мағжан)
Екі бунақты, Үш бунақты, төрт бунақты тармақ т.б.

Поэзиядағы ырғақтың жасалу жолы да қызық және әр алуан: кей өлеңнің ырғағы әннен туса, қайсыбірі буынға немесе екпінге негізделеді. Бұл сырды дәлірек түсіну үшін, жалпы дүниежүзілік әдебиеттегі өлең жүйелерін бір шолып өтпей болмайды.

2.Өлең жүйелері. Бүкіл әлем әдебиетіндегі өлеңдер әр халықтың тіл ерекшеліктеріне лайық әр түрлі жүйеде жазылады. Ең көне түрі – метрикалық (грекше - өлшем) өлең жүйесі. Бұл жүйе тұңғыш реет көне грецияда – біздің эрадан бұрынғы ҮІІ ғасырда пайда болған да, кейін (б.э.б. ІІІ ғасырда) латын әдебиетіне ауысқан.

Грек, латын тілдеріндегі дауысты дыбыстардың айтылуында екі түрлі (созымды, созымсыз), яғни мақам бар. Көне үнді тілі мен қазіргі араб тіліндегі дауысты дыбыстар да сондай. Грек пен латын, араб пен парсы әдебиетіндегі өлең жүйесі бұл тілдердегі дәл осы ерекшеліктерден туған.

Метрикалық жүйе - әуезді жүйе, оның арқауында ән жатады.

Силлабикалық өлең өлшеміндегі ең шешуші нәрсе – буын :ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ – бәрі де буынға негізделеді.

Квалитативті (сапалы) топтың силлаьикадан басқа басты жүйелерінің бірі – орыс поэзиясындағы Тредиаковский рефомасынан (ХҮІІІ) кейін ресми ат алып, Айдар таққан тоникалық (грекше - екпін), яки акцентті (латынша - екпін) өлең. Бұл өлеңнің өлшемі – екпін: ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ – бәрі де екпінге негізделеді. Егер силлабикалық өлеңде буын атаулының бәрі есепке алынатын болса, тоникалық өлеңде екпін түсетін буындар есепке алынады да, екпін түспейтін буындар есептелмейді.

Сапалы (квалиативті) топтың силлабика мен тоникадан бөлек, сөйте тұра екеуімен де ұқсас негізгі жүйелерінің бірі – силлабо-тоникалық өлең. Бұл өлеңнің өлшемі - әрі буын, әрі екпін: ырғақ пен шумақ, тармақ пен бунақ – бәрі де буын мен екпінге бірдей негізделеді. Мұнда буын мен екпін бірдей есепке алынады.

Қазақ өлеңі – силлабикалық, яғни буынға негізделген өлең екенін аңғардық. Олай болса буын мәселесі – қазақ өлеңінің құрылысын байыптаудағы басты мәселе.

Силлабикалық өлең атаулының бәріндегі, оның ішінде қазақ өлеңіндегі, поэзиялық қасиеттің көптен-көбі буында жатыр. Өлеңдегі өлең ететін ырғақ болса, қазақ өлеңіндегі күллі ырғақ буынмен үндес.

Қазақ поэзиясының бүкіл дамуының кезең-кезеңдерінде қалыптасып, уақыт сынынан сіңген буын түрлерінің кейбіреулеріне қысқаша тоқтап өтейік.

1. Он бір буынды өлең. Бұл – қазақ өлеңінің қашаннан келе жатқан көне түрі. Ауыз әдебиетінің әсем үлгілерінен осы күнгі жазба поэзиямыздың ең соңғы туындыларына дейін он бірр буынмен жазылмаған өлең жоқ.


/ Туған елім/ / күн сүйген/ / Қазақстан/

/ Түлегіңмен/ / төріңді/ / қалап ұшқан/

/Сырлы қобыз/ / жүрегім/ / күй толғайтын/

/ Саған арнап/ /соғыпты/ / қазақ ұстаң/

(М.Айтхожина)
Он буынды өлең, тоғыз буынды, сегіз буынды, жеті буынды, алты буынды,бес буынды, аралас буынды өлең түрлері кезігеді.


        1. Ұйқас және оның шумақта атқаратын ролі. Қазақ өлеңіндгі ұйқас түрлері.

Өлеңді өлең ететін ырғақпен қатар ұйқас екені белгіді; ал ұйқас, яки рифма (грекше өлшемдес, мөлшерлес) - өлең тармақтарындағы сөз аяқтарының үндестігі, өзара ұқсас, дыбыстас естілуі. Ұйқас - өлеңнің сыртқы түріне ғана емес, ішкі сырына тікелей қатысты нәрсе, яғни өлеңнің сыртқы сұлулығы үшін ғана емес, ішкі жылуы, қызуы үшін де ауадай қажет нәрсе.

Поэтикалық синтаксистегі айшықтың (фигураның) мәні қандай болса, өлең сөздегі ұйқастың мәні де сондай. Ұйқастың маңызы әсіресе силлабикалық өлең үшін орасан зор.

Поэтикалық үндестік фонетикалық жағынан әр түрлі жолмен жасалады. Ұйқас та соған байланысты.

Академик Қ.Жұмалиев: «Қазақ поэзиясында ұйқастардың түрі өте көп, бірақ ең негізгі және көп қолданылатыны мыналар: 1) қара өлең ұйқасы, 2) шұбыртпалы ұйқас, 3) ерікті ұйқас, 4) кезекті ұйқас, 5) шалыс ұйқас, 6) егіз ұйқас, 7) аралас ұйқас, 8) осы күнгі ерікті ұйқастар»,- деп атап көрсетеді: Енді соған мысал үлгілерін ұсынамыз.



.№ 6 дәріс.

1. Әдеби процесс. Әдеби процесс – бұл белгілі бір дәуірде, сонымен қатар ұлттар мен елдердің, аймақтардың, әлемнің күллі тарихи кезеңдерінде өмір сүріп келе жатқан әдебиеттің тарихи заңды қозғалысы. Әдеби процесс әрбір тарихи кезеңде әлеуметтік, идеалогиялық және эстетикалық тұрғыдан жазылған әр алуан сападағы кесек образдар мен қарапайым бейнелер кескінделген қарадүрсін шығармалардан – көпшілікке арналған әдебиеттерге дейін өз бойна үздіксіз сіңіріп отырады. Мұның қатарына олардың жиі жарық көретін жарияланымдар мен басылымдары, әдеби сын, естеліктер, әдеби эписториялық жанрларда жазылған оқырмандардың үн қатысуы да жатады.

Әдеби процесс термині ХХ ғасырдың 20-30 жж. Пайда болып, 60 жылдары кеңінен қолданыла бастады.

Әдеби процесс әдебиет тарихын тарихи-әдеби тұрғыдан қарастыру барысында маңызды проблеманың бірінен саналады. Егер –м3рбаянды0 методты4 жа0таушылары классикалық және романтикалық эстетиканың ізінше бірөңкей кемеңгерлердің туындылары мен үздік үлгілеріне ғана ден қоятын болса, онда ХІХ ғасырдың 2-ші жартысындағы ғылыми әдебиеттану әдебиетті зерттеу ісіндегі әсіре талғампаздықтан бой тарта отырып, жазушы туындыларының көркемдік деңгейіне, идеологиялық бағыт-бағдарына қарамастан, мұны зерттеу пәні ретінде қарастырады.

Әдеби процесс – адамзаттың эстетикалық, рухани құндылықтарының толғауының тарихы. Әдеби процесс жеке тұлғалар өзінің әкелген айырықша көркемдік ашылымдарымен, өзіне дейінгі құндылықтармен қайшылыққа түсе отырып, әдеби процестің құрамында кезеңдік, жалғастырушы өзгертуші қызмет атқарады. Алайда, техниканың даму заңдылықтарындағыдай әдебиет пен өнерде жаңа көркемдік ашылымдар өзіне дейінгі бар көркемдік құндылықтарды жою арқылы дамымайды. Қайта ондағы қайсыбір элементтер келесі дәуір мен кезеңдердегі көркемдік ашылымдарға әр беріп, үндесіп отырады. (Мыс, М.Әуезовтың «Абай жолы» фольклор, этнография дәстүрлері, Ш.Айтматов шығармашылғындағы «мифтік» бастаулар).

Әдеби процесс – эстетика мен әдебиеттанудың, өнердің, теориясы мен тарихының, сондай-ақ поэтикасының ортақ көркемдік категориясы. Ғаламда бәрі өзгереді, қозғалысқа түседі. Әдеби процесс – көркемдік дүниенің қозғалысы мен дамуын зерттейтін методолгиялық әдіс.

Көркем әдебиеттің бірде өрлеп, бірде тоқыраған көптеген ғасырлық тарихы бар. Әдебиет дамуы тарихында өрлеу мен тоқыраудың алма-кезек ауысып келіп отыруының сыры түрлі қоғамдық дәуірдегі әрқилы жағдайларға байланысты. Мысалы, хандық дәуір – жыраулар поэзиясы, Абылай – Бұхар қоғамы мен Абай, т.с.с. Демек, тарихи дамудың түрлі кезеңдеріндегі қоғамдық таным аясының ұлғаюы әдебиетке өз ізін, сәулесін түсіреді.

Әдеби дамудағы сабақтастық дегенде, ескеретін жәйттар бар. Мәселен, әдебиеттегі идеялардың, көркем бейне-типтер мен бейнелеу құралдарының сабақтастығына қатысты сөз қозғағанда олардың өзіндік ерекшеліктерін айыра білу қажет. Нақтылай айтқанда, идея сабақтастығын көзқарастары жағынан біріне-бірі жақын қаламгерлерден байқасақ, бейнелеу құралдарының сабақтастығын түрлі идеялық бағыттағы қаламгерлерден де аңғаруға болады. Оның сыры әдеби суреттеу құралдары мен тәсілдерінің дамуындағы ішкі заңдылықтарға байланысты. Себебі – көркемдік құрал-тәсілдер (мысалы, тіл) түрлі идеялық мақсаттарға бірдей қызмет ете береді.

Идея сабақтастығы әлеуметтік күштердің дамуындағы жалғастық көрінісі болып табылады. Бұл дегеніміз жаңа дәуірде бұрынғы ой-идеялардың қаз-қалпында қайталануы емес, жаңа жағдайға байланысты жаңа түр иеленіп, бұрынғы идеяны тереңдете, толықтыра түсу екені түсінікті.

Идея сабақтастығы үздіксіз жалғасатын болса, әдеби типтер сабақтастығы кей тұстарда үзіліп қалып, араға уақыт салып жалғасуы да мүмкін. Белгілі бір тарихи жағдайда туған көптеген типтер қоғамдық өмір өзгерген тұстарда көркемдік сахнадан ығысуы немесе мүлдем кетуі ықтимал.

Көркемдік бейнелеу құралдары сабақтастығының дамуында да өзіндік ерекшеліктер бар. Әр қаламгер өз туындысының мазмұнын ашу мақсатында сан алуан тілдік тәсілдерді қолданады. Олардың идеядан басты бір айырмашылығы түрлі қоғамдық позиция ұстаған қаламгерлер туындыларында бірдей қолданыла беруінен шығады. Мысалы, Абай – Шортанбай, Сәкен – Мағжан, т.с.с. Қалай болғанда да, кез келген жаңашыл ақынның өзі өзінен бұрынғы қаламгерлер қол жеткізген тәсілдерді игеру арқылы дамиды. Шығарманың көркемдік бөлщектеріне де осы сипат ортақ. Идеялық алшақтығына қарамастан, қаламгерлер поэтикалық құралдарды бірдей пайдаланады. Оған дәлел ретінде барлық халықтың өлең үлгісін алуға болады.

Сонымен, өнер мен әдебиет дамуындағы сабақтастық мәселесі әрбір қаламгердің қоғамдық қажеттіліктер арасынан өзі аса мәнді, маңызды, дәуірмен үндес деп таныған жағдайларына қатысты өрбиді. Нағыз өнер туындыларында бұрын қолданылған көркемдік бейнелеу құралдары өткенге оралу мақсатында емес, өз дәуірінде, келешек игілігіне пайдалану үшін қызмет етеді.

Әдеби дамуда дәстүр жалғастығы мен жаңашылдық мәселесі көтеріледі.

2. Дәстүр мен жаңашылдық. Дәстүр мен жаңашылдық - әдебиет пен өнердің даму барысында сабақтастық пен жаңғыртуды, мұрагерлік пен қайта жасауды, бұрынғы мен соңғының байланысын білдіретін ұғым. Дәстүрге ғасырлар бойы қалыптасып, сұрыпталған әдет-ғұрыптар, жол-жобалар, көзқарас түсініктер жатады. Жаңашылдық - өткен өмірдің, кшегі күннің тәжірибесі мен жемістерінің ішінде мән-мағынасы бай, дәрежесі жоғары заман талабына жауап беретін, бұрынғы-соңғының шеңберінен шығып, болашаққа кең жол ашатын аса маңызды ізденіс-әрекеттер. Ол жалпы өркениеттің дамуына әсер етеді, осы жолда туып, орнығады. Дәстүр мен жаңашылдық – диалектикалық бірлікте болып, ескі мен жаңаны жалғастырады, тарихпен бірге дамиды, өндірістің базисі ретінде өзгеріске ұшырап отырады. Дәстүр мен жаңашылдық арасындағы заңды байланыс – материалдық және рухани мәдениеттің, өндіріс пен техниканың, философия мен әдебиеттің, өнердің барлығына тән. Жаңашылдық - әрқашан асқан шеберлік пен зор таланттың нәтижесі, ол әдебиет пен өнердің өрісін кеңейте түседі. Дәстүр мен жаңашылдық әдебиетте, өнерде ұлттық ерекшелікті сақтай отырып, жаңа заманның талап-тілегіне сай келу қағидасын қажет етеді. Тұрмыстың, қоғамдық тіршіліктің өзгеруіне, дамның өмір танудағы жаңа ұғым-түсініктеріне байланысты әдебиетте мазмұн мен түр жағынан жаңашыл шығармалар туады. Бұл тұрғыда кейбір дәстүрлік әдіс-тәсілдер сақталумен қатар жаңаша суреттеу, бейнелеу, сөз қолдану амалдары пайда болады. Әсіресе жаңа өзгерістер мен құбылыстарды аңғартатын соны бейнелеу құралдары жасалады. Бұл - әдебиеттегі жаңашылдықтың белгісі. Дәстүр мен жаңашылдық тек түрді, сыртқы өзгерістерді білдірумен қатар, ішкі мазмұнды, мағынаны білдіреді, түр мен мазмұнды бірдей қамтып, шығарманың – идеялық-көркемдік немесе ұлттық сипатын жаңа сатыда елестетеді. Енген жаңалық әдебиетке сіңіп, дәстүрге айналып кетуі мүмкін. Қазақ поэзиясына Абай Құнанбайұлы енгізген жаңашыл үлкен дәстүр болып қалыптасты. Абай қазақ поэзиясын әсіре шешендіктен, әсіре бояудан құтқарып, терең ойлылықты арттырды. Ол ақын орнын, оның қоғамдық, әлеуметтік мәнін танып, көркем сөзді жоғары сатыға көтерді, ауыз әдебиетінің дәстүрінде келе жатқан поэзияны түрлендіріп, жаңа арнаға салады. Мыс, «Көлеңке басын ұзартып» өлеңінде: «Адасқан күшік секілді, Ұлып жұрқа қайтқан ой» дегенде тынымсыз, мазасыз ойды, жабырқау көңілдің суретін «адасқан күшікке» балайды. С.Сейфуллин қазақ әдебиетіне, соның ішінде поэзияға жаңа леп, жаңа серпін әкелді. Қоғамдағы тың өзгерістерді экспресс түрінде суреттеді («Экспресс». С.Мұқанов поэзиясы («Бостандық») өлең түрі жағынан ескіше болғанмен идеялық мазмұны, тілек-мақсаты жағынан жаңа. М.Әуезов, Ғ.Мүсірепов өз шығармаларында шешендік дәстүрді шебер пайдалана отырып, үлкен жаңалық әкелді.

7 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдебиеттің тектері мен түрлері.

Әдеби жанрлар теориясы.

Әдебиет – сөз өнері. Әдебиет өмір шындғын сөз құдіреті мен адам тағыдыры арқылы көркем бейнелеп танытатын өнердің түрі. Өмір шындығы, болмыс бояуы саналуан әрі күрделі болғандықтан, оны әдебиетте бейнелеудің формалары мен тәсілдері де біреу емес, түрліше болып келуі заңды. Бұл әдеби тәсілдердің, формалардың пайда болуы мен қалыптасуы адамзаттың қоғамдық, көркемдік – рухани тарихымен тығыз байланысты. Жанрдың тарихи категория екендігі осыдан шығады.

Көне грек дәуірінде-ақ әдебиеттің үш негізгі тектері: эпос, лирика, драма пайда болды. Сонымен әдебиет үш текке бөлінеді. Лоар эпос, лирика, драма. Ал осындағы тек, түр, жанр терминдерінің мағына-мәні қолдану аясы қандай.

Көркем әдебиет – арнасы кең, көп салалы өнер. Әдебиет туындыларының құрылыс-қалпы, мағыналық сыйымдылығы, көркемдік сипат-белгілері әр алуан бола береді. Сондықтан әдеби шығармалардың жүйесін тауып жіктеп-топтауға, түр-түрге бөлуге үлкен мән беріледі. Көркем шығармаларды тегіне қарай және бітімі тұлғасы, өмірді бейнелеу өзгешелігі жағынан жіктеп-ажыратып бөлу негізінде жанр деген ұғым қалыптасқан.

Әдеби жанр(француз тек, түр) термин ретінде шартты, екі мағынада қолданылады: 1) әдебиеттің тектері – эпос, лирика, драма; 2) әдеби шығарманың түрлері - әңгіме, роман, баллада, поэма, комедия, трагедия т.б.

Әдебиеттің тегі – жанр әдеби шығарма – жанрлық түр деп танылып жүр. Түр дегенде біз эпикалық, драмалық немесе лирикалық шығармалардың белгілі бір формасын, үлгісін ұғамыз. Сонда, мысалы, эпосты – жанр деп білсек, оның шағын, орта және кең көлемді үш түрі белгіленеді де, шағын көлемді эпикалық түрге – очерк, новелла, оқиғалы өлеңдер, орта көлемді эпикалық түрге – повесть, поэма; ал кең көлемді эпикалық түрге - роман, эпопия тәрізділер жатады.

«Эпос жанр» десек, мұнда «жанр» термині «тек» мағынасында қолданылып жүр. Әдетте «эпостық тек» деп те, «Эпос жанр» деп те айтыла береді. Ал, «әңгіме эпос жанрына жатады» дегенде терминнің мағынасы түр деген ұғымды білдіріп тұр. Мұны «әңгіме эпостық тектің бір түрі» деп те айтуға болады.

Сонымен, әдебиеттің тектеріүшеу де, жанрлық түрлері сан алуан.

Эпостық жанр немесе эпикалық тектің түрлері сан алуан: аңыз, ертегі, мысал, очерк, әңгіме, новелла, батырлар жыры, дастандар, поэма, повесть, роман және роман эпопея.

Эпостық туындылар көркем қара сөзбен де, өлеңмен де жазылады. Мұнда өмір шындығы негізінен уақиғалы баяндау арқылы көрсетіледі. Уақиғалар, кейіпкерлердің іс-әрекеттері өмірдегі болтын объективті болмысқалпында алынып, бейнеленеді, жазушы тек баяндап жеткізуші ретінде көрінеді. Бұл жанрдың шығу тегі ауызша поэзиядағы халықтық жыр, эпостық жанрдың роман, повесть, әңгіме сияқты түрлері және сюжетті поэманың жаңа түр пайда болды.

Алдымен шағын көлемді жанрларға тоқталсақ,.. Әңгіме – оқиғаны баяндап айтуға негізделетін, қара сөзбен жазылған шаған көркем шығарма. Әңгіменің жанрлық ерекшеліктері алдымен оқиғаны баяндау әсілі, композициялық, сюжеттік құрылысы, кейіпкер жүйесі арқылы айқындалады. Әңгіме әдетте бас-аяғы жинақы, тиянақты бір оқиға айтылады. Бұл жанрдың жеңілдігін емес, қиындығын көрсетеді. Автор уақыт жағынан мейлінше қысқа мерзім ішінде кейіпкерлер өміріндегі беру де болса, бірегей оқиғаны баяндау арқылы оқырманға адамдық болмыс-бітімін айқындап беруі керек.

М.Горкий «шынында жазу өнеріне шағын әңгіме арқылы төселу керек, өйткені ша,ғын әңгіме авторды сөзді үнемдеп қолдануға, оқиғаны қою етіп көрсетуге үйретеді» дейді. Әңгіме жанры аз сурет арқылы көп жайды аңғарта білетін айрықша көркемдік шеберлікті талап етеді.

Қазіргі реалистік әңгіменің бастаулары халық ауыз әдебиетінде жатқандығы белгілі. Өйткені сонау көне заманнан-ақ халық өзінің тұрмыс-салты, күнделікті тіршілігі жайлы нетүрлі ауызша әңгімелер туғызып отырған. Одан бергі қазақ әдебиетінде Ыбырайдан бастап, Майлин, Әуезов, Аймауытов, Мүсіреповтың әңгімелері белгілі. «Қыпшақ Сейтқұл», «Шұғаның белгісі», «Қорғансыздың күні».

Әңгімемен көлемі, құрылысы, мазмұны, кейіпкері тануы жағынан алуандас болғанымен, одан өзіндік бірер ерекшелігімен оқшауланатын шағын эпостық жанрдың бірі новелла (итальян сөзі - жаңалық). Новелла – көлемі жағынан әңгімеге теңдес прозалық шығарма, кейде өлеңмен жазылады. Новелланың әңгімеден айырмасы – онда әдеттегіден тыс, өзгеше жағдай, ғажайып оқиға баяндалады. Оқиға желісі таң қаларлықтай қызықты етіп өріледі және тосын күтпеген жерден аяқталады. Гетенің «новелла адам естімеген әрі айырықша оқиға туралы шындыққа сай әңгіме» деуі өте орынды.

Батыс әдебиетінде Дж.Бокачо, Т.мериме, Г.Мопассан, орыс әдебиетінде Гоголь, А.Чехов – новеллалары – осы жанрдағы үздік туындылар. М.Ю.Лермонтов новелла үлгісіндегі жазылған. «Тамбов қазынашысы» деген поэмасының арқауы – атты әскер офицері қаладағы мекеменің қазына сақтайтын қызметшісімен карта ойнап, оның әйелін ұтып алғаны жайлы оқиға. Қазақ жазушыларынан бұл жанрда елеулі еңбек еткен Ғ.Мүсірепов, С.Ерубаевтан басталады. Ғ.Мүсіреповтың анна туралы новеллалары «Ашынған ана», «Ананың анасы», «Ананың арашасы», «Ақлима» төл әдебиетіміздегі осы жанрдың озық үлгілері санатында.

Поэма – эпикалық жанрдың орта, көлемді түрі / грек – туынды, шығарма деген мағынада/. Поэма – оқиғаны өлеңмен баяндап айтатын, кейде жыр – толғау түрінде келетін көлемді шығарма. Сюжет ті оқиға желісін ширақ өрістетіп, кейіпкерлердің іс-әрекетін бейнелеуге негізделеді, ал сюжетсіз поэмада лирикалық сарын басым болады, көлемі жағынан шағындау болады. Туу, даму тарихы тұрғысынан қарағанда поэманың әдебиетте қалыптасқан негізгі екі үлгісі бар. Оның біріншісі – түп негізі көне дүние әдебиетінде туып, жетілген гректердің халық эпосы «Илиада» мен «Одиссея» мен халықтардың ауыз әдебиетінде кеңінен орын алған дәстүрлі батырлар жыры, уақиғалы эпостық поэмалар. Мыс, «Алпамыс батыр», «Қобыланды батыр», «Манас жыры» т.б. Екіншісі – жазба әдебиетте кездесетін, өлеңмен жазылған сюжетке құрылған көлемді шығармалар. Мәс, Абайдың «Ескендір», Мағжанның «Батыр Баян» атты т.б. поэмалары. Қазақ әдебиетінде поэма әбден қалыптасқан, Жан-жақты дамыған жанр.

Орта көлемді эпикалық түрге жататын повесть көһлемі мен мазмұны, құрылысы жағынан өзгеше жанр. Повесть (орыс. баяндау) – оқиғаны баяндап айтуға негізделетін қара сөзбен жазылған, көлемді шығарма, эпикалық жанрдың орташа түрі. Көлемі жағынан повесть кейде ұзақтау келіп, кішігірім романға жақындаса да, ол композициялық құрылысының жинақылығы, оқиға желісінің біркелкі өрістеп, байсалды түрде баяндалатынымен ерекшеленеді. Жалпы кез-келген әдеби туындылар секілді повеске де бір өлшеммен қарауға болмайды. Қазақ әдебиетіндегі М.Әуезовтың «Қараш-Қараш оқиғасы», «Қилы заман», Ғ.Мүсіреповтың «Кездеспей кеткен бір бейне» Ж.Аймауытовтың «Күнекейдің жазығы» Ш.Айтматовтың «Жәмилә», «Құс жолы» повестері – үздік көркем туындылар. Сондай-ақ аға буын жазушылармен бірге қазақ повесін С.Мұратбеков, С.Жүнісов, Ә.Кекілбаев, Ә.тарази, Қ.Жұмаділов, М.Мағауин, Д.Досжанов, О.Бөкеев, Д.Исабеков т.б. қаламгерлер дамытты.

Эпикалық жанрдың ең күрделі, жоғары түрі – роман. Роман (француз, неміс- орта ғасырларда латын тілінде емес, роман тілінде қарасөзбен жазылған шығармаларды атаған. Кейін келе-келе тілдің атауы ғана қалып, сюжетті кең көлемді, баяндауға құрылған шығармаларды роман деп атайтын болған. Роман – сюжеттік құрылымы күрделі, көп желілі, кең тынысты, кейіпкер бейнесін ол өмір сүрген уақыт, ол тірлік кешкен орта ауқымында, Жан-жақты мүсіндейтін, басқа прозалық жанрларға қарағанда ұзақ уақытта, байтақ кеңістікті қамтитын көлемді эпикалық шығарма.

Роман жанрының басталуы ежелден бері, сондай-ақ орта ғасырлардан өрбіген деп саналады. Оған дәлел антикалық дәуірдегі Апулейдің «Дафнис және Хлоя», Петорнидің «Сатирикон» және рыцарлық роман ретінде Эшенбахтың «Тристан мен Изольда» шығармаларында романның кейбір белгілері болғаны айтылады. Осындай туындылар кейінгі кезеңдегі роман жанрының табиғатына жақындайды.

Бірақ ежелгі дәуірдегі аталмыш шығармалардан романға лайық мазмұндық және формалық шарттарды толық табу қиын. Романның нақты көрінуі Қайта өрлеу дәуірінің соңғы кезеңінде байқалады.

Ол кезеңде роман жекелеген кейіпкерлер өмірін арқау еткен эпос секілді еді. Эпоста көсемдер, әскербасылар, ел басқарушылар туралы немесе басқа да тарихи және аңызға айналған қаһармандар туралы баяндалатын. Ал романда қарапайым адамдардың тағдыры, іс-әрекеті айтылады. Эпоста кей-кейде ойдан шығарылған оқиғаларға арнап қалам тартқан. Сондай-ақ эпос кең халықтық өмірді қамтысы, роман өз кезеңінің , өз уақытының нақты тарихи оқиғаларын сөз еткен. Эпоста көбіне батырлық характерлер берілсе, романда кәдімгі болған жайлар айтылып отырады.

Сөйтіп бұрынғы эпостар көлемді жанрлар немесе шағын комедиялық жанрлар болып келсе, енді орталық жанр – роман әдебиетте өз жаңалығымен пайда болады. Романның көркем табиғаты туралы Гегель және басқалар пікір айтқан.

Роман кейіпкері неізінен қоғам өмірімен байланыста алынады. Сөйтіп, ол кейіпкерлер арқылы жалпы қоғамдық-әлеуметтік өмірдің қыр-сырын, асипатын байқау қиын емес. Мәселен, Сервантестің, Бальзактың, Флобердің, Стендальдің, Диккенстің, Толстойдың, Тургеневтің т.б. романдарында кейіпкерлер арқылы заманның, қоғам өмірінің терең қатпарлары ашып көрсетіледі. Сондықтан да роман жаңа кезеңнің эпосы секілді. ХҮІІ ғасырдың соңына қрай психологиялық проза дамыды. Ал одан бұрын ХҮІ ғасырда мемуарлық әдебиеттің пайда болуы романның қалыптасуына едәуір әсер етті. Оларда жолсапар жағдайлары және басқа да өмірбаяндық оқиғаларға қатысты нәрселер баяндалып отырады. Айталық Д.Дефоның «Робинзон Крузосы» осының айғағы.

ХҮІІІ ғасырда роман екі бағытта: бірінші - әлеуметтік, тұрмыстық, екінші психологиялық бағытта көрінді. ХҮІІІ-ХІХ ғасырларды әдебиеттің романтикалық характері романға басқаша ықпал етті. Дегенмен сол кезде тарихи роман формасы жетіледі. Скотт, Гю№го, Гоголь романдары бұған дәлел. Сондай-ақ Х!Х ғасырда романның классикалық түрлері пайда бола бастады. Стендаль, Лермонтов, Бальзак, Диккенс, Тургенов, Мопассан жер жүзілік аренаға шықты.

Ал ХІХ ғасырдың екінші жартысында орыс романдары – Толстой мен Достоевскиийдің туындылары әдеби творчествоға айырықша әсер етті. ХІХ ғасырды орыс әдебиетінің алтын ғасыры деп атаулының негізгі бір себебі осы роман жанрдың өркендеуіне, орыс өмірінің алуан күрделі проблемаларын тереңінен қамтып, үздік көркемдікке, реалистік шеберлікте танытқан Гончаров, Тургенов, Достаевский, Толстой т.б. романдарының әлемге кеңінен танылуына тікелей байланысты. В.Г.Белинский «Поэзияны тегі мен түрүріне қарай бөлу» атты еңбегінде романды «біздің заманымыздың эпопеясы» деп атайды. Міне осы кезденбері қарай роман жетекші жанрға айналып қана
8 дәріс. Көркемдік әдіс. Әдеби бағыт, ағымдар. Әдеби мектеп.
Көркемдік әдіс – белгілі бір дәуірде көптеген жазушылардың шығармаларында қолданылатын, өмір шындығын суреттеу ерекшелігі, сонны айқындайтын негізгі принциптер. Әдебиеттте, сондай-ақ көркемөнердің басқа салаларында бір бағыттағы жазушылардың, өнер қайраткерлерінің творчествосы идеялық нысанасы жағынан да ұқсас, жақын келетінін байқаймыз. Бір заманда өмір сүріп, бір қоғамдық ортада қызмет еткен көптеген жазушылардың көркемдік әдісінде ортақ-сипат белгілер аз емес екенін олардың тақырып таңдау, белгілі жанрлық түрлерді қолдану, адамның бейнесінсуреттеу өзгешеліктерінен анық көруге болады. Мұндай өзгеше сипат-белгілерді көбінесе белгілі әдеби бағыт, әдеби ағым аясында қарайды. Ал көркемдік әдіс одан әлдеқайда кең мағынада алынып, жазушының өмірді бейнелеуде нақтылы болған яки болатын жағдайларды, өмір құбылыстарын тірек етуі немесе өмірдің өзі қандай болуы қажет деген өз ой-түсінігіне сүйенуі – осы екеуінің қайсысына көбірек мән беретініне сәйкес сипатталады. Бұл пікір алғаш Аристотельден бастап орнығып, кейін Белинский оны соңғы дәуірлердегі әдебиет тарихына сүйене отырып дәлелдеді. Көркем әдебиет пен өнердің бүкіл даму тарихында әр дәуірде әр түрлі нақтылы сипат алып, үнемі бой көрсетіп келе жатқан негізгі екі көркемдік әдіс – романтизм мене реализм деуге болады. Әрине, өмір құбылыстарын осы айтылған екі тұрғыдан қарап түсіну, бейнелеу бір-біріне түгелдей қарама-қайшы нәрсе, олардың арасында ешбір байланыс, жалғастық жоқ деп санау қате болар еді. Оның бірі бар жерде, аз ба көп пе, екіншісі жалғаса жүреді. Бірақ қай жағы басым болса, негізгі сипаты соған сәйкес анықталады. Ал басқа көптеген әдеби ағым-бағыттар қалайда осы екі негізгі әдісті ңбіреуін тірек етеді немесе оларды басқа бір қырынан толықтыруға, кейде, тіпті, солармен жарыса басқа бір жанама тәсілдер табуға тырысады.

Романтизм – ХҮІІІ ғасырдың соңы мен ХІХ ғасырдың алғашқы жартысында пайда болған. (роман деген сөзден шыққан, яғни түпкі мағынасы өмірді кітаптағыдай, ой-қиялмен ұштастырып суреттеу) - әдебиеттегі, көркем өнердегі өмірдің жарқын, жағымды жақтарын көбірек алып, көтере суреттейтін көркемдік әдіс. Романтизмнің өзіне тән ерекшеліктері көп: суреттеулер шындық қиялға негізделеді, қияли шындықтың өзі осы шақтыкі емес, не өткен, не келер шақтікі; шығарманың идеялық-көркемдік арқауында асқақ арман, көтеріңкі пафос жатады; автордың тілі де тым бояулы, мейлінше лепті, оқыс әсерлі келеді.

Орыс әдебиетінде және дүние жүзі әдебиетінде, көркем өнердің әр түрлі салаларында соңғы ғасырларда мол тараған әдіс – романтизм орыстың декабрист ақындардың (К.Ф.Рылеев, В.К.Кюхелбекер, А.И.Одоевский т.б. творчествасында орын алса, екінші жағынан, Н.В.Жуковский секілді ақындардың шығармашылығынан мол көрінеді. Алдыңғы топтағы жазушылардың творчествосында романтизмнің озат сипат-белгілері қалыптасты. Ал Жуковскиийдің шығармаларынан романтизмнің осал жақтары да анық сезіледі. Романтизмге тән басты ерекшелік айналадағы өмірге сын көзімен қарау, шарқ ұрып іздену, қиялға берілу болса, революционре жазушылар творчествосында ол жаңашылдықпен, алға ұмтылуымен ұштасты. Ал енді болашақққа үміт артпай, алға ұмтылумен. Ал енді болашаққа үміт артпай, артқа қарайлаудан романтизмнің осал, кемшіл жақтары байқалады. Романтизмнің озат, өршіл қасиеттері Лермонтов поэзиясынан, Пушкиннің алғашқы кездегі өлең дастандарынан айқын аңғарылады. Бұл көркем әдістің ұтымды, өнімді жақтарын А.М.Горкий өз шығармаларында жаңа сипат- белгілерімен толықтырып қолдана білді. Қазақ әдебиетінде асқақ роматикалық толғаудың ақыны Махамбетті, Мағжан поэзиясындағы роматикалық сарынды айтуға болады.

Роматизм түгел алғанда әдебииетке жаңа тақырып, жаңа кейіпкерлер әкелді, сөз өнерін көптеген көркемдік ерекшеліктерімен байытты. Азаматтық лирикалық, тақырыптық, идеялық ауқымын кеңецтіп, романтикалық поэманың озық үлгілерін туғызды. Романтизмнің құнды, ұтымды жақтары оған ілесе өркендеген реализмге үлкен тірек болды. Алайда романтизмді реалистік әдіске қарсы қойып, оған алыс-жақындығы тұрғысынан қарап бағалау дұрыс болмас еді. Романтизмнің бағалы жақтары, өзіндік артықшылықтары да, сонымен бірге осалдығы өз табиғатынан туындайды. Романтизм мен реализмді екі түрлі көркемдік әдіс деп қарасақ, олар бірін- бірі толықтырып, біріне –бірі нәр Бере алатынын есте сақтаған жөн. Қазақ әдебиетінде романтикалық сарын мысалды М.Жұмабаевтың (Батыр баян) шығармасында көрініс тауып, өте әдемі, өте әсерлі болып шыққан.

Реализм (латынша realis – заттылық, шындық)-әдебиет пен өнердегі кең қанат жайған өмір құбылыстарын бар қалпында, нақтылық сипат-белгілерін сақтай отырып, жинақтап, тұжырымдап, шыншылдықпен бейнелеуді мақсат ететін көркемдік әдіс. Реализм әдісі суреткерден өмір құбылыстарын, маңызды қоғамды мәелерлерді, күнделікті тұрмыстағы сан-алуан жайларды мейлінше кең қамтып, әлеуметтік өмірдің қайшылықтарын терең ашып көрсетуді, қарапайым адамдардың бейнесін сипаттауға жете назар аударуды талап етеді. Егер романтизм әдісі көбінесе сирек кездесетін ерекше жағдайларға көңіл аударса, реализм айналадағы нақтылы өмір құбылыстарын толық көрсету қажеттігін мойындайды. Реалистік принцип жаңа дәуір әдебиеті мен көркем өнерде жаңа еш сипатқа ие болып, әдебиеттің халықтық демократияшылдық принциптерімен жалғастық тапты. Реализм өмірде болатын, үнемі кездесетін нақтылы жай-жағдайларды, адамның іс-әрекеттерін бейнелеуді басты міндет санайды дегенде, әрине, мұны оған алға ұмтылушылық, алыс арманға, асқақ қиялға бойұрушылық мүлде жат деп түсіну дұрыс болмайды. Мысалы, Махамбет поэзиясын алсақ, онда романтикалық асқақ арман, алға ұмтылу, күрескерлік әуен қандай күшті болса, реалистік нақтылық, қоғамдық өмірдің, қайшылығын ашып көрсетер шыншылдық та соншалық айқын.

Реалистік әдістің негізгі өзгешелігі өмірдегі типтік жағдайларды кеңінен қамьып, қай құбылыстың болсын даралық белгілерін де, жинақталған көптеген құбылыстарға ортақ сипаттарында нанымды суреттеп, нағыз типтік дәрежедегі көркем образдар, бейне-тұлғалар жасау дейміз.

Реалистік әдіс орыс әдебиетінде Пушкин творчествосы арқылы биік дәрежеге көтерлілді. Пушкиннің «Евгений Онегин», «Капитан қызы» романдары, көптеген лирикалық өлеңдері осы әдістің орыс әдебиетінде берік орын алуына мүмкіндік туғызды. Реализм әдісі одан әрі М.А.Гончаров, И.С.Тургенев, Л.Толстой, А.П.Чехов шығармаларында кеңінен өріс алды. Қазақ әдебиетінде реализм әдісі Абай поэзиясында жоғары сатыға көтерілді. Абайға жалғас шыққан қазақ әдебиетінің ірі өкілдері Ш.Құдайбердиев, М.Дулатов т.б. реализм әдісін өркендетіп, дамыта түсті.

Реализмнің тууы, қалыптасуы және дамуы туралы пікірлер де әр алуан: біреулер бағыт ретінде ХVІІІ ғасырда туды десе, біреулер ағын ретінде ХІХ ғасырда қалыптасты деседі. Ал әдіс ретінде дамуын қадағалаушылар оны ғасырлар тереңіне әкетіп, бір-біріне тұтасқан түр-түрге бөледі. Көне дүние (антика) реализмі, ояну дәуірінің реализмі, Ағарту кезінің реализмі, Қайта өрлеу кезеңінің реализмі, Сыншыл реализм, Социалистік реализм.

Сыншыл реализм- әдебиеттегі көркем әдіс, оның басты ерекшелігі - өмірді шыншылдықпен бейнелеп, адамдардың тағдырын, олардың типтік мінез-бітімін, характерін типтік жағдайда көрсете отырып, қоғамдық өмірдегі қайшылықтарды, кемшіліктерді қатты сынға алу.
7.Электрондық оқу-құралдары.
8. Пән бойынша семинар және практикалық сабақтардың жоспары, әдістемелік нұсқаулар.
Семинар (практикалық) сабақтардың жоспары.

1 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясы пәнінің ерекшелігі.



Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиет теориясының зерттеу аялары мен проблемалары. 2. Әдебиет теориясы және фольклортану. 3. Әдебиет теориясы және эстетика.

2 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясының пәнаралық байланысы.



Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиеттану ғылымының салалары. 2. Әдебиет теориясы және мәдениеттану. 3. Әдебиет теориясы және тарих.

3 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясы және өнертану мен тіл

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиеттану мен өнертану ұстанымдары. 2. Тіл білімі және әдебиеттану. 3. Әдебиеттану және стилистика.

4 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңі



Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдебиет теориясы жайлы алғашқы ұғымдар. 2. Көне үнді, шумер елдерінің мәдеени ескерткіштері. 3. Пифогоршылдар эстетикасы.

5 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясы мен эстетиканың ерте кезеңі



Практикалық сабақ мазмұны: Гераклит және қарама-қарсылықтардың бірлігі. Демокрит мәңгілік қозғалыс туралы. Сократ сұлулық пен сана туралы. Платонның эстетикасы. Аристотель және табиғатқа еліктеу ілімі. Гораций Флакк эстетикасының ерекшелігі.

6 практикалық сабақ. Тақырыбы: Орта ғасыр және қайта өрлеу дәуірінің эстетикасы.



Практикалық сабақ мазмұны: 1. Аврелий Августин және абсолюттік сұлулық. 2 Фома Аквинский және әсемдіктің объективті сипаты. 3. Ұлттық эстетиканың көне дәуірдегі және орта ғасырдағы белгілері. 4. Әл-Фараби және өнер түрлері. 5. Ояну дәуірінің эстетикалық мұраты. Ояну дәуіріндегі поэтика ұғымы.

7 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдебиет теориясының қалыптсау кезеңі.



Практикалық сабақ мазмұны: Классицизм эстетикасы. 2. Дидро мен Лессингтің идеялары. 3. И.Гердердің эстетикасындағы бағалау өлшемдері. Г.В.Гегельдің диалектикасы.

8 практикалық сабақ. Тақырыбы: Қазақ әдебиеттануындағы эстетика мен теория мәселелері.



Практикалық сабақ мазмұны: 1. Фольклор және әсемдік. 2. Ш.Уалиханов, Ы.Алтынсарин, Абайдың эстетикалық көзқарастары.3. Әдебиет теориясы туралы оқу құралдары.

9практикалық сабақ. Тақырыбы: Көркем әдебиеттің ерекшелігі.

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Ғылым мен әдебиет.2. Сөздің бейнелілік қызметі. 3. Өнер және әдебиет.

10 практикалық сабақ. Тақырыбы: Кейіпкер және образ.

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Таңба және көркем образ. 2. Қаһарман типтері. 3. Архетип және образ.

11 практикалық сабақ. Тақырыбы: Шығарма және орта



Практикалық сабақ мазмұны: Шығарманы зерделеу. 2. Шығарманы қабылдау. 3. Автор және шығарма.

12 дәріс сабақ. Тақырыбы: Әдеби туынды

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Шығарманың көркемдік әлемі. 2. Көркемдік психолизм. 3. Уақыт пен кеңістік.

13 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әлем және шығарма



Практиалық сабақ мазмұны: 1. Сюжет пен тартыс.2. Сюжет элементтері. 3. Композиция түрлері.

14 практикалық сабақ. Тақырыбы: Көркем сөз бен мәтін

Практикалық сабақ мазмұны: 1. Лингвисьтикалық поэтика мен стилистика. 2. Мәтін және диалогтық қатынас. 3. Мәтін құрылым.

15 практикалық сабақ. Тақырыбы: Әдеби тек пен жанр



Практикалық сабақ мазмұны: 1. Әдеби тек түрлері. 2. Жанрлық канондар мен жанрлық дәстүрлер. 3. Әдеби процесс (үдеріс).

Пәнді оқыту жөніндегі әдістемелік нұсқаулар.

Дәріс сабақтарына әдістемелік нұсқау:

Дәріс беруші дәрісті бағдарламаға сәйкес тақырыпта оқиды. Содан соң осы дәріс

барысында пайдаланған әдебиеттер тізімін студенттерге міндетті түрде беру керек. Сабақтың аяқталуына 5 минут уақыт қалғанда, студенттер сол дәріс бойынша өз сұрақтарын қойып, тиісті жауап алу қажет.

Семинар сабақтарға әдістемелік нұсқау:

Семинар сабақ сұрақ-жауап, мазмұндау, түсіндіру, талдау, баяндау түрінде өтеді.



ОСӨЖ сабақтарына әдістемелік нұсқау:

Бұл сабақтың түрі көбіне көп ауызша түрде, салыстыру, сыни тұрғыдан талдау

түрінде өтеді.

СӨЖ сабақтарына әдістемелік нұсқау:

СӨЖ жазбаша түрде алынады. Бұл реферат немесе ой-толғау болып келу мүмкін.



9.ОЖСӨЖ-ді өткізу бойынша методикалық әдістемелік нұсқаулар.

1 апта


1ОЖСӨЖ мазмұны: Әдебиет теориясы және фольклортану.

1СӨЖ мазмұны: Әдебиет теориясы және эстетика.



Әдебиеттер:

    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш

  1. Мұра. Жазушы. А., 1990

  2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

  3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

  4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

  5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

  6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

  7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

  8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

2ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Баласағұнның «Құтадғу біліг», А.яссауидің «Диуани хикматында» ұшырасатын жалпыадамдық асқақ сезім, әсем ой, биік әсер көріністері.

2СӨЖ мазмұны: Әбунасыр әл-Фарабидің өнер салалырының теориясына қосқан үлесі.

Әдебиеттер:



    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

    2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

    3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

    4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

    5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

    6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

    7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

    8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

3ОЖСӨЖ мазмұны: Аристотель – Поэзия өнері туралы. /

3СӨЖ мазмұны: Әбунасыр Әл Фараби - Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат. /

Әдебиеттер:


    1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

    2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

    3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

    4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

    5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

    6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

    7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

    8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

      1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.


2 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: Г.В.Ф.Гегель – Эстетика туралы лекциялар

1СӨЖ мазмұны: Г.Э.Лессинг – Лаокоон немесе кескін өнері мен поэзияның шекарасы.

Әдебиеттер:



      1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

      2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

      9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

2ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Франко - Әдебиет туралы ғылым және оның түрлері.

2СӨЖ мазмұны: Н.Г. Чернышевский - Өнердің болмысқа эстетикалық қатынасы.

Әдебиеттер:


      1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

      2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет
3ОЖСӨЖ мазмұны: Алқа

3СӨЖ мазмұны: В.Школвский - Өнер тәсіл ретінде.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

3 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: А.Банфи - Өнер философиясы.

1СӨЖ мазмұны: М.М.Бахтин - Әдебиеттану методолгиясына.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

2ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Ысмайыловтың, Қ.Жұмалиевтің «Әдебиет теориясы» пәні бойынша дайындаған оқулықтарының «Әдебиеттану ғылымының негіздерін» танып-білудіг орны.

2СӨЖ мазмұны: Е.Ысмайылов – Қазақ әдебиетінің ғылымдық тарихын жасау жолындағы міндеттер.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

3ОЖСӨЖ мазмұны: Т.Нұртазин – Эстетикалық пікіріміздің даму тарихынан

3СӨЖ мазмұны: З.Қабдолов – Сөз өнері туралы сөз.

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990


      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет


4 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Нұрғали - әдебиеттанудағы мектептер

1СӨЖ мазмұны: Д.Мәсімхан – Тамырға тағзым немесе әдебиет пен өнердің тек-төркіні туралы

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

2ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Аймауытов, М.Әуезов – Абайдан соңғы ақындар.

2СӨЖ мазмұны: В.Г.Белинский – Александр Пушкиннің шығармалыры.



Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990



      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

3ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Аймауытов – Мағжанның ақындығы туралы.

3СӨЖ мазмұны: М.Жұмабаев – Ақан серінің сөздері.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990


      1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

      2. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

      3. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

      4. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

      5. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

      6. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

      7. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет
5 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: С.Мұқанов – Жазушы лабораториясы туралы.

1СӨЖ мазмұны: З.Ахметов – Ақын тұлғасы, адамгершілік мақсат-мұраты.

Әдебиеттер:

1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990


  1. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

2ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов – Шығарма сөз

2СӨЖ мазмұны: А.Н.Веселовский – Сюжеттер поэтикасы.

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

3ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Тұрсынов – Ақын типінің пайда болу дәуірі жөнінде пікірлер.

3СӨЖ мазмұны: А.А.Потебня – Ой мен тіл



Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет


6 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: Т.Әлімқұлов – Абайдың жаңашылдығы.

1СӨЖ мазмұны: М.Базарбаев – Ұлттық сиапт, мазмұн және форма

Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

2ОЖСӨЖ мазмұны: Ш.Уалиханов – Қазақ поэзиясының түрлері жөнінде

2СӨЖ мазмұны: В.Г.Белинский – Поэзияны тегі мен түріне қарап бөлу



Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы

Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

3ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов - Сындар дәуір

3СӨЖ мазмұны: Х.Досмұхамедов – Халық әдебиетінің мазмұны



Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы

Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет



7 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: В.Е.Халиев – Мәтін

1СӨЖ мазмұны: С.Негимов – Ырғақ

Әдебиеттер:

1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы


  1. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

  1. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

  2. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

  3. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

  4. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

2ОЖСӨЖ мазмұны: Ж.Дәдебаев – Көркем шығарма және оның түрлері.

2СӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов – Сында дәуірі.

Әдебиеттер:

1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

2. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы

3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

4. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

5. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет

3ОЖСӨЖ мазмұны: С.Қасқабасов – Фольклордың жанрлық табиғаты.

3СӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов – Жазу әдебиеті.



Әдебиеттер:

А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш.Атамұра. Жазушы. А., 1990

З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жы

Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет


8 апта

№1ОЖСӨЖ мазмұны: Әдеби жанрлар.

1СӨЖ мазмұны: Әдеби тек.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Қ.Мырзалиев Шығармалар. Үш томдық. –А., 1995.



  1. Қабдолов З. Жебе. – А., 1977.

  2. Әдібаев Х. Көкжиек. – А., 1978.

  3. Кекілбаев Ә. Дәуірмен бетпе-бет. –А., 1972.

  4. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  5. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

2ОЖСӨЖ мазмұны: Өлең құрылысына талдау. Қазіргі қазақ поэзиясының өкілдері: Қ.Мырзалиев, Ф.Оңғарсынова, Ж.Әдірашев, Ұ.Есдаулетов т.б шығыармашылығы негізінде.

2СӨЖ мазмұны: Аристотель. Поэзия өнері туралы.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл



  1. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

  2. Өлең шығару. А.Байтұрсынов. А., Атамұра,2003, 66-86 бет

3ОЖСӨЖ мазмұны: Е.Тілешов – Көркемдік әдіс, жанр және жаңашылдық.

3СӨЖ мазмұны: Т.Кәкішев – ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі ағымдар.



Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл



  1. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

  2. Өлең шығару. А.Байтұрсынов. А., Атамұра,2003, 66-86 бет



9 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: Әдеби мінездеудің түрлері / тура және жанама мінездеу/ және олардың характерді айқындаудағы мәні. Кейіпкер тілі. Ішкі монолог пен диалог. Психологилық параллелизм тәсілі. Көркем мәтін негізінде. (Ә.Кекілбаев, Қ.Жұмаділов, Б.Мұқай шығармалары)

1СӨЖ мазмұны: Р.Нұрғали. Әдеби бейне.

Әдебиеттер:


  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

3.Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

4.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

5.Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

6. ОмаровІ. Әдебиет жайлы ойлар. А., 1961.

7. Ахтанов Т. Ғ.Мүсірепов. – А., 1957.

8. Нұрхатов А. Ғ.Мүсіреповтың творчестволық жолы. – А., 1962.

9. Бақбергенов М. Сөз зергері. – А., 1967.

10. Әдібаев Х. Талант, тағдыр, талғам. – А., 1971.

11. Жұмабеков С. Ғ.Мүсірепов. – А., 1989.

12. Қабдолов З. Жанр сыры. – А., 1964.

2ОЖСӨЖ мазмұны: Дәстүр және жаңашылдық мәселесі. Қазақ әдебиетіндегі озық дәстүрлердің қазақ әдебиеті ықпал-әсері. М.Әуезов, А.Нұрқатов, М.Қаратаев әдеби дәстүр және жаңашылдық туралы.

2СӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов. Жазу әдебиеті.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

4. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



  1. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

  2. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

3ОЖСӨЖ мазмұны: Сюжет пен тартыс.

3СӨЖ мазмұны: Мәтін. Лигвистика мен әдебиеттану аяларыдағы мәтін туралы түсінктер. Мәтіндегі диалогтық қатынас.



Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

4. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

5. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



  1. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

  2. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл


10 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: М.Өтемісұлы, М.Жұмабайұлы шығармашылығындағы романтизм.

1СӨЖ мазмұыны: Н.Я.Берковский. Романтизм және оның түп тамырлары туралы.

Әдебиеттер:


  1. Бес ғасыр жырлайды. І том.

  2. Махамбет, ІҮ томдық.

  3. М.Жұмабаев. Шығармалары. – А: 1989.

  4. Аймауытов Ж. Мағжанның ақындығы туралы // Жұмабаев М. Шығ-ры. –А.: 1989.

  5. Елеукенов Ш. Мағжан Жұмабаев. – А., 1990.

  6. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  7. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

8. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

9. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

10. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2 ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Якобсон. Көркем реализм туралы. 266-268 беттер.

2СӨЖ мазмұны: И.Н.Розанов. Дәуір ырғағы. Әдеби серпіліс теориясының тәжірибелері.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.

3ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов – Сөз талғау.

3СӨЖ мазмұны: Қ.Жұмалиев – Стиль – жазушының өзіне тән ерекшеліктері.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.
11 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Якобсон. Көркем реализм туралы. 266-268 беттер.

1СӨЖ мазмұны: И.Н.Розанов. Дәуір ырғағы. Әдеби серпіліс теориясының тәжірибелері.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.

№2ОЖСӨЖ мазмұны: Р.Нұрғали. Әдебиеттану ғылымындағы мектептер.

2СӨЖ мазмұны: Әбунәсір Әл-Фараби. Өлең өнерінің қағидалары туралы трактат.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.

№3 ОЖСӨЖ мазмұны: Кейіпкер сөздері.

3 СӨЖ мазмұны: Әдебиеттегі пейзаждың жан-жақты қызмті.

Әдебиеттер:

1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мақпыров С. Әдебиеттің тектері мен түрлері. Республикалық баспа кабинеті. Алматы, 1994.

12 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: Ә.Кекілбаевтың «Үркер», «Елең-алаң» романдарның стильдік ерекшеліктері.

1СӨЖ мазмұны: Қ.Мәшһүр-Жүсіп. Стиль және бейнелілік.



Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

2ОЖСӨЖ мазмұны: Тұрпайы социологизм ағымы.

2СӨЖ мазмұны: Әдебиеттанудағы мифологиялық мектеп.



Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

№3ОЖСӨЖ мазмұны: А.Байтұрсынов және қазақ әдебиеттану ғылымының негізі.

3СӨЖ мазмұны: Әдебиет және эстетикалық категориялар.



Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

13 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: М.Базарбаев – Ұлттық сипат, мазмұн және форма.

1СӨЖ мазмұны: С.Мақпырұлы – лирикалық жанрлар

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

2ОЖСӨЖ мазмұны: Т.Кәкішұлы. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі ағымдар.

2СӨЖ мазмұны: Е.Тілешов. Көркемдік әдіс, жанр және жаңашылдық.

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

7. Е.Тілешов. Көркемдік әдіс
3ОЖСӨЖ мазмұны: Б.В.Томашевский – Стилистика және өлең құрылысы

3СӨЖ мазмұны: Р.Уэллек, О.Уоррен – Стиль және стилистика

Әдебиеттер:

1. Қ.Жұмалиев. Стиль өнер ерекшелігі. – А., 1966.



  1. Абрамович Г. Введение в литературоведение. М., 1976.

  2. Ахметов З.А. Өлең сөздің теориясы. - А., 1973.

3. Қабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

4. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

5. Мәшһүр-Жүсіп Қуандық. Өлең сөздің патшасы. А., 1992 жыл

6. Негімов С. Өлең өрімі, А., 1981 жыл

7. Е.Тілешов. Көркемдік әдіс
14 апта

1ОЖСӨЖ мазмұны: 1. Көркем шығарманың тілі. М.Мақатаев поэзиясының тілі. «Қарлығашым келдің бе?» (1968), «Дариға жүрек» (1972), «Аққулар ұйқтағанда» (1974), «Өмір-дастан»(1976), «Өмір-өзен» (1978), «Соғады жүрек» (1982), «Шолпан» (1984), «Қош, махаббат» (1988), «Аманат» (2000) жинақтарындағы шығармалары негізінде. 2. «Ер Тарғын» жырындағы және қазіргі қазақ поэзиясындағы эпитет пен теңеулер.

1СӨЖ мазмұны: Әдеби троптар. (Ф.Оңғарсынова, А.Бақтыгереева, Т.айбергенов шығармалары бойнша)

Әдебиеттер:


  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

  2. М.Мақатаев. Шығармалар. Үш томдық. – А., 1991-1993; Қош, махаббат.-А., 1988; Жырлайды Жүрек.- А., 1989; Аманат.-А., 2000.

  3. Сарбалаев Б. Парасатты поэма // Қазақ әдебиеті, 10.12.1982.

  4. Алпыбаев Қ. Поэма парасаты // Жұлдыз, 12, 1985.

4. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

5. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

6. Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл



  1. «Ер ТАрғын» жыры. Алматы, 1967.

2ОЖСӨЖ мазмұны: Поэтикалық фигуралардың идеялық-көркемдік қызметі (Қ.Мырзалиев, М.Шаханов поэзиясы мысалында).

2 СӨЖ мазмұны: В.Г.Белинский. Поэзияны тегі мен түріне қарап бөлу.



Әдебиеттер:

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

  2. М.Мақатаев. Шығармалар. Үш томдық. – А., 1991-1993; Қош, махаббат.-А., 1988; Жырлайды Жүрек.- А., 1989; Аманат.-А., 2000.

  3. Сарбалаев Б. Парасатты поэма // Қазақ әдебиеті, 10.12.1982.

  4. Алпыбаев Қ. Поэма парасаты // Жұлдыз, 12, 1985.

4. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

5. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

6. Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

3ОЖСӨЖ мазмұны: Экзистенциализм.

3СӨЖ мазмұны: Әдеби мінездеудің түрлері / тура және жанама мінездеу/ және олардың характерді айқындаудағы мәні.



Әдебиеттер:

  1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

  2. М.Мақатаев. Шығармалар. Үш томдық. – А., 1991-1993; Қош, махаббат.-А., 1988; Жырлайды Жүрек.- А., 1989; Аманат.-А., 2000.

  3. Сарбалаев Б. Парасатты поэма // Қазақ әдебиеті, 10.12.1982.

  4. Алпыбаев Қ. Поэма парасаты // Жұлдыз, 12, 1985.

4. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

5. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

6. Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл




15 апта

1 ОЖСӨЗ мазмұны: А.Байтұрсыновтың сөз өнері туралы тұжырымдары.

1 СӨЗ мазмұны: Алғашқы әдеби-эстетикалық ой-толғамдар.

Материалдар:



  1. А.Байтұрсынов. Әдебиет танытқыш

  2. Мұра. Жазушы. А., 1990

  3. З.Серікќалиев, Аќ жол. Алматы, 1990 жыл

  4. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

  5. З.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

  6. Ш. Елеукенов.Әдебиет жєне ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

  7. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

  8. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

  9. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

2ОЖСӨЗ мазмұны: Көркем шығарманың тақырыбы пен идеясы. М.Әуезовтың 20-шы жылдары жазған әңгімелері мен повестері: «Қорғансыздың күні», «Барымта», «Жетім», «Ескілік көелеңкесінде», «Жуандық», «Қаралы сұлу», «Оқыған азамат» және «Қараш-қараш», «Қилы заман» повестерінің тақырыптары мен идеясы.


2СӨЖ мазмұны: Жанр түрлеріндегі сюжет мєселелері. Әр жанрдағы сюжеттінің даму сырлары

Әдебиеттер


  1. Әуезов М. Шығармалар. 20 томдық. – Алматы: 1979-1985.

  2. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытќыш”. Алматы, Атам±ра. 2003 жыл

  3. Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

  4. З.Ќабдолов. Сөз µнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

  5. Ш. Елеукенов.Әдебиет және ұлт тағдыры. Санат. 2002 жыл

  6. Мақпыров С. Әдебиеттануға кіріспе ( хрестоматия) А., 1991 жыл

  7. Әдебиеттану терминдерінің сөздігі. А., 1966 жыл

8. Литературный энциклопедический словарь. М., 1987 жыл

9. Нұрқатов А. М.Әуезов творчествосы. – Алматы: 1965.

10. Мүсірепов Ғ. Суреткер парызы. – Алматы: 1979.

11. Нұртазин Т. Шеберлік туралы ойлар. Алматы: 1968.

12.“Бес арыс”. Жалын. А., 1992 жыл

13. С.Елеубаев “Бұрќыраған заман және жазушы”. Жалын № 4, 85-91 бет, 1992 жыл

3ОЖСӨЖ мазмұны: Көркем шығарманың сюжеті мен композициясы. Ғ.Мүсіреповтың ана тақырыбына жазған: «Адамның анасы», «Өлімді жеңген ана», «Ананың анасы», «Ананың арашасы», «Ашынған ана», «Ер Ана», «Ана есімі айнымайды», «Ақлима» әңгіме, новеллаларының сюжеті мен композиция тұтастығы.

3 СӨЖ мазмұны: А.Н.Веселовский. Сюжеттер поэтикасы. // 119-126 беттер.



Әдебиеттер:

        1. Нұрғали Рымғали. Әдебиет еториясы. Нұсқалық. – Фолиант, 2003. – 344 бет.

2. А.Байтұрсынов “Әдебиет танытқыш”. Алматы, Атамұра. 2003 жыл

3.Ќ.Жұмалиев. Әдебиет теориясы. “Мектеп” баспасы. А., 1969 жыл

4.Ќабдолов. Сөз өнері . Алматы. “Санат”, 2002 жыл

5.Әдебиеттану терминдерінің сөздігі, А., 1996 жыл

6. ОмаровІ. Әдебиет жайлы ойлар. А., 1961.

7. Ахтанов Т. Ғ.Мүсірепов. – А., 1957.

8. Нұрхатов А. Ғ.Мүсіреповтың творчестволық жолы. – А., 1962.

9. Бақбергенов М. Сөз зергері. – А., 1967.

10. Әдібаев Х. Талант, тағдыр, талғам. – А., 1971.

11. Жұмабеков С. Ғ.Мүсірепов. – А., 1989.

12. Қабдолов З. Жанр сыры. – А., 1964.

Мүсірепов Ғ. Шығармалары. Бес томдық. – А., 1992.


10.Студенттердің өзіндік жұмыстары үшін берілетін берілетін тапсырмалар
Студенттердің өзіндік жұмыстары бойынша әдістемелік нұсқау:

Студенттің өзіндік жұмыстары оқу процессінің маңызды бөлігі. СӨЖ олардың шығармашылық қабілетін арттырып, тәжірибеде білімдерін қолдана білуге үйретеді.


Студенттің өзіндік жұмыстарына мыналар кіреді:

- Өткен дәріс материалдарын қайталау, берілген негізгі және қосымша әдебиеттерді оқу.

- Тәжірибелік сабақтарға дайындалу.

- Үй тапсырмаларын орындау.

- Семестрлік тапсырмаларды орындау.

Студенттің өзіндік жұмыстарын ұйымдастыру әдісі:

- Дәріс материалдарын дер кезінде талдап отыру.

- Тақырыпты толық меңгерге шейін студенттермен жұмыс істеу.

- Конспектімен жұмыс істей отырып, әдебиеттерге сілтеме жасау, қосымша мәліметтер еңгізу.

- Егер түсініксіз сұрақтар болатын болса, келесті дәрісте міндетті түрде талқылау.

Курс бойынша жазба жұмыстарының тақырыптары (реферат, баяндама, курстық жұмыс т.б.):
1. Әдебиет туралы ой-пікірлер мен ғылымының туу, даму тарихы.

2. Алғашқы әдеби-эстетикалық ой-толғамдар

3. Көркем бейне оның жасалу жолдаы

4. Көркем шығарманың композициясы мен сюжеті.

5. Әдеби мектеп туралы түсінік

6. Әдеби процесс.

7. Әдебиеттің тектері мен түрлері
11. Курстық жұмыстар, жобалар, презентациялар.

Бағдарламада қарастырылмаған.
12. Бақылау және жеке жаттығу жұмыстарын орындаудың техникалық талаптары.

Жұмыстың орындалу құрылымы.

Жұмыстың көлемі 20 беттен аспау керек. Параметрлері - шрифт TNR, 12 кегль, жартылай интервал, сілтемелер әр бет сайын қойылу керек, нумерация әр беттің төменгі жағына салынады.

Қодданған әдебиеттері жұмыстың соңында көрсетіледі. Құрылымдық компоненттер кіріспе, мазмұны, негізгі бөлім, қорытынды, пайдаланылған әдебиеттер көрсетіледі.


  1. Электронды кітапхана - курстың тақырыптары бойынша электронды кітаптар, сайттарға сілтеме жасау, оқытуға қажетті жаңалықтар мен берілетін электронды кітаптар көрсетіледі. Мысалы, электронды почтамен , интернет хабарларын пайдалану.

  • http://www.rmeb.kr

  • http://www.iis.ru/el-bib

Студенттің оқытушымен байланыс құралдары (электронды почта, телеконференция, чат).

  • zuhra_82@inbox.ru

  • luna2505@mail.ru

  • saya__86@mail.ru

  • platon.wksu.kz

  • www.wksu.kz

14. Web-сайтта орналастырылған студенттердің неғұрлым көп қоятын сұрақтары және олардың жауаптары.

1. «Ішкі монолог» терминін алғаш қолданған әдебиет сыншысы

А) Байтұрсынов

В) Плеханов

С) Буало


Д) Добролюбов

Е) Чернышевский



2. Автордың шығармасында суреттеп отырған өмір құбылыстары жайлы айтқысы келген ойы:

А) Шығарманың идеясы

В) Шығарманың көркемділігі

С) Шығарманың тілі

Д) Шығарманың копозициясы

Е) Шығарманың тақырыбы



3. Көркем шығарманың жалпы құрылымы:

А) Сюжет


В) Эпиграф

С) Композиция

Д) Фабула

Е) Идея


4. Жаргон сөздер дегеніміз:

А) Тарихи оқиғаға байланысты туған сөздер

В) Халықтық тіл нормасына енбеген, әлеуметтік топтардың (студенттер, жауынгерлер т.б.) арасында ғана қолданылатын эмоционалды-экспрессивті бояуы күшті сөздер.

С) Қолдаудан шығып қалған, ескі сөздер

Д) Жаңа сөздер

Е) Жергілікті говор, белгіленген аумақтың тұрғындары ғана қолданатын халық тілінің элементі



5. «Бойда қайрат, ойда көз,

Болмаған соң айтпа сөз...» - дегенде толғаудың қай түрі қолданылған?

А) налыс толғау

В) сұқтаныс толғау

С) марқайыс толғау

Д) намыс толғау

Е) сап толғау



6. Шағын көлемді эпикалық шығармалар:

А) Жыр, дастан, поэзия.

В) Роман, проза, эпопея.

С) Толғау, терме, айтыс.

Д) Поэма, повесть, драма.

Е) Ертегі, мысал, очерк.



7. Оқиғалы, сюжетк құралған орта көлемді поэзиялық туынды:

А) Хикаят

В) Очерк

С) Дастан

Д) Баллада

Е) Сюжет


8. Мәтіннің дыбыстық, сөздік және образдық құрылымын зерттеу бағытына сәйкес жалпы поэтика неше салаға бөлінеді?

А) 6


В) 4

С) 3


Д) 5

Е) 2


9. Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат,

Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымба.

Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік

Ер табылса, жарайды қылса сұхбат

Арнаудың қай түрі қолданылған?

А) Жай арнау

В) Зарлай арнау

С) Жарлай арнау

Д) Сұрай арану

Е) Риторикалық арнау



10. ААААААБ. Бұл қандай ұйқас түрі?

А) Кезекті ұйқас

В) Аралас ұйқас

С) Қара өлең

Д) Ерікті ұйқас

Е) Шұбыртпалы ұйқас



11. «Өмір мектебі» (С.Мұқанов), «Көз көрген» (Ғ.Мұстафин), «Ұшқан ұя» (Б.Момышұлы) туындылары қандай жанр үлгісі?

А) Публицистикалық жанр

В) Философиялық роман

С) Роман-очерк

Д) Мемуарлық жанр

Е) Фантастика жанры



12. Ш.Құдайбердиевтің прозалық шығармасы:

а) Қалқаман-мамыр

В) Әділ-Мария

С) Дубровский

Д) Еңлік-Кебек

Е) Айсұлу мен Нартайлақ



13. Композиция мен сюжет мәселесін қарастыратын әдебиеттану ғылымының саласы:

А) Әдебиет сыны

В) Әдебиет тарихы

С) Мәтінтану

Д) Әдебиет теориясы

Е) Строфика


15.Студенттердің білімін тақырыптар бойынша тексеру және емтихан сұрақтары

1-7 апталардағы тақырыптар бойынша тексеру сұрақтары:

1. Әдебиет дегеніміз не?

2. Әдебиет туралы ғылым және оның салалары.

3.Суреткер табиғаты



  1. Әдебиет – қоғамдық сана (Әдебиеттің халықтығы)

  2. А.Байтұрсыновтың сөз өнері туралы тұжырымдары.

6. Алғашқы әдеби-эстетикалық ой-толғамдар.

7. Көркем шығарманың мазмұны мен пішіні туралы түінік



  1. Тақырып пен идея

  2. Көркем шығарманың сюжеті мен композициясы

  3. Сюжеттік оқиғалардың даму кезеңдері.

  4. А.Н.Веселовский. Сюжеттер поэтикасы. // 119-126 беттер.

Әдебиеттер:

  1. Көркем бейне туралы түсінік, оның танымдық, эстетикалық мәні.

  2. Образ және оның түрлері

  3. Тип және типтердіру

  4. Тип және прототип арақатынасы,

  5. Типтік бейне ерекшелігі.

  6. Көркем бейне жасаудағы негізгі тәсілдер. Портреттік тәсіл, оның түрлері.

  7. Психологиялық портрет сыры.

  8. Әдеби мінездеудің түрлері / тура және жанама мінездеу/.

  9. Кейіпкер тілі. Ішкі монолог пен диалог.

  10. Психологиялық паралелизм.

  11. Р.Нұрғали. Әдеби бейне.

  12. Ауызекі тіл мен әдеби тіл. Көркем әдебиет тілі, яғни поэтикалық тілдің ерекшеліктері оған қойылатын талаптар. (Л.Толстой, М.Шолохов, Ғ.Мүсірепов т.б жазушы тілі туралы).

  13. Шығарманың жанрлық ерекшелігі және тілі.

  14. Тілдің тура және ауыспалы мағынада қолданылуы.

  15. Троптар. Оның эпитет, теңеу, метафора, символ т.б. түрлері. Олардың жасалу жолдары мен көркемдік қызметі.

  16. Поэтикалық фигуралар: инверсия, арнаулар мен қайталаулар.

  17. Аллитерация мен ассонанс.

  18. В.Г.Белинский. Поэзияны тегі мен түріне қарап бөлу.

  19. Поэзия мен көркем қара сөз. Өлең сөздің өзіндік өлшем ырғағы.

  20. Метрикалық, силлабикалық, силлабо-тоникалық, тоникалық өлең жүйелері.

  21. Өлең құрылысын талдау жолдары. Шумақ пен тармақ, бунақ және өлшем.

  22. Ұйқас және оның шумақта атқаратын ролі. Қазақ өлеңіндегі ұйқас түрлері.

  23. Аристотель. Поэзия өнері туралы.

    1. апталардағы тақырыптар бойынша тексеру сұрақтары:

1. Әдеби даму - әдеби процесс.

2. Әдеби прцестегі көрнекті жазушы мен талантты сыншының ролі.

3. Әдеби дәстүр мен жаңашылдық мәселесі.

4. А.Байтұрсынов. Жазу әдебиеті.

5. Әдебиеттің тектері мен түрлері.

6. Ш.Уалиханов. Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде.

7. Роман жанрының поэтикасы. Эпопея

8. А.Байтұрынов. Сындар дәуірі.

9. Көркемдік әдіс туралы ұғым.

10. Романтизм әдісі.

11. М.Өтемісұлы, М.Жұмабайұлы шығармашылығындағы романтизм.

12. Н.Я.Берковский. Романтизм және оның түп тамырлары туралы.

13.Реализм әдісі.

14. Сыншыл реализм әдісі және социалистік раелизм әдіс. Оған қазіргі көзқарас.

15. Р.Якобсон. Көркем реализм туралы.

16. И.Н.Розанов. Дәуір ырғағы. Әдеби серпіліс теориясының тәжірибелері.

17. Әдеби ағым-бағыттар.

18. Р.Нұрғали. Әдебиеттану ғылымындағы мектептер.

19. Әдеби стиль жайлы ұғым.

20. Қ.Жұмалиев стиль туралы

21. Қ.Мәшһүр-Жүсіп. Стиль және бейнелілік.

22. Қазақ әдебиеттану ғылымын зерттеушілер

23. Т.Кәкішұлы. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі ағымдар.

24. Е.Тілешов. Көркемдік әдіс, жанр және жаңашылдық.


16. Қорытынды тест. Емтихан материалдары. Материалдарды меңгеруге қойылатын талаптар.

Емтиханға дайындық сұрақтар

1. Әдебиет дегеніміз не?

2. Әдебиет туралы ғылым және оның салалары.

3.Суреткер табиғаты



  1. Әдебиет – қоғамдық сана (Әдебиеттің халықтығы)

  2. А.Байтұрсыновтың сөз өнері туралы тұжырымдары.

6. Алғашқы әдеби-эстетикалық ой-толғамдар.

7. Көркем шығарманың мазмұны мен пішіні туралы түінік



8. Тақырып пен идея

  1. Көркем шығарманың сюжеті мен композициясы

  2. Сюжеттік оқиғалардың даму кезеңдері.

  3. А.Н.Веселовский. Сюжеттер поэтикасы. // 119-126 беттер.

Әдебиеттер:

  1. Көркем бейне туралы түсінік, оның танымдық, эстетикалық мәні.

  2. Образ және оның түрлері

  3. Тип және типтердіру

  4. Тип және прототип арақатынасы,

  5. Типтік бейне ерекшелігі.

  6. Көркем бейне жасаудағы негізгі тәсілдер. Портреттік тәсіл, оның түрлері.

  7. Психологиялық портрет сыры.

  8. Әдеби мінездеудің түрлері / тура және жанама мінездеу/.

  9. Кейіпкер тілі. Ішкі монолог пен диалог.

  10. Психологиялық паралелизм.

  11. Р.Нұрғали. Әдеби бейне.

  12. Ауызекі тіл мен әдеби тіл. Көркем әдебиет тілі, яғни поэтикалық тілдің ерекшеліктері оған қойылатын талаптар. (Л.Толстой, М.Шолохов, Ғ.Мүсірепов т.б жазушы тілі туралы).

  13. Шығарманың жанрлық ерекшелігі және тілі.

  14. Тілдің тура және ауыспалы мағынада қолданылуы.

  15. Троптар. Оның эпитет, теңеу, метафора, символ т.б. түрлері. Олардың жасалу жолдары мен көркемдік қызметі.

  16. Поэтикалық фигуралар: инверсия, арнаулар мен қайталаулар.

  17. Аллитерация мен ассонанс.

  18. В.Г.Белинский. Поэзияны тегі мен түріне қарап бөлу.

  19. Поэзия мен көркем қара сөз. Өлең сөздің өзіндік өлшем ырғағы.

  20. Метрикалық, силлабикалық, силлабо-тоникалық, тоникалық өлең жүйелері.

  21. Өлең құрылысын талдау жолдары. Шумақ пен тармақ, бунақ және өлшем.

  22. Ұйқас және оның шумақта атқаратын ролі. Қазақ өлеңіндегі ұйқас түрлері.

  23. Аристотель. Поэзия өнері туралы.

  24. Әдеби даму - әдеби процесс.

  25. Әдеби прцестегі көрнекті жазушы мен талантты сыншының ролі.

  26. Әдеби дәстүр мен жаңашылдық мәселесі

  27. А.Байтұрсынов. Жазу әдебиеті.

  28. Әдебиеттің тектері мен түрлері.

  29. Ш.Уалиханов. Қазақ халық поэзиясының түрлері жөнінде.

  30. Роман жанрының поэтикасы. Эпопея

  31. А.Байтұрынов. Сындар дәуірі.

  32. Көркемдік әдіс туралы ұғым.

  33. Романтизм әдісі.

  34. М.Өтемісұлы, М.Жұмабайұлы шығармашылығындағы романтизм.

  35. Н.Я.Берковский. Романтизм және оның түп тамырлары туралы.

  36. Реализм әдісі.

  37. Сыншыл реализм әдісі және социалистік раелизм әдіс. Оған қазіргі көзқарас.

  38. Р.Якобсон. Көркем реализм туралы.

  39. И.Н.Розанов. Дәуір ырғағы. Әдеби серпіліс теориясының тәжірибелері.

  40. Әдеби ағым-бағыттар.

  41. Р.Нұрғали. Әдебиеттану ғылымындағы мектептер.

  42. Әдеби стиль жайлы ұғым.

  43. Қ.Жұмалиев стиль туралы

  44. Қ.Мәшһүр-Жүсіп. Стиль және бейнелілік.

  45. Қазақ әдебиеттану ғылымын зерттеушілер

  46. Т.Кәкішұлы. ХХ ғасырдағы қазақ әдебиетіндегі ағымдар.

  47. Е.Тілешов. Көркемдік әдіс, жанр және жаңашылдық.


17. Өзін-өзі бақылау үшін тестілік сұрақтар:

Тест тапсырмаларының нұсқасы

1. ХХ ғ. Кеңес әдебиетінде ең басты кейіпкер

А) Саясаткер

В) Балалар

С) Ғалым

Д) Тарихи тұлға

Е) Коммунист

2. Полилог дегеніміз не?

А) Табиғат көріністерін суретту

В) Үнсіздік сценасы

С) Үй, тұрмыстық ортаның бейнеленуі

Д) Көріністе көптеген кейіпкерлердің сөйлесуі

Е) Екі кейіпкердің әңгімелесуі



3. «Ішкі монолог» терминін алғаш қолданған әдебиет сыншысы

А) Байтұрсынов

В) Плеханов

С) Буало


Д) Добролюбов

Е) Чернышевский



4. Автордың шығармасында суреттеп отырған өмір құбылыстары жайлы айтқысы келген ойы:

А) Шығарманың идеясы

В) Шығарманың көркемділігі

С) Шығарманың тілі

Д) Шығарманың копозициясы

Е) Шығарманың тақырыбы



5. Көркем шығарманың жалпы құрылымы:

А) Сюжет


В) Эпиграф

С) Композиция

Д) Фабула

Е) Идея


6. Жаргон сөздер дегеніміз:

А) Тарихи оқиғаға байланысты туған сөздер

В) Халықтық тіл нормасына енбеген, әлеуметтік топтардың (студенттер, жауынгерлер т.б.) арасында ғана қолданылатын эмоционалды-экспрессивті бояуы күшті сөздер.

С) Қолдаудан шығып қалған, ескі сөздер

Д) Жаңа сөздер

Е) Жергілікті говор, белгіленген аумақтың тұрғындары ғана қолданатын халық тілінің элементі



7. «Бойда қайрат, ойда көз,

Болмаған соң айтпа сөз...» - дегенде толғаудың қай түрі қолданылған?

А) налыс толғау

В) сұқтаныс толғау

С) марқайыс толғау

Д) намыс толғау

Е) сап толғау



8. Шағын көлемді эпикалық шығармалар:

А) Жыр, дастан, поэзия.

В) Роман, проза, эпопея.

С) Толғау, терме, айтыс.

Д) Поэма, повесть, драма.

Е) Ертегі, мысал, очерк.



9. Оқиғалы, сюжетк құралған орта көлемді поэзиялық туынды:

А) Хикаят

В) Очерк

С) Дастан

Д) Баллада

Е) Сюжет


10. Мәтіннің дыбыстық, сөздік және образдық құрылымын зерттеу бағытына сәйкес жалпы поэтика неше салаға бөлінеді?

А) 6


В) 4

С) 3


Д) 5

Е) 2


11. Жігіттер, ойын арзан, күлкі қымбат,

Екі түрлі нәрсе ғой сыр мен сымба.

Арзан, жалған күлмейтін, шын күлерлік

Ер табылса, жарайды қылса сұхбат

Арнаудың қай түрі қолданылған?

А) Жай арнау

В) Зарлай арнау

С) Жарлай арнау

Д) Сұрай арану

Е) Риторикалық арнау



12. ААААААБ. Бұл қандай ұйқас түрі?

А) Кезекті ұйқас

В) Аралас ұйқас

С) Қара өлең

Д) Ерікті ұйқас

Е) Шұбыртпалы ұйқас



13. «Өмір мектебі» (С.Мұқанов), «Көз көрген» (Ғ.Мұстафин), «Ұшқан ұя» (Б.Момышұлы) туындылары қандай жанр үлгісі?

А) Публицистикалық жанр

В) Философиялық роман

С) Роман-очерк

Д) Мемуарлық жанр

Е) Фантастика жанры



14. Ш.Құдайбердиевтің прозалық шығармасы:

а) Қалқаман-мамыр

В) Әділ-Мария

С) Дубровский

Д) Еңлік-Кебек

Е) Айсұлу мен Нартайлақ



15. Композиция мен сюжет мәселесін қарастыратын әдебиеттану ғылымының саласы:

А) Әдебиет сыны

В) Әдебиет тарихы

С) Мәтінтану

Д) Әдебиет теориясы

Е) Строфика



16. Көркем шығарма тілін ақын тілі, әшейін тіл деп 2-ге бөлген әдебиетші ғалым:

А) З.Ахметов

В) М.Горький

С) Р.Нұрғали

Д) А.Байтұрсынов

Е) З.Қабдолов



17. Эпифора дегеніміз:

А) Тармақ басында дауыстылардың қайталануы

В) Аралас ұйқас

С) Шумақтар тобы

Д) Өлеңде дауыссыздардың қайталануы.

Е) Тармақ соңындағы сөз немесе сөз тіркесінің қайталануы.



18. Жазушының шындық өмірден таңдап-талғап алған, өзінің көркем шығармасына арқау ететін өмір құбылысының тобы:

А) Тақырып

В) Идея

С) Деталь



Д) Сюжет

Е) Экспозиция



19. Шығарма жазу барысында ұстанған автордың о бастағы ой өзегі қалай аталады?

А) субъективті идея.

В) авторлық идея,

С) қосалқы идея

Д) негізгі идея

Е) объективті идея



20. «Шұғаның белгісі» повесі сюжетіндегі оқиғаның шарықтау шегі

А) Әбдірахманның айдаудан келіп, Шұғаның ауруға ұшырауы

В) Базарбайдың Есімбек үйінен қуылуы

С) Әбдрахманның Шұғаға жазған хатының ұсталуы

Д) Айнабайдың Әбдірахманның Шұғаның өліміне тап болуы

Е) Айдаудан оралған Әбдірахманның Шұғаның өліміне тап болуы.



21. Өлең жолдарының біріңғай дауысты дыбыстан басталуы қалай аталады?

А) Ассонас

В) Эпилог

С) Аллитрация

Д) Элигия

Е) Эпитафия



22. Төмендегі өлең шумағы ұйқастың қай түріне жатады:

Ана тілің – арың бұл,

Ұятың боп тұр бетте

Өзге тілдің бәрін біл,

Өз тіліңді құрметте.

А) Қара өлең ұйқасы

В) Шалыс ұйқасы

С) Ерікті ұйқас

Д) Шұбыртпалы ұйқас

Е) Аралас ұйқас



23. Ақиқат болмысты өмірлік шындық тұрғысынан жүйелі сипаттап көрсетуг және адам мен қоршаған дүниені саналы түрде көркмдік тұрғыдан танып-білуге ұмтылатын ұстанымдарға негізделген әдеби әдісті атаңыз.

А) Реализм

В) Акмеизм

С) Футуризм

Д) Романтизм

Е) Классицизм



24. А.Байтұрсынұлы драманы қалай атаған?

А) ұзақ әңгіме

В) сергелдең

С) әуезе


Д) толғау

Е) айтыс-тартыс



25. Өнер туындысының халықтығын көркем шығарманы бағалауда басты өлшем етіп көтерген сыншы, әдебиетші:

А) Плеханов

В) Добролюбов

С) Герцен

Д) Чернышевский

Е) Белинский



26. Трагедиялық бейне

А) Қыз Жібек

В) Дәркембай

С) Еламан

Д) Есімбек

Е) Әжібай



27. Көркем шығарманы қорытудың бір түрі:

А) Композиция

В) Шешім

С) Пролог

Д) Эпилог

Е) Шарықтау шегі



28. Сиырлары сыймайды

Мүйізі бұлт ілгендей

Емшегінен сүт шашып,

Желіні жерге тигендей...

А) Әсірелеу

В) Символ

С) Кішірейту

Д) Психологиялық егіздеу

Е) Ұлғайту



29. Параллелизм деген не?

А) өзара кереғар құбылыстарды бетпе-бет қою

В) екі ұдай нәрсені, құбылысты, ұғымды, сезімді қатар қойып, жұптап суреттеу;

С) негізгі ойды, объектіні астарлап, суреттеу;

Д) Сөйлем ішінде атап аайтпаса да, түсінікті сөздерді жазбай тастап кету;

Е) сөздердің әдеттегі граматикалық түзілу тәртібінен тыс, орындарын ауыстырып, өзгеше тіркестер құру;



30. Лиро-эпикалық немесе аралапс жанрға жататын туынды.

А) роман


В) элегия

С) Баллада

Д) Бәйіт

Е) әңгіме



31. Төл әдебиетіміздегі алғашқы психологиялық роман

А) «Менің құрдастарым»

В) «Бақытсыз Жамал»

С) «Абай жолы»

Д) «Ақбілек»

Е) «Жұмақ жалау»



32. «Комедия жанрының атасы» атанған көне грек драматургі

А) Софокл

В) Эсхил

С) Аристофан

Д) Эврипид

Е) Гомер


33. Фантастикалық образ неге негізделеді?

А) келемежге

В) әзілге

С) ғажайыпқа

Д) мысқылға

Е) күлкіге



34. Суреткердің о бастағы ой өзегі қалай аталады?

А) субьективтік идя

В) ішкі композиция

С) сыртқы композиция

Д) обьективтік идея

Е) авторлық идея



35. Көркем туындыда баячндалған оқиғалар мен адамдар арасындағы қарым-қатынастың, тартыстың аяқталуы:

А) Шарықтау шегі

В) ШГешімі

С) Дәлелдеу

д) Шиеленісу

е) эпилог



36. Ақпарат, жарнама сөздері:

А) ассонас

В) архаизм

С) аллитерация

Д) неологизм

Е) эпитет



37. Төмендегі өлең шумағы ұйқастың қай түріне жатады?

Оқыған білер әр сөзді,

Надандай болмас ақ сөзді.

Надан жөндіге жөн келмес,

Білер қайдағы шәргезді.

А) Ерікті ұйқас

В) Қара өлең ұйқасы

С) Кезекті ұйқас

Д) Аралас ұйқас

Е) Шұбыртпалы ұйқас



38. Кеңес әдебиеті мен өнерінің көркемдік әдісінің атауы ретінде «Социалистік реализм» термині ресми түрде қашан қабылданды?

А) 1953


В) 1954

С) 1934


Д) 1956

Е) 1920


39. Ағым дегеніміз:

А) ақсүйектер өмірін бейнелеу

В) жеке жазушының шығармашылық ерекшелігі

С) бірнеше қаламгерлерге ортақ шығармашылық ерекшелік

Д) жазушының таңдаған тақырыбы

Е) өмірді қаз-қалпыда суреттеу



40. Н.Буало сипатталған ағым:

А) «Зар заман» ағымы

В) пессимистік

С) сентиментализм

Д) деканденттік

Е) классицизм



41. Өлеңмен жазылған повесть қалай аталады:

А) мысал


В) очерк

С) поэма


Д) фельетон

Е) сатира



42. А.Байтұрсынов «ұлы әңгіме» деп қай жанрды атады?

А) әңгіме

В) поэма

С) повесть

Д) драма

Е) роман


43. Әдеби тектерді лирикалық, драмалық, эпикалық деп жіктеу неге байланысты:

А) әр тектің негізін құрайтын тәсіліне байланысты;

В) шығарма көлеміне байланысты;

С) шындықты суреттеудің жалпы принципіне байланысты;

Д) автордың эстетикалық мұратына байланысты;

Е) автордың қалауына байланысты;



44. Троптың түрі қайсысы?

А) синехдоха

В) арнау

С) эллипсис

Д) новелла

Е) сюжет


45. Оқиғалы, сюжетке құрылған өлең сөзбен жазылған көлемді туынды.

А) дастан

В) сонет

С) баллада

Д) рубаи

Е) хикаят



46. Сюжеттік даму сатысы:

А) эпилог

В) фабула

С) композиция

Д) шарықтау шегі

Е) теңеу


47. М.Әуезовтың «Қараш-қараш оқиғасы» шығармасы қай жанрда жазылған?

А) Роман


В) повесть

С) драма


Д) әңгіме

Е) пьеса


48. Батырлар жырында көбірек қолданылатын троптың түрі:

А) Гипербола

В) Неологизм

С) Кейіптеу

Д) Аллегория

Е) символ



49. Қазақ өлеңі қандай өлең жүйесіне жатады?

А) тоникалық

В) силлабикалық

С) Силлабо-тоникалық

Д) Метрикалық

Е) ақ өлең үлгісі



50. «Өлең өнерінің қағидалары туралы трактаттың» авторы:

А) Аристотель

В) Әбунасыр әл-Фараби

С) В.Г.Белинский



Д) Абай

Е)А.Байтұрсын
Каталог: dmdocuments
dmdocuments -> Семинар ожсөЖ 15 сағ. Емтихан 4 Барлығы 45 сағ Орал, 2010
dmdocuments -> Әдеби өлкетану Преподаватель Ақболатов Айдарбек Ахметұлы Вопросы: Вопрос №1
dmdocuments -> 2009ж. «Қазақ филологиясы» кафедрасы
dmdocuments -> Семинар ожсөЖ 5 сағ. СӨЖ 15 сағ. Емтихан Барлығы 45 сағ Орал, 2010
dmdocuments -> Жаратылыстану математикалық факультет
dmdocuments -> Барлығы – 45 сағат
dmdocuments -> 2007ж. Қазақ тілі мен әдебиеті және оқыту теориясы кафедрасы
dmdocuments -> Қазақ филологиясы кафедрасы 050205
dmdocuments -> Барлығы – 90 сағат


Достарыңызбен бөлісу:




©engime.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет