Илияс Есенберлин. Алтын кус

Ильяс Есенберлин
Алтын құс

Роман
I
Қозғалмай шалқамнан жатқаныма бір жетіден асып кетті. Көзімді ашып
жан-жағыма  қараймын.  Аурухана  бөлмесінің  іші  мұнтаздай  тап-таза.
Қабырғасы  да,  төсек  орным  да,  терезеге  ұстаған  пердесі  де  —  бəрі  де
аппақ. Аққудың үлпе жүнінде көзге жұмсақ. Осы айнадай таза ақ бөлменің
сүреңіне  сəн  бергісі  келгендей  ашық  терезеден  көгере  бастаған  жас
қайыңның бұтақтары қарап тұр. Жасыл жапырақтары желмен ойнап əлсін-
əлсін  сылдыр  қағады.  Кенет  бабына  келтіре  салған  бұлбұл  əні  сұлу  үнге
ділгер жанымды кəнігі етеді...
Мен езу тартып күлімсіреймін. «Тəубе, тəубе! Өмірдегі ең қуанышты сол
секундімде осынау шат дүниені қайта көре алмай өліп кетуім мүмкін екен-
ау! Қуанышта да ажал бар деп кім ойлаған! Жасың келген соң, жар басында
тұрған  адам  тақылеттес  болады  екенсің.  Аяғыңды  сəл  мүлт  бассаң,
шыңырауға зымырай жөнелесің. Мен де сол қауіпке душар бола жаздаппын
ғой». Иə, ажал деген қақпаннан бұ жолы да құтылып кеттім. Қақпан қанша
тарс  жабылғанмен,  өткір  жүзінің  əлі  жетпей  қалды.  Тағы  да  босатып
жіберді.  Енді  мен  көзімді  жұмып  сəл  ойлана  қаламын.  Сол-ақ  екен  көз
алдымда сол күнгі сурет елестей жөнелді.
Иə,  сол  күні  мен  жиырма  бес  жыл  бойы  мойныма  таққан  тұмардай
жүрегімнің  түбінде  арман  болып  сақталып  келген  Ақбаянмен  кездестім.
Электр қоңырауын басып едім, есікті өзі ашты.
— Келдің бе? — деді үлкен бота кезін күлімдете. Сөйтті де, қынай белді
сұңғақ  денесін  ырғалта,  оқтаудай  жұп-жұмыр,  түп-түзу  аяқтарын  былқ-
сылқ басып, қолымнан ұстап мені қонақ бөлмесіне қарай жетектей жөнелді.
Біз  салтанатты  қонақ  бөлмесіндегі  паралон  бөстекті  кең  тахтаға
қатарласа  отырдық.  Ұзын  саусақтары  аппақ,  білегінен  ұстап  езіме  қарай
ақырын тарттым. Ол қарсыласқан жоқ.Менің бұным оны жиырма бес жыл
өткеннен кейін ең алғашқы сүюім еді.
Үлкен  қара  кездері  тұмандана,  оймақ  ауызын  аузыма  таяп,  сəл
дымқылдана қалған еріндерімен Ақбаян да құшырлана жауап қайтарды.
Жиырма  бес  жыл  сарғая  күткенім  осы  бір  қуанышты  мезет  еді.  Кенет
бойымды  бір  алып  күш  билеп  кетті.  Елуге  таяп  қалғанда  бойыма  мұндай
қуаттың  пайда  болуына  таң  қалдым.  Лəззат  адамға  күш  береді  деген  осы
екен! Енді Ақбаянды бауырыма қыса құштарлана сүйдім.
— Асықпашы, көйлегімді шешейін, — деді Ақбаян дауысы дірілдей.
Ол  менің  құшағымнан  босанып,  анадай  жерге  барып  сырт  киімдерін
шеше  бастады.  Ақбаян  десе  Ақбаян  екен!  Құмырсқа  мықынды,  бура  сан,

денесі қырық екіге шықса да, жаратқан бедеудей сұп-сұлу. Үлбіреген жібек
іш көйлегінен көрініп тұр, олпы-солпы бір жері жоқ. Парижға барғанымда
Роден  музейінде  көрген  жалаңаш  мадонналарындай  сымбатты  сомдалған.
Бүкіл денесін мүсінші ақ мрамордан мүлтіксіз етіп жонғандай жұп-жұмыр,
аппақ.  Менің  көз  алдыма  ол  кенет  аспаннан  түскен  хор  қызыңдай  болып
елестеп  кетті.  Шыдай  алмадым,  құшағымды  жайып  қарсы  жүрдім.  О  да
маған  қарай  ұмтыла  берді.  Лезде  дүние  шыр  көбелек  айналып  кетті.  Ең
ақырғы көргенім мөлдір су астында бұлқынған ақ сазандай жарқ ете қалған
Ақбаянның  аппақ  денесі  мен  кенет  оның  шарасынан  шыға  жаздап
қорыққан көздері болды.
Одан  кейін  не  болғанымды  білмеймін.  Көзімді  ашқанымда  аңғарғаным
— ақ кебін секілді түсі суық осы бөлме. Үстінде ақ киімі бар, көзілдірікті,
шоқша сақал біреу бетіме қарап төніп тұр. Аздан кейін барып əлгі кісі:
—  Сізге  енді  бір  ай  мызғымай  жату  керек.  Сірə,  бірдемеден  қатты
тебіренген секілдісіз, инфарктың ең ауыр түрінен əзер алып қалдық,— деді.
—  Енді  амал  жоқ,  біраз  күнді  қозғалмай  өткізуге  тура  келеді,  Сабыр
жолдас.
Отыз  жылға  таяу  шахтада  жұмыс  істеген  адамның  кенет  жүрегінің
талмаурап  кетуі  ғажап  дүние  емес.  Əйтсе  де  ауыр  мехнаттың  талайына
мызғымаған  асыл  жүрек  лəззаттың  бір  сəт  қуанышына  шыдай  алмағанын
түсіндім.  Үндеген  жоқпын.  Бірақ  іштей  өте  шаттандым.  Аурудан  қалған
жан  олжа,  əлі-ақ  жазылармын,  аяулы  Ақбаяныммен  тағы  кездесермін.
Елуге  таяғанша  жер  бастыртып  жүрген  жүрек,  үнемі  бүйтіп  талмаусырай
бермес...
Міне,  осы  күннен  бері  бір  жеті  өтті.  Дəрігер  «қимылдама»  дегенімен,
шыдай  алатын  емеспін.  Үнемі  шалқамнан  жата  беруден  арқам  сіресіп
қалған  секілді.  Адам  ауырған  жерінен  қолын  алмайтын  əдеті.  Мен  де
дəрігердің айтқанына қарамай, жүрек тұсымды алақаныммен баса беремін.
Бұ жолы да сөйттім. Бірақ ештеңе ұға алмаймын. Қай жері екенін ажырату
қиын, əйтеуір, түйіліп ауырады. Бұнысына да тəубе, алғашқы күні біреу ине
сұғып жатқандай қатты шанышқан.
Енді  тамырымды  ұстап,  жүрегімнің  соғуын  тыңдаймын.  Тық-тық...
Бұзылған  сағаттай  тым  баяу  жүріп  жатқан  тəрізді.  Біреу...  екеу...  үшеу...
Кенет біреу есік қақты. Санымнан жаңылып кеттім. Ренжіп қалдым. «Тары
да сол қолымның тамырына инесін сұғып, дəрісін жібереді-ау».
— Кіріңіз...— дедім селсоқ дыбыс беріп.
Бəтима  екен.  Бұл  —  талдырмаш  денелі,  бет-əлпеті  аққұба,  əдеміше
келген, отызға жетпеген, əлі ерге шықпаған əйел. Бұндайды қазақ кəрі қыз
дейді.  Маған  ресми  түрде  күтуші  етіп  берілген  дəрігер  қарындас.
Тамырыма шанышқысы арқылы дəрі жіберетін де осы қыз. Бұл жолы оның
қолында  шанышқысы  емес,  менің  жаңа  ғана  үтіктелген  ақ  бастон

костюмім.  Бəтима  костюмімді  терезе  жанында  тұрған  арқалы  орындыққа
апарды.  Социалистік  Еңбек  Ері  екенімнің  белгісі  —  Алтын  медалым  мен
Ленин орденімді өзіме көрсете ілді. Сосын ғана маған қарап:
— Қалайсыз?—деді.
Бəтима  біраздан  бергі  танысым.  Арамызда  шешілмей  қалған  əжептəуір
құпия сыр да бар. Ауруханаға мынандай боп түскеннен бері екеуміз де бір-
бірімізден  қысылудамыз.  Шанышқысы  етіме  қаттырақ  батып  кетсе,  əдейі
жанымды ауыртқысы келеді-ау деп те қаламын кейде. Өйткені, оның маған
өкпесі  бар-ау  деп  ойлаймын.  Мүмкін,  өкпесі  жоқ  та  шығар,  бірақ  өзім
осылай жоримын.
—  Жақсымын,—  дедім  езу  тартқан  боп,  Бəтиманың  қабағының  түйіліп
жүргені көңіліме кенет жылы тиіп.
—  Əлжекеңнің  сұлуы  бүгін  тағы  келіп  кетті,—  деді  ол  терезенің
пердесін кеңірек ашпақ болып жатып.
Дауысында  бір  зіл  бар.  Ақбаянның  атын  ол  жақсы  біледі.  Бірақ  оның
атын  атамай,  үнемі  «Əлжекеңнің  сұлуы»  немесе  «əлгі  директор  ерінен
айырылған бикеш» денді.
—  Михаил  Кузьмич  оған  кіруге  рұқсат  етпеді.—  Бəтима  əлі  терезеден
бұрылған  жоқ.—  Əбден  айықпай  сізге  жолығуға  болмайды  деп  қайтарып
жіберді.
— Бекер өйткен екен, мен сөйлеуге жарап қалдым ғой...
Бəтима енді ғана маған көзінің қиығын аударды.
—  Сіздің  сөйлеуге  жарайтын  жарамайтыныңызды  өзіңізден  гөрі  емдеп
жатқан дəрігеріңіз білетін шығар.
—  Бірақ  менің  неден  ауырғанымды  дəрігерім  білмейді  ғой...  Аурудың
мың да бір емі оның себебін білуде демейсіңдер ме өздерің...
Менің  бұл  сөзім  «Ақбаянды  көргім  келеді.  Кеселіме  сол  шипа»  дегенді
сездіру.  Қасқыр  қойшыны  бөркінен  таниды.  Бəтима  менің  ойыма  бірден
түсінді.
—  Кеселіңіздің  неден  екені  бəлендей  жұмбақ  емес  тəрізді.  Жұмбақ  сол
кеселден  жазылу  жолы.  Сізге  əзірге  «директор  ерінен  айырылған
бикешпен» жолығуға ерте. Асықпасаңыз, кезі келер.
Ол  шығып  кетті.  Бəтима  бұл  сөздерді  жайбарақат,  зілсіз  түрде  айтты.
Жүрегімнің ауру екенін есіне алған болар. Егер емдеуші адамдардың өздері
жанына  ауыр  тиер  бірдеме  десе  не  болғаны?  Бірақ  мен  Бəтиманың  не
айтқысы  келгенін  жақсы  түсініп  қалдым.  «Кеселіңіздің  неден  екені

бəлендей  жұмбақ  емес  тəрізді.  Жұмбақ  сол  кеселден  жазылу  жолы».  Езу
тартып  күлдім.  Бəтима  «кесел»  деп  менің  жүрек  ауруымды  айтып  тұрған
жоқ.  Оның  кеселі  —  Ақбаян.  Ол  маған  деген  өкпесін  де,  Ақбаянға  деген
наразылығын  да,  жаныма  тимей,  ауруымды  сылтау  етіп  жеткізіп  кетті.
Əйелдің күші аз, айласы көп деген міне осы да.
Дегенмен,  Бəтима  сөзі  көңілімді  көтеріп  тастады.  Бақытты  адам
бақытсыздың қайғысына түсіне ме, маған Бəтиманың сөзі дəл осы сəтте бір
күнəсыз  əзіл  тəрізді  көрінді.  Оған  себебім  де  бар.  Жүрегім  ауырып  қазір
ауруханада  ж  атсам  да,  мен  өте  бақытты  едім.  Ажалың  жетсе,  жаныңды
алтын сандықта да сақтай алмайсың. Мəселе менің кенет ауырып қалуымда
емес,  жиырма  бес  жылдан  астам  арманым  болған  сүйген  адамыма
қолымның жетуінде жатыр ғой. «Бүгін тағы келді!» Бұл сөзде маған деген
қандай  қымбатты  сыр  бар  екенін  кім  біледі?  Ешкім  білмейді.  Бұны  тек
бақыт  иесі  мен  ғана  білемін,  өзім  ғана  түсінемін.  Мен  жатқалы  оның
осымен  үшінші  рет  келуі!  Ақбаянымның  мені  іздеп  үшінші  рет  келуі.
Осының  өзі  оның  жүрегінің,  жанының  мен  деп  қандай  ауырып  жүргенін
көрсетпей ме? Сүйген адамыңның сен үшін жаны ауырар болса, одан артық
бақыт  бар  ма?!  Жоқ,  одан  артық  бақыт  жоқ!  Мен  шын  бақыттымын!
«Ризамын,  алтын  құсым!»  Алтын  құс.  Ширек  ғасыр  бойы  аузыма  түспей
келген  бұл  ат  қалай  түсті?  Толқи  жөнелген  жүрегімді  əзер  басып,  осы
алтын құс деген сөз шыққан сонау бір əдемі кешті есіме түсірдім...
Мыс  қазған  кен  орны  ол  кезде  кішкентай  ғана  қала  болатын.
Ағылшындар салып кеткен бес-алты ескі шахта мен жаңадан іске қосылған
төрт  шахта  ғана  бар-тын.  Ен  терең  дегені  жүз  елу  -  екі  жүз  метрден
аспайтын.  Кен  көтеретін,  адам  таситын  клеттері  де  шағынды.  Жалпы
жұмысшы саны мыңнан аспаса керек-ті.
Кен  орны  ол  кезде  сырт  қараған  адамға  рабайсыз-ақ  еді.  Қатпар  тасты,
үстіне  сирек  жусан  мен  қау  аралас  аздаған  жынғыл,  ошаған  өскен  адыр,
төбелі  ұшы-қиыры  жоқ  сұрғылт  дала.  Ойпаттау,  сайға  ұқсаған  қойнауда
көмірден  жағылатын  электростанция  —  ТЭЦ.  Қырқаларды  бойлай  тастан
қаланған,  сопақтау  келген  кілең  сұрғылт  балшықпен  сыланған  бір  қабат
жатақ  үйлер.  Бұларда  жұмысшы,  шахта  бастықтары,  кен  ісін  меңгеретін
инженер,  техниктер  тұрады.  ТЭЦ-ке  жақындау  алаңда  кен  қоймасы  —
шахтылардан  əкеліп  үйілген  сұрғылт  перит  пен  арасы  жасыл  мық  секілді
көгеріп кеткен кен тастары — малахит.
Осы  тас  үйілген  жерден  Қасқырсай  мыс  заводына  дейін  алпыс
шақырым.  Ал  Қасқырсай  мыс  заводынан  (бұл  заводты  да  бір  кезде
ағылшындар  салған)  алпыс  шақырым  жерге  «Жайқоңыр»  деп  аталатын
қоңырқай  тас  көмір  шығатын  жер  бар.  Осы  арадан  завод  пен  біздің
руднигімізге көмір тасылады. Бұл үш кəсіп орны жүз жиырма шақырымдай
жіңішке  темір  жол  арқылы  байланыстырылған.  Кен  таситын  ұзын,  тапал
платформаларды  сүйрейтін,  өздері  кішкентай  болғанмен,  шегін  тартып
ысқырғанда  дауысы  жер  жаратын  «Поппель»,  «Көкек»  («Кукушка»)  деп

аталатын паровоздар.
Осы  Мысқазғанға  біз  сонау  аумалы-төкпелі  отызыншы  жылдары
Атбасар қаласынан келдік. Соғыс басталатын жылы жиырма бірге шыққам.
Одан екі жыл бұрын тоғыз жылдық мектепті бітіргем. Əкем шахтада жүріп
тас түсіп мүгедек болып қалған соң, институтқа бармай, жұмысқа түскем.
Мен  жиырма  бірге  шыққанымда,  Ақбаян  он  жетіге  аяқ  басқан  еді.
Тоғызыншыда оқып жүрген-ді. Көршілес едік. Оның менімен құрдас Садық
деген  ағасы  бар.  Жасы  келіп  қалған  ажарлы  шешесі  болатын.  Аты
Бибиғайша  еді.  Ағасы  мен  тəрізді  шахтада  кен  жарғыш  от-дəрі  атқызушы
болып  жұмыс  істейтін.  Екеуміз  дос  едік.  Бұлар  —  Баянауыл  жақтан.
Мысқазғанға  жиырма  сегізінші  жылы  конфискеленіп  келгенді.  Мұнда
келгеннен  кейін  екі  жыл  өтпей,  əкелері  қайтыс  болған-ды.  Бір  ұл,  бір
қызбен  Бибиғайша  жесір  қалған-ды.  Басқа  түскен  басбақшыл,  бір  кезде
үлде  мен  бүлдеге  оранған  бəйбіше,  енді  екі  білегін  сыбанып  жіберіп
шахтаға түскен. Электровоз айдаушы мамандығын тез-ақ үйреніп алған-ды.
Менің  мүгедек  əкем  мен  ауру  шешем  бар.  Шахтада  жұмыс  істеп,  соларды
асыраймын.  Ал  Бибиғайша  мен  Садық  Ақбаянды  асырайды.  Жоқ,
асырайды  дегенім  жай  сол  болар,  барларын  осы  жалғыз  ерке  қызға
жұмсайды.  Оған  күн  де,  жел  де  тигізбей,  гүл  секілді  мəпелеп  өсіріп  келе
жатқан-ды.
Ақбаянның  шын  аты  Баян  еді.  Бірақ  шешесі  қызының  жұмыртқадай
аппағына  сүйсініп,  «Ақбаяным»  деп  атап  кеткен.  Біз  де  осы  атқа  үйреніп
алғанбыз.  Иə,  ол  Ақбаян  десе  Ақбаян  еді.  Көркіңе  көз  тоймастай  əдемі
болатын.  Екі  беті  аппақ  қардай.  Қазақ  мұндайды  оймақ  ауыз,  күлім  көз
дейді.  Расында  да,  сол  оймақ  ауыз,  күлім  көз  ақ  құбаның  ең  көріктісі.  Біз
қыз  бен  жігіт  болып  танысқанымызда,  ол  он  алтыға  жаңа  шыққан-ды.
Сондағы  суреті  əлі  көз  алдымда.  Сазды  жерге  біткен  тал  шыбықтай
сымбатты,  сұңғақ  бойлы,  аш  белі  үзіліп  кетердей  жіңішке.  Үлкен  қара
көздері  қалын.  қамыс  арасындағы  түпсіз  қара  судай  тұңғиық,  тек  саған
қарап  күлімдесе  ғана  сонау  і.арашықтарында  күн  сəулесі  ойнаң
жөнелгендей бір ғажайып нұр пайда болатын. Денесінің сұңғақтығына, көз
тартарлықтай  төсінің  көтеріңкілігіне  қарамай,  Ақбаянның  жалпы  бейнесі
жасыл  шалғын  арасынан  анандайдан  көрінетін  ақ  гүлді  есіңе  түсіретін.
Нəзік,  жұпар  аңқыған  ақ  гүл,  бірақ  көктем  айының  аяқ  кезінде  толықси
бастаған ақ гүл еді ол.
Осы  Ақбаян  екеуміз  бір-бірімізді  өте  жақсы  көрдік.  Бірақ,  бұл  жақсы
көруіміз  рухани  жақындықтан,  үлкен  сыннан  өткен  асыл  қасиеттен  туған
сезім  емес  еді.  Бұл  жылдан  астам  арманым  болған  сүйген  адамыма
қолымның  жетуінде  жатыр  ғой.  «Бүгін  тағы  келді!»  Бұл  қыз  бен  жігіттің
біріне бірінің үнемі көзі түсе бергенінен пайда болған, албырт, балғын екі
жастың алғашқы қуанышы  еді. Əйтсе де,  осы ойда жоқта  туған таза сезім
жарты  жылдың  ішінде  шын  бақытты  махаббатқа  айналды.  Ал  бұндай
ғашықтық  дауылы  жоқ,  бұлты  жоқ,  жаздың  ашық  күні  тəрізді,  еш

уақиғасыз  бірінен  соң  бірі  ғажайып  салтанатта  өте  береді.  Тек  екі  жастың
арасындағы махаббат қыза жанған тəрізді күшейе түседі.
Со  бір  күн  де  бүгінгідей  көктемнің  тамаша  күні  еді-ау!  Ағаштар
жапырақтанып,  гүлденіп,  жердің  түгі  əбден  тебіндеп  қалған.  Мен  тағы
көзімді  жұмдым,  қиялым  мəңгі  бір  ескірмес  гауһар  тастай  жалт  етіп,  көз
алдыма сондағы таң-тамаша суретті алып келді.
Рудник  шетіндегі  шағын  бау-бақша.  Күн  батып  бара  жатқан  кез.  Тапал
келген  жас  қайыңдар  арасындағы  орындықта  Ақбаян  екеуміз  қатарласа
отырғанбыз.  Сол  бір  кеште  Ақбаян  маған  күндегісінен  де  гөрі  сұлу
көрінген. Қара көлеңкеленіп бара жатқан кеште оның ақшыл жүзі қараңғы
түнде  туып  келе  жатқан  күміс  ай  тəрізді.  Шағын  бау-бақша  іші  ғажайып
сырлы күйге толғандай еді. Жоқ, тоғай іші емес, менің қиялым, жан сезімім
сырлы  күйге  сыймай  кеткен-ді.  Ол  бір  махаббат  сыры,  махаббат  күйі  еді.
Қызды  ақ  білегінен  ұстап  өзіме  қарай  тарттым.  Ол  қымсына  үлбіреп,  жел
үріп  жантайтқан  бəйшешек  тəрізді,  қисая  сызылып  басын  менің  иығыма
салды.
—  Сабыр,—  деді  Ақбаян  дауысы  сыбызғы  үніндей  дірілдеп  шығып,—
сен маған деген махаббатыңды, не ден атар едің?
Мен ойланбастан жауап бердім:
— Алтын құс дер едім.
— Алтын құс! Алтын құс болады ма?
— Болмайды.
— Онда... неге алтын құс дейсің? Менің саған деген махаббатым ақиқат
қой.
—
Алтын құс деуіме бөтен себеп бар еді. Бірақ мен басқа жауап бердім:
—  Алтын  құс  болмайды.  Сондықтан  да  ол  қолға  түспейді.  Сенің
махаббатың да маған сол қолға түспес алтын құс тəрізді.
—  Менің  махаббатым  алтын  құс  болса,  сол  махаббаттың  иесі  өзім
қолыңда тұрған жоқпын ба?
— Алтын құстың ұшып кетуі ғажап па?
— Ұшырма.
— Ол үшін алтын тор керек...

—  Сенің  алтын  торың  —  сенің  махаббатың  емес  не?  Мықтап  құр  сол
алтын торыңды.
Мен  көзімді  аштым.  Жүрегім  дəл  сондағыдай  тыпыршып  қалыпты.
«Жоқ,  жоқ,  маған  толқуға  болмайды.  Өзімді-өзім  ұстауым  керек».
Жүрегімді ойната жөнелген сондағы əсем суретті қиялымнан қуғым келіп,
көзімді  қайта  жұмдым.  Бірақ  қиялым  көзге  түспес,  үзілмес  шынжырдай
ойымды  тағы  сондағы  сезге  қайта  сүйрей  алып  келді.  Мен  енді  күбірлей
сөйледім.  «Алтын  құс!  Қандай  тауып  айтылған  сөз  болды.  Егер  құдай
барына сенер болсам, аузыма сол салды дер едім! Расында да. Ақбаянның
махаббаты  менің  қолыма  түспес  алтын  құс.  болған  жоқ  па?  Ұзақ  жылдар
өткен  соң,  қолыма  енді  түсті  ме  деп  едім,  тағы  да  түспей  ұшып  кетті.
Шынымен-ақ, Ақбаян, сенің махаббатың қолыма түспес алтын құс болып,
аңсаған  арманыма  жеткізбестей,  жаратқан,  саған  не  жаздым?  Əлде  сол
күндерде алтын торымды дұрыс құра алмадым ба? Жоқ, дұрыс құрған едім
ғой, бірақ менің құрған алтын торымды Ақбаян махаббаты емес, бөтен күш
быт-шытын шығарған жоқ па еді? Ол күш кім еді?»
Тағы көзімді жұмдым. Сол кештегі сурет қайтадан елестей жөнелді. Əлі
есімде... лап етіп жанған таза табиғи махаббат екеумізді де шыдатпады. Бір-
бірімізді  құмарлана  құштық.  Лəззаттың  дəл  осы  сəттегі  бір  мезет  рақаты
үшін  өмір-бақи  дозаққа  жануға  бармыз.  Ақсай  айқасқан  білектерімізді
көзге көрінбес шынжырмен байлағандай, айырылар емес. Əттең, дүние-ай,
біздің құшағымызды кенет пайда болған күлкі жазды.
—  Міне  ғашықтар  деп  осыларды  айт!—  деді  қарқылдай  күлген
қоңырқай еркек дауысы.
Алып ұшқан жастық тойы сап тыйыла қалды. Енді біз мөлдір бұлақтай
таза сезімдерімізге біреу қара май құйып жібергендей, дауыс шыққан жаққа
ренжи  қарадық.  Сол  жақтағы  аллеядан  қыз  бен  жігіт  шығып  келе  жатыр
екен.  Қызы  маған  таныс.  Қыпша  бел,  талдырмаш  денелі,  қызыл  алтын
іспеттес  қызғылт  шашты,  ақ  сары  жүзді  жан.  Еркегі  —  грек  мүсіншілері
мрамордан  құйғандай  сымбатты,  кен,  жауырын,  арыс  кеуделі,  қара  торы,
қошқар  мұрынды  жайсаң  жігіт.  Қара  бұйра  шашы  күзелмеген  марқа
қозының  жүніндей  ұйысып  кеткен.  Шаш  емес,  басына  қара  бұйра  бөрік
кигендей.  Бұны  да  кеше  көргем.  Ол  бізге  бейтаныс  жандар  екен  деп
қымсынбай тесіле қарады.
—  Қандай  көрікті  қыз!—  деді  ол  қасындағы  қызға  орысшалап.—
Ұжмақтан түскен періште тəрізді!
Өзін  мақтағанға  ма,  əлде  бұрын  көрмеген  осынау  сымбатты  жігіттің
көркі  тартып  кетті  ме,  Ақбаян  оған  қарай  қалды.  Отты  көздер  нұры
қайдағы  бір  сезімді  жүздерінде  мінажат  етіп,  кенет  тұтандырды  да,  сол
сəтте сөніп кетті. Мен ұстап отырған Ақбаянның саусақтары дір ете түсті.
— Екі жастық жаңа атып келе жатқан таңдай сəулелі шағын бұзбайық,—

деді жанындағы қыз жігітке,— жүріңіз.
—  Қайдағы  таң?  Қазір  түн  келе  жатқан  жоқ  па?—  Жігіт  есеңгіреп
қалған. тəрізді. Ауыр күрсіндім. «Иə, сол сəтте махаббатымның жаңа атып
келе жатқан таңының қара түнге айнала бастағанын білмедім ғой?»
—  Мен  жаратылыс  түнін  емес,  махаббат  таңын  айтамын,—  деді
қасындағы қыз.
— Ə... Сіз ғафу етіңіз,— деді жігіт күлген болып,— ғажайып сурет менің
де поэтикалық сезімімді билеп кетті.
Олар біз отырған алаңды сырттай, кетіп бара жатты.
— Бұлар кім, сіз танисыз ба?—деген жігіттің сұрағын мен анық естідім.
—  Қызды  танымаймын.  Осында  мектепте  оқып  жүрген  қазақтың  бір
сұлу  қызы  бар  деп  жүрген  жігіттер.  Сірə,  сол  болуы  керек.—  Орыс
қызының үнінен бір жайбарақат күнəсіз саз байқалды.— Жігітті танимын.
Ол біздің шахтада жарылғыш от-дəрі атушы болып жұмыс істейді.
—
Менің  құлағыма  тағы  да  жігіттің  жексұрын  даусы  жетті.  Ол  біздің
қуанышты  минуттарымызды  бұзғысы  келгендей,  əдейі  қатты  сөйлеп  бара
жатқан тəрізді.
— От-дəрі атушы? Періштедей сұлу осындай тамаша қыздың жай бір от-
дəрі атушы жігітті сүюі мүмкін бе?
Ауыздан  шыққан  суық  сөз  жүрекке  жеткенше  мұзға  айналады.  Əлі
есімде,  менің  ыстық  жүрегіме  дəл  сол  сəтте  біреу  сұп-суық  мұзды  ұстай
қойғандай болды. Бірақ бұның жауабын мен үшін жігіттің жанындағы қыз
берді.
—  Махаббат  адамның  қоғамдағы  қызмет  бабымен  байланысты  ма?—
деді  ол  əлі  де  жайбарақат  сөйлеп.  Əйтсе  де  маған  бұл  жолы  қыз  жігітке
ренжи жауап бергендей болды.— Екі жастың бірін-бірі ұнатуында, сүюінде
тек өздеріне ғана аян терең, сыр, асыл мағына бар емес пе? Ол мағына, ол
сыр жат кезге ойыншық болып көрінуі мүмкін. Ал ғашық екі жасқа — бар
өмірлеріңнің  тағдыры,  қос  жүректің  ең  ыстық  жалыны  сол  сезімде  сапа
жатуы  табиғи  зат  деп  ұғам.  Əлгі  екі  жастың  бірін-бірі  сүюін  сіз  өз
көзіңізбен  емес,  олардың  көзімен  қарап  көріңізші!..  Сонда  олардың  да
махаббатын ұғар едіңіз.
Орыс қызы сөзінің ар жағын ести алмадым. Олар ұзай берді. Бірақ менің
жүрегім сол сəтте қобалжи қалды. Жігіттің сөзі ешкінің құйрығындай шоп-
шолақ,  кері  тартпа  топас  көрінгенмен,  көңілімде  бір  қауіп  тудырды.  Мен
бірден ойға қалдым. «Мүмкін екі жастың бірін-бірі қаяусыз сүюі — сирек

кездесетін сезім шығар. Бірақ біз бір-бірімізді шын сүймейміз бе? Иə, шын
сүйеміз.  Бұның  атын  махаббат  дейді.  Ұйқыдағы  жас  баладай,  біздің,
қаннен-қаперсіз  тыныш  жатқан  көкірегімізге  шоқ  салған  осы  махаббат.
Ақбаян екеуміздің бар тілегімізді бір сезімге бағындырған да осы махаббат.
Бүкіл  əлем  қуанышына  бөлегендей,  біздің  ыстық  жүрегімізді  де  бар
шаттығымен  елжіреткен  де  осы  махаббат.  Ал  осы  махаббатымызға  мына
жат жігіттің күмəндануға қандай қақысы бар?»
Мен осы кездесуден-ақ жаңағы бұйра шашты сымбатты жігітті өлердей
жек көре бастадым. «Оның өзінің күмəнді ойын айтқаны айып па? Біреуді
жек  керуге  бұл  себеп  пе?»  Əлгі  жігіттің  əлдеқалай  айтқан  сөзінен  қолма-
қол терең сыр туғызудың қажет емес екендігін түсінсем де, бойымды өзім
де  түсінбейтін  қобалжудың  билей  бастағанын  аңғарғам.  Дəл  осы  сəтте
айдың  қараңғысы  мен  жарығы  қандай  аралас  болса,  өмірдің  қайғысы  мен
қуанышының да сондай аралас екенін ұқтым. Қисық ағаштың көлеңкесі де
қисық.  Əлі  қисық  сөздің  иесінің  де  қисық  ойлы  жан  екенін  бірден  сездім.
Неге  екенін  білмеймін,  əйтеуір,  одан  кенет  сескене  бастадым.  Осындай
жағдайда отырғанымда:
— Бұлар кім? Сен оларды білесің бе?— деген Ақбаянның дауысы еміс-
еміс  құлағыма  жетті.  Сонда  ғана  ұйқыдан  жаңа  оянған  адамдай,  Ақбаянға
таңырқана қарағам.
— «Мен «əлгілер кім?» деп сұрап отырмын ғой,— деді жанымдағы қыз
қайтадан.  Оның  үнінен  енді  бір  жат  дыбыс  сазын  шалып  қалдым.  Денем
дірілдеп кетті. Дереу жауап қайырдым:
—  Əлгілерді  айтасың  ба?  Қыз  біздің  шахтаның  дəрігері.  Жігіт  Мəскеу
институтын бітіріп келген бас инженеріміз. Аты Əлжан деді ғой деймін,—
дедім.
—  Бас  инженер  дейсің  бе?—  Ақбаянның  сөзінен  кенет  шаттана
қалғандай бір үн естілді.— Келмей жатып па? Бірден шахтаға бас инженер
бола  қалуына  қарағанда,  сірə,  ақылды  болуы  керек.  Өзі  де  сымбатты-ақ
екен!..
Ол  кезде  қазақтан  бас  инженер  түгіл  қатардағы  инженерлердің  езі  де
некен-саяқ.  Ақбаянның  сөзінен  «инженер»,  «бас  инженер»  деген  ғана
таңсық  көрерліктей  мағына  ұққым  келді,  бірақ  жүрек  деген  тым  сезімтал
зат  қой,  бұл  сөздердің  оның  ойының  қай  пернесін  басқаның  аңғарып
қалдым.  Кенет  бойымды  қызғаншақтық  жалыны  шарпи  жөнелді.  Үстінен
түскелі келе жатқан бүркіттің өзін көрмегенмен, көлеңкесін аңғарып сасқан
қояндай,  не  істеуге  білмей,  тыпырши  бастадым.  Менің  халімді  тусінді  ме,
Ақбаян сыңғырлай күлді.
—  Неге  тұнжырап  кеттің,—  деді  ол  маған  мөлдірей  қарап,  ақ  білегін
мойныма қайтадан арта түсіп,— сен тұрғанда мен кімге қызығады дейсің?
Əлгі  жігіттің  езге  жұрттан  артықшылығына  сəл  назарымды  аударғаным

ғой.
Ақбаян  бұл  сөзді  елеусіз  етіп  айтты.  Бірақ  «əлгі  жігіттің  өзге  жұрттан
артықшылығы»  деген  сөзі  жүрегіме  қанжардай  қадалды.  Иə,  сөйтті.  Адам
өзіне  таяп  келе  жатқан  жыланды  көрмесе  де,  кейде  оның  ызғарын  сезеді.
Бұны  интуиция  дейді  орысша,  м.ені  де  сол  интуиция  биледі.  Ақбаянның
«өзгеден  артықшылығы»  деген  сөзінен  түбі  өзіме  кезенетін  мылтықтың
үңірейген  аузын  көргендей  болдым.  Бірақ  жастық  деген  аңқау  келеді.
Жамандықтан гөрі жақсылыққа берілгіш. Құрбының сезіне сенгіш. Себебі,
ол махаббатты ардақтай біледі. Махаббат оған ең пəрменді күш. Екі жастың
арасында сол күш барда оған еш қауіп жоқ секілді көрінеді. Мені осындай
сезімі биледі. Ақбаян екеуміздің арамыз қыл өтпестей тату-тəтті тұрғанда,
қобалжуды  орынсыз  деп  таптым.  Оның  сөзін  енді  тезірек  ұмытқым  келді.
Аш  белінен  құшақтап  тағы  өзіме  тарттым.  Қыз  қымсына  қойныма  кіре
берді.  Қызыл  ернінен  құшырлана  сүйдім.  Ақбаян  бірақ  маған  жауап
қайырмады. Ернінен сүйгізді, бірақ өзі сүйген жоқ. Ал бұдан он бес минут
бұрын...  Жоқ,  жүрегім  тағы  секем  алды.  «Өзге  жұрттан  артықшылығы...»
деген  сөз  қайтадан  жолымды  кесіп  өткелі  келе  жатқан  қара  мысық  болып
көрінді. Бұл қара мысықты қалай өткізбеймін? Ақбаянның түріне қарасам,
түрі құбылып кеткендей. Алыстағы бір əсем суретті ғажайып қиял сезіміне
берілгендей,  жаңа  шығып  келе  жатқан  айға  жаудырай  қарап  күлімсірейді.
Неге  күлімсірейді?  Əлде  біздің  қуанышты  болашағымызды  ойлап  қиялы
көкті  кезіп  кетті  ме?  Солай  шығар.  Əй,  осы  қызғаншақтық-ай!  Күлмен
көмілген  шоқпен  теңсің-ау!  Абайламасаң,  басып  кетіп,  күйіп  қалуың  оп-
оңай!  Байқау  керек.  Демек,  көңілге  бір  дүдəмал  ойдың  түсуі  қиын.  Ондай
ой  түсті  дегенше,  тастай  берік  сенімің  балғамен  ұрғандай  шытынай
жөнеледі.  Шіріген  тақтайға,  тегі,  неге  тұрмайды.  Күмəнданған  көңілге
сенім аялдамайды. Аспанды бұлт торлап, күн қабағы ашылмағандай, менің
көкірегімді де уайым басып, көңілім жүдей берді. Өмірде жақсы тұру үшін
сұлулық  емес,  бақыт  керек.  Мен  сұлу  емеспін,  бірақ  бақытты  едім  ғой.
Менің  бақытым  —  махаббатым  еді.  Ал  сол  махаббатымды  өзім  Алтын
құсым  деп  атадым.  Əдемі  болғанмен,  арманды  сөз.  Қолыма  түспейтін
арманды болсын деп жаратқаным аузыма алтын құс деген сөзді əдейі салды
ма? Сөйткен тəрізді. Ақбаян əлденеге күлімсіреген сайын осы сезімге сене
түсемін.  Сенген  сайын  жүрегім  удай  аши  бастайды.  Бұл  неліктен?  Əрине,
батар  күн  туар  айға  қырын  қарайды.  Əзіне  деген  қыздың  сəл  өзгергенін
көңіл  шіркін  айтпай-ақ  ұға  бастаған  секілді.  Махаббат  күшінің  езі  осында
емес  пе?  Ол  бір  нəзік  гүл,  болмашы  соққан  самал  желді  де  сезеді.  Сол
желдің əуеніне қарай тербеледі.
Ақбаянның  осы  бір  күндерде  Əлжанға  қандай  баға  бергенін  білмеймін,
ал маған Əлжан адал асыма тигелі тұрған ұры иттен бірде-бір кем көрінген
жоқ. «Осындай сұлу қыздың жай бір от-дəрі атқызушыны сүюі мүмкін бе?»
Алда  əкеңнің  ауызын  ай?  Сондағы  менің  жазығым  жұмысшылығым  ба?
Менің  жас  өспірім  албырт  жанымды,  жалындаған  жүрегімді  қайда
қоясың?!  Ақбаянға  деген  мөлдір  таза  махаббатымды  қай  қолыңмен
лайламақсың? Тұра тұр бəлем, əлі көрерміз!»

Тағы ақырын күрсіндім. Өзімнің осыдан көп жыл бұрынғы оттай ыстық
ойларыма  енді  салқын  ақылмен  қарадым.  «Иə,  о  бір  күннің  өзі  де  қызық
екен  ғой!  Жүрек  күйеді,  жанады.  Жаның  тыныш  таппай  бұлқынады,
тулайды.  Осының  бəрі  екен-ау!  Жалаңаш  адамды  жүз  мың  ұры  шешіндіре
алмайды.  Екі  жастың  арасында  шын  махаббат  болса,  еш  қара  мысық
олардың  жолын  кесіп  өтіп,  жамандық  ете  алмайды.  Бірақ...  Тағы  ойлана
қалдым. Ақбаян екеуміздің арамыздағы сонда шын махаббат болып шықты
ма?» Көз алдымда өткен сурет тағы елестей жөнелді...
Екеуміз үн-түнсіз бақшадан қайтып келе жатырмыз. Бар ойым: Əлжанда.
«Өзі де сымбатты-ақ екен!» Шыққыр көзі Ақбаянымды қалай керіп қалды.
Құбылған  түр  сипатына,  бізге  естірте  айтқан  сөздеріне  қарағанда,  түбі
екеуміздің  арамызға  тікенек  боп  шыққалы  тұрғаны  айдан  анық.  Əлде  мен
орынсыз қызғанамын ба? Əй, білмеймін. Тек Ақбаянымнан əрі жүрсе екен,
кетер жолына алтын көпір салып берер едім!» Бұл — менің сондағы ойым.
Алтын  көпір  салу  қолымнан  қайдан  келсін!  Ақбаянды  жақсы  көретіндігім
соншалық,  одан  Əлжан  алыс  жүрсе,  бар  жақсылығымды  аямас  едім  деген
далбасам  ғой!  Осындай  ауыр  ойға  душар  болған  сорлы  басым  Ақбаянға
қарай бердім. Ал қыз маған мойын бұрмай, əлденеге күлімсіреумен келеді.
Егер бұл күлімсіреуі маған арналған болса, неге көз қырын бір аудармасқа?
Жүрегім  енді  шын  күйе  бастады.  Орман  өртенсе  көзге  түседі,  адам
жанының  өртенгені  іште  қалады.  Əрине,  сол  күні  менің  жанымның  қалай
өртенгенін  ешкім  білген  жоқ.  Егер  білсе  «бұл  сорлы  былай  өртенгенше,
дозаққа  барып  біржолата  неге  жанып  кетпейді»  дер  еді.  Менің  мұндай
жағдайымды  жанымда  келе  жатқан  Ақбаян  да  сезер  емес.  Біз  үйлерімізге
таяп келіп, күндегімізден гөрі ертерек қоштасып, тез айырылып кеттік.
Ертеңінде  шахтаға  түстім.  Мысқазғанның  кең  сарайдай  жер  астындағы
бір зəулім биік алаңында кешегі бас инженермен кездесіп қалдым. Үстінде
брезент  шахтер  костюмі.  Біз  тұрған  жер  электр  жарығы  түсе  қоймайтын
қара  көлеңкелеу  бұрыш  болатын.  Əлжан  қолындағы  карбит  шамының
сəулесін менің бетіме түсіріп:
— Кешегі қызбен отырған жігіт сенсің бе?— деді амандаспастан.
Иығымдағы  от-дəрі  брезент  боқшантайымды  сəл  жөндедім  де,  бас
инженердің бетіне тікелей қарадым.
— Иə, менмін.
— Қызың тым сұлу екен.
Бас инженердің бұлай тікелей сөйлеуі маған ұнамады. Ызалана қалдым.
Бірақ ашуымды ақылға жеңгізіп:
— Сіз немене, о қызды маған қимай тұрсыз ба? — деп күлімсіредім.
—  Неге  қимайын,  əбден  қиямын.  Ондай  сұлу  қызбен  басқа  біреу

жүргенше,  өзімнің  қарамағымдағы  жұмысшы  жүргені  маған  да  көңілді
жəйт.—  Əлжан  əлденеге  кекете  күлді.—«Кілем  сатсаң  —  ауылдасыңа  сат,
бір шетіне өзің де отырарсың» деген қазақта мақал бар емес пе?
Күйіп  кеттім.  Бұл  жігітті  мен  бірден  босқа  жек  көрмеген  екем;.  Жүрегі
жаман адам екені енді маған айқын болды. Ыза бойымды билеп, бір ретте
Əлжанның  аузынан  салып  жібергім  де  келді.  Бірақ  өзімді-өзім  ұстап
қалдым.  Менің  қабағымның  қатты  түйіліп  кеткенін  аңғарған  бас  инженер,
езінің тым ерсі сөйлегенін енді сеніп, шайып жумақшы болды.
—  Қалжыңым  ғой,  інім,—  деді  ол  езу  тартып,—  ойынға  шыдай
алмайтын болсаң, ондай сұлу қызда нең бар? Көтере алмайтын адам беліне
шоқпар байламас болар.
Жауап қайырғанымша, тас тасып жүрген электровоз дəл ортамызға келіп
қалды  да,  екеуміз  екі  жаққа  бұрылып  кеттік.  Бірақ  менің  көңілімде  бас
инженердің  сеңдей  ауыр  зіл  қалды.  «Ойынға  шыдай  алмайтын  болсаң,
ондай сұлу қызда нең бар!» Бұл не дегені? Ақбаянда несі бар? Оны жақсы
көрген  менімен  неге  ойнайды?  Бізде  қандай  шаруасы  бар?  «Көтере
алмайтын  адам  беліне  шоқпар  байламас  болар»  деген  не?  Не  айтпақ?
Ақбаян сенің маңдайыңа сыймайды демек пе? Əлде мен оқыған адаммын,
сен  жұмысшысың  деп  қорлағаны  ма?  Жұмысшы  болу  сөкет  пе?  Қазір
жұмысшыдан  ардақты  кім  бар?  Өкіметтің  өзі  жұмысшының  өкіметі  емес
пе?  Ал  бас  инженердің  мына  қорлауы  қай  қорлау?  Совет  институтын
бітірген  жас  маманға  бұл  тіпті  келіспейтін  қылық!  Жоқ,  Ақшаловпен
сөйлесу  керек  болар.  Аяғыңа  кірген  шөңге  дер  кезінде  алып  тастамасаң,
ісікке  айналады.  Ақшалов  дегенім  Мысқазғанның  ен  алғашқы  ашылған
күнінен  бастап  шахтада  жұмыс  істеп  келе  жатқан  қос  орденді  қарт
жұмысшы  болатын.  Өткен  сайлауда  шахтаның  парторгі  етіліп  бекітілген.
Əттең,  не  керек,  дер  кезінде  мен  онымен  сөйлесе  алмадым.  Үш  күннен
кейін  Ұлы  Отан  соғысы  басталды  да,  Əлжанның  берген  тізімі  бойынша
бірден  солдатқа  алындым.  «Соғыс  кезінде  жұмыста  қалсын»  деген
қағазыма  да  қарамады.  Жоқ,  мен  майданға  аттанғаныма  өкінгенім  жоқ.
Отан  алдында  азаматтық  борышымды  атқаруға,  Əлжан  жібертпей-ақ  өзім
де  соғыс  басталған  күннен  бел  буғам.  Маған  батқаны  бұл  емес,  басқа  екі
жағдай:  Біріншісі  —  Əлжанның  маған  деген  өшпенділігі.  Бұл  өшпенділік
қайдан  туды?  Егер  бас  инженер  Ақбаянды  шын  ұнатып  қалған  болса,
Ақбаянның  өзімен  неге  тілдеспеске?  Менің  не  кінəм  бар?  Жоқ,  кей  адам
мұндай іске аш қасқырдан да жаман.
Ашыққан қасқыр қашам да болса қойшыға шаппайды, қойға шабады. Ал
адамға өз керегі аз Əлжан да соның бірі. Ақбаянға жету үшін менің көзімді
құрту  керек.  Неге?  Мен  Əлжанның  бұл  тапырық  қылығына  таң  қалам.
Адам  деген  ардақты  атқа  кір  жұқтырғаны  үшін  одан  жиіркенем.  Оның
қарамағынан  тезірек  кетуге  асығам.  Онымен  бірге  бір  ауаны  жұтып,  бір
жерді басқым келмейді. Екіншісі — жауынгерлер жиналатын Қасқырсайға
аттанғалы  тұрғанымда  Ақбаянның  жолығуға  келмей  қалуы  еді.  Кəрі  əке-

шешем  мені  жылап  сықтап  шығарып  салды.  Əлі  есімде...  милиционер
ысқырығының  даусындай  ащы  дауысын  ұзақ  созып  «Поппель»  паровозы
кілең,  жас  жігіттер  тиелген  кішкентай  қызыл  вагондарды  ала  жөнелді.
Терезе, есігінен қалғандарға қолымызды былғай-былғай кетіп барамыз. Екі
кезім  əлі  де  Ақбаян  жақта.  Бірақ  Ақбаяным  жоқ.  Майданға  аттанып  бара
жатып,  жүрегім  пара-пара.  «Неге  келмей  қалды  екен?  Расымен-ақ...  Жоқ,
жоқ,  өйте  қоймас.  Сүйген  адамның  ондай  қылығы  жау  салған  жарадан  да
ауыр ғой! Денедегі жара жазылады, жүректегі күйікті немен жазарсың!»
Осындай  қапаста  тұрғанымда  отарба  Мысқазғаннан  шыға  берген  еді.
Күн  батып  бара  жатқан  кез.  Сұрғылт  топырақты,  қатпар  тасты
Мысқазғанның  жайшылықтағы  көріксіз  түрі,  майданға  аттанып  бара
жатқан  бізге  осы  сəтте  аса  бір  көрікті  көрінген-ді.  Біз  вагон  есіктерінің
алдынан  тарамай  тұрмыз.  Жан-жағымыздан  көзімізді  алмай,  өсіп-өнген
өлкемізбен  іштей  қоштасудамыз.  Жер-жердің  бəрі  жақсы,  өскен  жерің
бəрінен  де  жақсы  деген  осы  да!  Бір  топ  жігіттің  ішінде  мен  де  тұрғам.
Ақбаянымды  көре  алмай,  жүрегім  удай  ашып  ауырып  барады.  Жаны
құрғыр  ауырған  жеріңде  тұрады.  Жүрегімді  енді  қолыммен  бастым.  Кенет
селт етіп алға қарай ұмтыла түстім. Поселкеден ұзай беріс дөңнің басынан
төмен  түсіп  екі  адам  келе  жатыр.  Тесіле  қарадым.  Бірден  таныдым.  Ақ
көйлектісі  —  Ақбаян,  жанындағы  сұр  костюмдісі  —  Əлжан.  Лүпілдей
жөнелген жүрегімді сол қолыммен басып, теріс бұрылып кеттім.
Міне, қазір де дəл сондағы ондай, жүрегі құрғыр лүпілдей жөнелді. Бұл
жолы да оны оң қолыммен сипай, өзіме-өзім тоқтам еттім.
—  Өткенге  адам  өкінбес  болар,—  дедім  мен  ақырын  сыбырлап,—
көргенің аз емес, əлі де сабыр ет...
ІІ
Жол!  Жол!  Адамның  үміті  тəрізді,  өмір-бақи  бітпес,  ұшы-қиыры  жоқ
ұзақ жол!
Отарба  танауы  делбеңдей,  жүйтки  шапқан  өгіз  тəрізді  буы  бұрқырап,
ырсылдап  ағызып  келеді.  Телеграф  бағаналары  бірін-бірі  қуа  құлап,  кейін
қалып  барады.  Жан-жағымыз  ұшан-теңіз  кең  байтақ  дала.  Қазақ  даласы.
Менің далам. Əке-шешем, ата-бабам даласы!
Қазақ  даласына  қарап  тұрсаң,  домбырадан  күй  тыңдап  отырғандай,
көңілің сан жаққа жүгіреді. Міне, мынау біз қойнауына кіріп бара жатқан,
қыздардың  жинаған,  жүгіндей,  қызылды-жасылды  гүлге  бөленген
салтанатты  жасыл  тау  алқабы,  «келші,  құлыным»  деп  құшағын  жайып
қарсы алғалы саған ұмтыла түскендей. Ал кешегі біз өткен ұшы-қиыры жоқ
бозаң  шепті,  əр  жері  күн  ыстығынан  жарылып  кеткен  сортаң  тақырлы
құмайт  дала  нағыз  бір  қайғыдан  əжімделген  қарт  əжеңнің  түріндей.
Əлденелерді  есіңе  түсіріп,  көңіліңді  босатқандай.  Бір  ғажабы,  сол  құмайт
даладан  кеше  өтіп  кетсек  те,  көз  алдымыздан  бір  кетпейді.  Алыстаған

сайын сағына түсесің. Өйткені оның түр-келбеті бетін күн мен жел сүйген
қарт əженің мүбəрəк жүзін елестетеді.
Əже!  Атыңнан  айналайын,  «əже»  деген  қандай  сүйкімді  сөз!  Менің  де
қарт  əжем  бар  еді.  Былтыр  о  дүниеге  сапар  салды.  Егер  əйелден  хан  туар
болса,  менің  əжем  хан  болуға  тиісті  еді.  Адамзаттың  парасаттысы  да,
ақылдысы  да  сол  кісі  еді  десем,  жалған  айтпаспын.  Жалпылай  сауаттану
науқаны  кезінде  хат  танып  алған.  Əйел  теңдігі  алғашқы  туы  көтерілген
заманда  ауылдың  кеңестің  төрағасы  да,  Қызыл  отау  соты  да  болған.  Ал
балалары өсе бастаған шақта үйде отырып қалған. Бірақ мен ес білгелі осы
қарт  əжемнің  қолынан  газет,  журнал  түскенін  көрген  емеспін.  Сондықтан
да  болу  керек,  келіндері,  қыздары  оны  «Газет-апа»  деп  атап  кеткені.  Бұл
сөзде  кекесін,  яки  сықақ  болмайтын.  Менің  əжемді  бүкіл  ауыл  жастары
оқыған адам екенін көрсетіп, осылай шын көңілімен атайтын. Кемпірі бар
үйде  немересі  əжесіне  бауыр  басатыны  —  қазақтың  ескі  дəстүрі,  мен  де
əжемнің  құшағында  өстім.  Ленин  деген  сөзді  де  алғашқы  рет  осы  кісіден
естідім.
Қарт əжемнің таңданарлық қызық, мінездері көп болатын. Соның бірі о
кісінің  өзге  жұрт  түсіне  қоймайтын  (əсіресе,  біз  секілді  балалар  тіпті  ұға
алмайтын)  сөзінің  мəтелдері  еді.  Асты  былапыт  жұмсайтын  келіндеріне
ұрысқанда:  «Шырағым,  адам  ас  істегенде  Ыржымекті  де  ойлауы  керек
қой»,—  деп  ұрсатын.  Бұл  «Ыржымегі»  кім  деп  ойлайтынбыз.  Ауылда
бұндай адам жоқ, сірə, жолаушылай келе жатқан біреу шығар дейтінбіз де
қоятынбыз. Артынан барып білдім, бұл сөз əжем совет қызметінде жүрген
кезде  жиі  қолданылған  орыстың  «режим  экономии»  деген  сөздің  қазақша
қысқартылған  түрі  екен.  Осыдан  кейін  түсініп  көр  о  кісінің  осы  секілді
басқа  жұмбақ  сөздерін!  Мені,  əсіресе,  «Ленин»  деген  сез  таң  қалдыратын.
Бұл сөзді айтқанда қарт əжемнің көзін былай қойғанда, бетінің тарам-тарам
əжімдеріне  дейін  күлімдеп  кететін.  Сонысына  қарағанда,  сірə,  ерте  өлген
ағасы ма, інісі ме екен деп ойлайтынмын. Əйтеуір бір жақсы көретін адамы
екеніне  шек  келтірмейтінмін.  Қазақтың  ол  кездегі  балалары  тек  ойынға
ғана емес, үлкендердің сезіне де құмар келетін əдеті, мен əжеме жататын да
жабысатынмын:
— Əже, Ленин деген кім? — дейтінмін оның алдына еркелей құлап.
— Ленин — кедей табының көсемі, бүкіл адам баласының шамшырағы,
—дейтін əжем, маңдайымнан күсті алақанымен сипай.
«Кедей  табы»  деген  сөзге  түсінбегенмен,  шамшырақ  деген  сөзді  ұғам.
Мен əжемнен:
—  Шамшырақ  болғанда,  кəдімгідей  біздің  шамдай  жанып  тұра  ма?  —
деп сұрайтынмын.
—  Жоқ,  құлыным,  ол  шырақ  сен  аяғыңды  апыл-тапыл  басып  жүре
бастаған кезінде сөнген. Жауыздар қастандық жасады, соның зардабы тиді,

—  дейтін  əжем  жауап  беріп,—  бірақ  оның  нұры  өмір-бақи  бізге  жарық
беріп, жол көрсетіп тұрмақ...
«Сөнген шырақ қалай нұр төкпек?» Мені əжемнің сөзі таң қалдыратын.
Одан:
—  Əже,  сенген  шам  қалай  жарық  береді?  —  деп  қайта  сұрайтынмын.
Əжем:
—  «Адамды  өлді  деме,  артында  өлместің  ісі  қалса»  —  деген  Абай
атаңның өлеңін естігенің бар ма? — дейтін менің сұрағыма жауап берудің
орнына  өзі  маған  сұрақ  беріп.  Жұмбақ  үстіне  жұмбақ.  «Адам  өзі  өлгенде,
артында өлмейтін қандай ісі қалмақ?»
— Бар, құлыным, ойнай ғой,— дейтін,— мектепке барған соң, Лениннің
кім екеніне өзің де түсінерсің...
Түсінбейтін  сөздерден  тез  жалығатын  жас  балдырған  шағым,  əжем
«ойнай ғой» дегеніне қуанып кетіп, үйден ата жөнелетінмін. Сөйтіп жүріп,
міне, мен бір күні мектептің де есігін аштым. Қызыл кірпіш көк шатырлы
мектеп үйінің баспалдақты есігіне таянғанымда ең алдымен көзіме түскені:
бізге жол көрсеткендей қолын көтеріп тұрған шоқша сақалды кісінің бүкіл
денесімен салынған суреті болды. Үстінде қара тройка, баркит жағалы қара
пальто,  жағасына  жіңішке  қызыл  шүберек  тағып  алған.  Жалаң  бас.  Бізге
қарап  сөйлеп  тұрған  секілді,  бір  жеңін  кимеген,  пальтосының  етегі  жерге
түсіп  жатыр.  Есіктің  жоғарғы  жағына  ілінген  қызыл  шүберекте  үлкен
əріптермен  жазылған  ұран  бар.  Артынан  барып  білдім,  бұл  —  Лениннің
жастарға арналған «Оқы, оқы жəне оқы» деген əйгілі өсиеті екен.
Есік  алдындағы  сурет  маған:  «Балапаным,  мен  сенің  қорғаныңмын,
аяғыңды  алшаңдай  бас!»  —  деп  жігер  беріп  тұрғандай.  Бұдан  кейін
Лениннің сан суретін кездестірдім. Бірақ бірде-бірі дəл осы суреттей маған
ыстық  көрінген  емес.  Ленин  атын  естісем,  осы  сурет  көз  алдыма  елестей
жөнеледі.  Бəз  баяғы  маған  қолын  көтеріп,  болашағыма  жол  сілтеп
тұрғандай.
Жоқ,  бұным  бекер  болар.  Лениннің  тағы  бір  бейнесі  мəңгі-бақи  есімде
қалды. Ол — оның қоладан құйылған ғажайып алып мүсіні еді. Соғыстың
қызу жүріп жатқан шағы. Командиріміздің бұйрығы бойынша, үш жас жігіт
П  қаласына  барлауға  бардық.  Бұл  қалаға  неміс  басқыншылары  кіргелі  екі
күн  болған.  Қайтарып  алуымыз  керек.  Біз  шептен  шыққанымызда  түн
тастай  қараңғы  еді,  қалаға  кіре  берген  кезімізде  ай  шығып  жан-жағымыз
бұлдырлана  селеуленіп  көріне  бастады.  Бұрын  барлауға  шықпаған  жасқа
жау  ордасына  бару  қандай  қорқынышты!  Əрбір  қарайған  бұтасының
арасында  сені  қауіп-қатер  күтіп  тұрғандай...  Аяғымызды  əзер  басып  келе
жатырмыз. Алдымыздағы ақ сары жігіт осы қаланыкі. Ол қайдағы жоқ бір
тар  көшелі,  мас  адамдай  мызғымай  ұйықтаған  қараңғы  бұрыштардың
арасымен  бізді  ертіп  келеді.  Туған  қаласының  ықпыл-жықпылын  бес

саусағындай білетініне көзіміз əбден жетулі. Жүрегіміз сəл орнығайын деді.
Бір мезетте бізді басқарып келе жатқан əлгі жігіт тоқтай қалды.
—  Қазір  қалалық  бау-бақшаға  жетеміз,—  деді  ол  сыбырлай,—  содан
кейін  алаң...  Алаңда  тұрған  əскерлерді  көреміз  де,  кейін  қайтамыз,  бұл
маңайда неміс күзетшілері көбірек кездесуі мүмкін... Сақ болыңдар.
Біз  демімізді  əзер  алып,  ақырын  жүріп  келеміз.  Бау-бақшаның  аса  бір
ағашы қалың жағынан кіргендейміз...
Басқарып келе жатқан жігіт тағы да кілт тоқтай қалды. Біз де тоқтадық.
Жан-жағымызға  қарадық,  бəлендей  қорқынышты  ештеңе  көрінбейді.  Тек
бау-бақшаның
орта
шенінде
прожекторлардың
оттары
жарқырай,
машиналардың гүрілі естіледі.
—  Бұлар  не  істеп  жатыр?—деді  жігіт  қинала  сөйлеп.—  Анау  алаңда
Ленин ескерткіші бар еді. Қала пионерлері жылда қасына гүл қоятын еді...
Бұл малғұндар сол ескерткішті...
Жігіт  сөзін  аяқтаған  жоқ,  қалың  ағаштың  арасымен,  жемтігін  аңдыған
барыс  секілді  сыбдырсыз  қимылдай,  алға  ұмтылды.  Көп  кешікпей  үлкен
еменнің  тасасына  келіп  тоқтадық.  Парк  ішіндегі  алаң  жап-жарық.  Осы
алаңда болып жатқан суреттен бойым дірілдеп кетті. Өн бойымды бір ашу
кернеп, жүрегімді жалын шарпи жөнелгені.
Алаң ортасында электр сəулесі жазық маңдайында ойнап Лениннің қола
мүсіні тұр. Бірінен соң бірі жегілген екі танкетканың артына байлапты. Өн
бойын  білектей  жуан  темір  арқанмен  айқыш-ұйқыш  етіп  шандыған.  Сірə,
асыл  мүсінді  сүйретіп  алып  кетпек  секілді  немістер.  Ескерткіш  маңында
жиырма шақты жау солдаттары мен ұзын қара капрал көрінеді.
— Алға!—деді капрал, əдейі біздің келуімізді күтіп тұрғандай.
Қос  танкетка  да  гүрілдей  алға  ұмтылды.  Мен  Ленин  бабамның  құлаған
мүсінін  көргім  келмей,  жасқа  толған  көзімді  жұмдым.  Аздан  кейін  барып
жердей басымды көтермей бастық жігітімізге:
— Жүр, кетейік!—дедім, өз үніме өзім тұншыға.
—  Сəл  шыда,—  деді  жігіт,—  қара,  қара,  қандай  ғажап  көрініс!  Міне
мүсінді отырғызсаң, осындай етіп отырғыз.
Мен  алаң  жаққа  қарадым.  Көзімнен  жастың  қалай  шығып  кеткенін
білмей  қалдым.  Бесжылдықтың  алғашқы  кезінде  сом  қоладан  шомбалдап
құйған Лениннің он тонналық мүсіні орнынан да қозғалар емес. Ұлы кесем
немістерге «Маған күштерің жетпейді!» дегендей мызғымастан жайбарақат
тұр.  Бар  күшіменен  алға  қарай  ұмтылған  қос  танкетка  нағыз  бір  мықты
ашаға  шынжырмен  байланған  қос  қаншық  ит  тəрізді,  қанша  алға  қарай

ұмтылса да, бір адым ілгері аттай алмай, бұлқан-талқан болуда.
Ертеңіне біз қаланы алдық. Мүсін сол жерінде əлі тұр екен. Немістердің
қолынан  тек  оны  сəл  қисайту  ғана  келіпті.  Лениннің  осы  айбарлы  қола
мүсіні біздің жеңілместік бейнеміздей мəңгі есімде қалды.
Ұлы көсемнің осы екі бейнесі көз алдыма елестеген сайын, кəрі əжем де
елестей жөнеледі.
Ең  алғашқы  мектепке  барған  күні,  сабақтан  шыға  үйге  жүгірдім.  Есік
алдында  əжем  күтіп  отыр  екен.  Жерден  жеті  қоян  тапқандай,  мен  аптыға
сөйлеп, əжемнің мойына асылдым.
— Əже, мен бүгін Ленинді көрдім!
— Қойшы, қалқам?
Жағасына  қызыл  шүберек  таққан,  қара  пальтосы  бар.  Қолын  жоғары
көрсетіп  маған  өсиет  айтып  тұр!  Айтып  тұрғаным  сурет  туралы  екенін
əжем де ұқты. Маңдайымнан сүйіп:
— Қандай өсиет екен, құлыным?
— Мұғалім айтты: «Оқы, оқы, оқы» деп тұр дейді.
— Олай болса, Ленин бабаңның өсиетін орындайсың ғой?
— Орындаймын! Сенбесең, ант берейін, оллахи-беллахи, орындаймын.
Əжем күлді.
— Жоқ, қалқам, сен антты ескіше емес, жаңаша бер.
— Жаңаша қалай дейтін еді? Білмеймін ғой...
Əжем тағы маңдайымнан сүйді.
— Жаңаша «Ленин бабамның атынан ант етемін» дейді.— Сөйтті де, ол
мені  бауырына  қысып:—Бұл  антты  беретін  кезің  де  келер.  Пионер  де
боларсың, комсомолға да кірерсің... Ал сенен, құлыным, əзірге бір-ақ қана
тілегім бар.
— Қандай тілек?
—  Баланы  қазақ  жастан  үйрет  дейді  ғой.  Дұрыс  айтады.  «Асыл  —
тастан,  ақыл  —  жастан».  Тілерім,  құлыным,  Ленин  бабаңдай  сөзіңде
тұрғыш,  табанды  болын  өс.  Ол  жалғыз  сенің  ғана  қорғаның  емес,  бүкіл
халықтың  көсемі.  Кедей  табының  данышпаны.  Соның  жолынан  таюшы
болма! Егер Ленин өсиетін орындау үшін жан пида ете алар ер болып өссең

— кəрі əжеңнің бар тілегін орындағаның!
Əжемнің осы сөзі талай тар жол, тайғақ кешу, ауыр кезеңде сан рет есіме
түсті.  «Ленин  өсиетін  орындау  үшін  жан  пида  ете  алар  ер  болып  өссең  —
кəрі  əжеңнің  тілегін  орындағаның!»  Бұл  сөз  мені  болат  қанжар  майысар
сын  сағаттарда,  Лениншіл  жас  атыма  кір  жұқтырмай  берік  шығуыма
себепкер болды.
Қайран əжем, немересінің басына ауыр күн түсерін білгендей, мені күні
бұрын  қайрай  бергісі  келген  екен!  Бұл  жақсылығыңды  еш  уақытта  да
ұмытпаспын!
Фашист  солдаттары  Ленин  ескерткішін  құлатпақ  болған  күні  кəрі  əжем
тағы есіме түсті. Гете, Шиллерді оқып, Бетховен, Моцартты тыңдаған ұлы
халықтың солдат киіміндегі ұлдарының Ленин қасиетін сауатын əзер ашқан
қазақтың кəрі кемпірі құрлы ұқпағанына таң қалдым. Менің əжем: «Ленин
—  бүкіл  адамзаттың  шамшырағы»,—  десе,  бұлар  сол  шамшырақтың  өзге
жұртқа  түсіп  тұрған  сəулесін  сөндірмек!  Қандай  надандық!  Қандай
айуаншылық!
Отарба  зырлай  түседі.  Мен  енді  адамгершілікті  аяққа  басып,  Гитлер
соңынан ерген неміс балаларының қылығын, сана-сезім тұрғысын түсінгім
келді.  «Бұларды  осыншама  қан  ішерлікке  жетектеген  қандай  күш?»—
деймін өзіме өзім сұрақ қойып. С.өйтем де жауап беремін: «Күш біреу-ақ :
Гитлер  өзінің  соңынан  ерген  есуастарына  олардың  өзге  ұлттардан  ерекше
туғанын,  басқа  ұлттардың  бұларға  құл  болуға  тиісті  екенін  миларына
қондыра  білген.  Ұлтшылдық  өзге  ұлттан  өзін  артық  санайтын  шовинистік
— пасық сезім, бірақ долы сезім! . Бұл сезім адамды тек тəкаппарлыққа, ер
көкіректікке,  езге  халықты  менсінбеуге  тəрбиелеумен  бірге,  есуас  жарым
естерді  қаныпезерлікке,  басқа  адамдардың  тіршілігіне  қан  құмарлықпен
қарап, оларды аямаушылыққа баулиды».
Аң  тақылеттес  адам  аңнан  да  бетер  қиянатшыл,  қан  ішер  келеді.  Неміс
фашистері  —  солар.  Олардың  пиғылы,  қылығы,  мінез-құлығы,  ұстаған
жолы — бəрі аризм теориясына, өзгеден артықпыз деген идеяға бағынған.
Сол  идеяны  ақтап  шығу  үшін  олар  өзгелерге  деген  қандай  қиянаттық,
жауыздық,  айуандық  іске  болса  да  барады.  Оларды  бұндай  қиянатқа
жеткізбеудің жалғыз жолы — құрту!
«Кекке  —  кек!  Қанға  —  қан!»  Неміс-фашист  басқыншыларын  аямасқа
мен де белімді бекем буамын. Табансыздық көрсетпеске ант етем. Өйткені
мен  Ленин  ұрпағымын.  Ешкімге  құл  болуға  көнем  деген  ойым  жоқ.  Өз
басымның азаттығын, халқымның азаттығын қан майданда қамсыз қорғауға
міндеттімін.  Осындай  шешімге  келем  де,  қайтадан  жол  бойына  қараймын.
Отарба  бұрынғы  қалпынша  зырлап  келеді,  телеграф  бағаналары  да  сол
бұрынғысынша  бірін-бірі  құшақтай  құлап  жатыр.  Өрмек  жүзі  ауғандай,
байқаймын,  жол  мөлшерінен  ауып  бара  жатқан  секілдіміз.  Алғашқы
күндегідей  емес,  қазір  тоғайлы  өзен,  орыс  поселкелері  кездеседі.

Күнбатыста  жүріп  жатқан  қан  майданның  бұл  араға  əзір  салқын  жете
қоймағаны сезіледі. Əр жерде шөп шауып жатқан орақшылар, өзен жағалай
балық  салып,  не  болмаса  шуылдаса  суға  шомылып  жүрген  балалар
көрінеді.  Əне,  ана  бір  көшемен  бір  топ  поселке  адамдары  кетіп  барады.
Еркек-əйелдері  аралас.  Алдарында  сырнайшы.  Екі  үш  əйел  топтан  ілгері
шығып,  қолдарындағы:  орамалдарын  бұлғай  билеп,  əн  салады.  Бұл  топ,
шамасы,  бір  аяулысын  майданға  жүргізгелі  жатқан  топ  секілді.  Той-думан
сол жігітті шығарып салу əрекеті екені сөзсіз. Өйткені топтың ортасындағы
ұзын  бойлы  жігіттің  арқасында  таңулы  қапшығы  бар,  билеуші  қыз-
келіншектер де əлсін-əлсін соның қасына үйірілісе түседі.
Отарба кей поселкені жанай өтеді. Мұндайда жол шетінде тұрған бірен-
саран  бойжеткен  қыз  балалар  кездесіп  қалады.  Олар  кездері  жаудырап,
қолдарын бұлғап, біздерді шығарып салады.
Осындай  қыздарды  кергенде,  жүрегім  удай  ашып  келеді.  Ақбаян  ең
болмаса осынау бейтаныс қыздар құрлы қол бұлғап қалуға жарамады-ау!
Қауіп-қатерлі қанды жорыққа аттанып бара жатқанда сүйген адамыңның
«тез  қайт!»  деп  артыңнан  жылап  қалғанына  не  жетсін!  Əттең,  əттең,  не
керек, ит Əлжан, сен маған бұл күнді көп көрдің-ау! Егер майданнан аман
қайтар күн туса!..
Сонда не істемексің? Оны қырасың ба, жоясың ба? Əлде Бекежан секілді
сыртынан ұрланып келіп мерт етесің бе?
Амалсыз ерінімді тістеймін. Бұның бірі де менің қолымнан келмейтінін
білемін.  Атым  сыры  өзіме  мəлім.  Өз  мінезім  өзіме  аян.  Мен  бетпе-бет
келген  жаудан  ғана  қорықпаймын.  Ал  қазір  бетпе-бет  келетін  жау  Əлжан
емес, неміс солдаттары. Өшті содан алу керек. Əлжанға кеткен қыз намысы
емес,  неміс  басқыншыларына  кеткелі  тұрған  Отан,  ел  намысын  ойлау
керек. Мен Əлжанды да, Ақбаянды да тезірек қиялымнан қуамын.
Бірақ тілің ұшында күрмеліп тұрған əніңді, жүрегің түбінде жатқан ауыр
қайғыңды  қалай  ұмытарсың!  Менің  көз  алдыма  Ақбаян  қайта-қайта
елестей береді. Мен оны көргім келмей, көзімді жұмамын. Ол одан əрі ап-
айқын  болып  дəл  қасыма  келіп  тұра  қалады.  Сасқанымнан  маңдайымнан
бұршақтап шыққан терімді сүртіп, қатты күрсіне демімді аламын.
— Жігітім, неге күрсіндің,— дейді маған, өзге жастарға айтып отырған
əңгімесін  тоқтатып,  бұрын  Халхин  Гол,  Хасан  көлінің  басында  ұрыста
болған, бізді əкеле жатқан орта жасқа келіп қалған старшина.
—  Ғашығы  есіне  түсіп  күрсініп  тұр,—  дейді  мен  үшін  жауап  беріп  бір
қуақы жігіт.
Өзге  жастар  ду  күледі.  Бұнда  күлерліктей  ештеңе  жоқ  болса,  да  мен
ашуланбаймын,  ақырын  езу  тартамын.  Өзгелердің  де  өзімдей  екенін

білемін.  Қайсы  болса  да  көңілдегі  уайымдарын  күлкімен  жасырғысы
келеді.
— Жігітім, майданға аттанған адамға қайғы серік бола алмайды,— дейді
старшина,—  жау  жігіттің  қайғысынан  емес  ызасынан,  ашуынан  қорқады.
Күрсінуді  қой,  одан  да  бізге  қосыл.  Əңгімемізді  тыңда,  бұл  сенің  алдағы
айқасыңа керек болады.
Мен  үн-түнсіз  барып  жігіттердің  жанына  отырамын.  Əңгіме  тыңдасам
Ақбаянды ұмытармын деп үміттенемін.
— Иə, сосын не болды, старшина жолдас?— дейді əлгі мен үшін жауап
берген қуақы жігіт үзіліп қалған əңгімелерін қайта! жалғастырғысы келіп.
Старшина кестелі дорбасынан махорка алып, газетке асықпай орады да,
шылымын аузына салып, қасындағы жігітке бетін таяды. Анау қалтасынан
шырпысын  алып,  тез  оның  шылымын  тұтатты.  Старшина  көгілдір  түтінді
жоғары қарай будақ-будақ бұрқырата жіберді де:
—  Ол  кезде  біз  автоматты  білмейтінбіз,—  деді  əңгімесіне  кірісіп,—
командирлеріміз  десант  əскерімен,  көбінесе  жапон  солдатымен  қоян-
қолтық  келіп  қалғанда  қолданылатын  дзю-до,  самбо  секілді  тəсілдерге
үйрететін.
— Қоян-қолтық алысқан шақта кімнің күші басым болса, сол жеңеді ғой,
— деді жанында отырған жас бала жігіт,— бұ жағынан, əрине, бізге ешкім
де шақ келмейтін шығар...
— Ой, тіпті олай емес, балақан,— деді старшина езу тартып күлімсірей,
шылымын  бір  сорып  қойып,—  қандай  айқас  болса  да,  ақыл  мен  айла
жеңеді.  Əрине,  қара  күштің  де  көмегі  бар.  Бірақ  ол  екі  адам  жеме-жемге
келіп,  қоян-қолтық  алыса  түскенде  ғана.  Ал  жау  сені  мұндай  жағдайға
жеткізбеуге тырысады.
— Əрине ғой.
—  Десант  бөлімі  бірнеше  звенодан  құрылады.  Əр  звенода  үш  адамнан.
Жаумен қоян-қолтық алысуға тура келгенде осы үш адам сүйір жағы жауға
қараған үш бұрыш тəрізденіп айқасқа шығады. Үш бұрыштың жауға қарсы
маңдай  алды  сүйір  жағында  ең  əлсіз,  не  əлі  соғыста  тəжірибесі  жоқ  жігіт
болады.  Ол  ешкімді  өлтіріп  жарытпайды.  Бар  міндеті  —  өзінің  қарсы
алдынан,  бүйірінен  төніп  келген  жау  солдатына  тойтарыс  беру.  Өзіне
шүйілген  мылтықтың  ұшынан,  не  қылыштан  сау  қала  білу  ғана.  Ал  үш
бұрыштың  артқы  екі  бұрышында  келе  жатқан  екі  жігіт  алдындағы  бала
жауынгерге төніп солдаттарды қағып тастап отырады. Осылай бір адамдай
қимылдаған үш жігітті қандай жау болса да ала алмайды.
—  Япырмай,  ə!—Мен  қоян-қолтық  алысып,  тым-тырақай  екі  жақ  бір-

біріне тап қояды екен десем...
—  Ондай  да  болады.  Бірақ  қоян-қолтық  алысуда  да  тəртіп  пен  тəсіл
жеңеді.
— Оған сөз бар ма! Бірақ неміс басқыншыларымен алысуда негізгі күш
оқ қой.
— Əрине. Демек, қоян-қолтық алысудың да тəсілдерін біліп қойған жөн.
Бұл,  əсіресе,  барлаушыларға  өте  керек-ті.—  Старшина  шылымын  сорып,
кенет  ойлана  қалды.  Біз  де  оның  ойын  білген  жоқпыз.  Əлден  уақытта
барып:—Əңгіме  жаңағы  қазақтың  батыр  жігіті  жайында  еді  ғой,—  деді,—
аты Хасен еді. Иə, Хасен Бекежанов болатын. Ұзын бойлы, екі иығына екі
кісі мінгендей, кең жауырынды қара торы жігіт еді. Менің звеномда Медоев
деген төртбақ келген бір осетин жас солдатымен осы екеуі... Қауіп-қатерлі
жерге ең алдымен Хасен барады. Бұл жолы да солай болды. Біздің звеноға
жапон  əскері  бекінген  бір  кішкентай  поселкенің  күншығыс  қорғандағы
күзетін  жою  тапсырылған.  Тапсырманы  орындау  ниетімен  біз  поселкеге
тие  беріс  жердегі  бір  сайға  келіп  бекіндік,  көріп  жатырмыз,  жапон
күзетшісі қорғанның үстінде ерсілі-қарсылы тыным алмай селтеңдеп жүр...
Міндетіміз  —  осы  күзетшіні  дыбыс  шығармай  көзін  жою.  Содан  кейін  өз
əскерлерімізге хабар бермекпіз. Қызыл ерлер осы жолы ашылған қорғаннан
ештеңеден хабарсыз жатқан поселкедегі жапон полкіне лап қоймақ.
— Иə, оны қалай жоймақ болдыңыздар?
Жоспарды  Хасен  айтты.  Ол  еңбектеп  барып,  қорғандағы  күзетшіні
құртпақ  болды.  Медоев  менен  хабар  келгенше  жатқан  жерінен
қозғалмайды. Мен Хасеннің соңынан еңбектеп отырып қорғанның төменгі
жағына жетіп жатуым керек. Хасен күзетшіні жойған кезде, ол маған хабар
береді. Мен Медоевке хабарлаймын. Медоев полкке жеткізеді. Біздің бұлай,
үшеуміз  үш  жерде  болуымыз  қауіпсіздігіміз  үшін  де  керек.  Əлдеқалай
біреуіміз  жазатайым  бола  қалсақ,  езге  екеуіміз  аман  қаламыз.  Қысқасы,
осылай  жоспар  құрып  іске  кірістік.  Үстімізде  шөптен  айыра  алмастай  көз
байлағыш  жасыл  халат.  Хасен  елу  метрдей  ұзағанда  мен  де  еңбектей
жөнелдім.  Көзімді  өкшесінен  алмаймын.  Айтқан  жеріне  барып  үн-түнсіз
жатырмын.  Бірақ  Хасен  қорғанға  кіріп  алып,  үн-түнсіз  жатқан  тəрізді
болып көрінді маған. Жапон солдаты сол бұрынғы қалпынша селтеңдеп əлі
қорған басында ерсілі-қарсылы жүр. Уақыт етіп барады. Хасенім қозғалар
емес.  Қобалжиын  дедім.  Мен  күтпеген  бір  зақымға  ұшырамаса  жарар  еді
деп  ойлаймын.  Əрі  жатып,  бері  жатып,  тəуекел  деп  қорғанға  таяй  түстім.
Етегіне жеттім. Сол кезде қорған басында жүрген күзетші солдатым:
— Старшина жолдас, сізге не болған? Медоевке неге хабар бермейсіз?—
деді тұншыға күбірлей.
Жапон  күзетшісі  дегенім  Хасен  екен.  Одан  бір  секунд  те  көзімді  алған
жоқ  едім,  қай  арада  жапон  солдатын  құртып,  өзінің  тебе  басына  шыға

келгенін  осы  уақытқа  дейін  де  білмеймін.  Барлаушы  деп  міне  осыны  айт.
Ер де, епті де еді!
— Ғажап жігіт екен!
— Иə, сосын не болды?
—  Сосын  не  болушы  еді.  Мен  Медоевке  хабар  бердім,  Медоев  полкке
жеткізді...  Жарты  сағаттан  кейін  жапон  гарнизонының  күл-талқанын
шығардық.
— Ол жігіт қазір қайда?
— Халхин-Голдан кейін жаяу əскер училищесін бітіріп, лейтенант атын
алды.  Қазір  неміс  басқыншыларымен  соғысып  жүр.  Жақында  газеттен
оның тағы бір ерлігін оқыдым.
— Қойыңызшы?!
— Тірі екен ғой!
— Қандай ерлік істепті?
—  Барлауда  жүріп  қолға  түсіп  қалыпты.  Қолға  түсірген  немістің  алты
солдаты  оның  бүкіл  қару-жарағын  алып,  бұрын  қазақты  көрмегендіктен,
орталарына  қоршап  таң  қалысып,  келеке  етіп  тұрғандарында,  жалғыз  өзі
оларға  тап  беріпті.  Жанында  тұрған  бір  неміс  солдатын  іштен  теуіп
құлатып,  біреуін  тұмсығынан  ұрып  қан  жоса  етіп,  үшіншісін  өкпе  тұстан
беріп  талдырып  тастапты.  Қарусыз  адамның  мұндай  қимыл  көрсетерін
күтпеген,  қаннен-қаперсіз  тұрған  өзге  неміс  солдаттары  сасып  қалып,
Хасен талып жатқан неміс солдатының бірінің автоматын ала салып, бəрін
бірдей, қойдай жусатып, өзі аман-есен тобына келіп қосылыпты.
— Жігіт-ақ екен!
Қашқан  жауға  қатын  ер  деген,  немістер  көп  болса  да,  ештеңе  істей
алмаған ғой?
—  Не  істесін?  Күтпеген  жерден  қарусыз  адам  өздеріне  тап  берген  соң
сасып қалған да!
— Мұндайда кім бұрын қимылдаса, жеңіс соның жағында ғой.
Мен  де  Хасенге  іштей  риза  болдым.  Хасеннің  көзсіз  ерлігі  менің  мəңгі
жадымда  қалды.  Екі  ай  өткенде  оның  сол  қимылын  мен  де  пайдаландым.
Сонда дəл барып, Хасеннің ерлігін біз секілді жас жауынгерлерге үлгі етіп
шерткен мосқал старшинаға іштей алғысымды айттым.
Күн  екінтіге  айналып  бара  жатыр  екен.  Старшина  əңгімесін  доғарып,

келесі станциядан кезекшілерге қайнаған су алуды бұйырды. Дəл осы кезде
бұрышта отырған жас жігіт жанындағы сырнайын алып, безілдете жөнелді.
Біз қосыла кеттік:
Аттан, жастар, қан майданға,
Қайнап бойда қанды кек!
Болмайық қорқақ біз мұндайда,
Тосылсын оққа көкірек!
Мен жан-жағыма қарадым. Жаңа ғана старшинаның əңгімесін ертегідей
көріп  қобалжи  ұйып  тыңдап  отырған  серіктерімнің  жүзінен  енді  басқа  бір
саз  көрдім.  Қабақтары  түйіліп,  көздерінде  сөнбес  жалын  ойнап,  өлеңді
айтқан сайын, жауға шабардай қаһарлана түскен.
Бұлар  —  Ленин  ұрпақтары.  Бастарына  күн  туса,  қайсысының  болса  да,
қолынан  Хасеннің  ерлігі  келеді.  Бұларды  жеңу  қиын.  Кім  бұларға  ажал
ойласа, ездері осылардың қолынан ажал табады.
Дəл  осы  сəтте  маған  тағы  бір  ой  келді.  Ол  ойым  —  өз  басым,  Ақбаян
жайы  еді.  Ауыр  шешім,  керекті  шешім  өзінен-өзі  туды.  Мынау  отырған
жастар  бəрі  де  мен  секілді  емес  пе?  Бұлардың  əрқайсысының  да  менің
Ақбаяным  тəрізді  Ақбаяны  бар  екеніне  күмəндануға  бола  ма?  Əрине,
болмайды.  Соған  қарамай,  қайсы  болса  да,  маған  ұқсап,  салы  суға  кетіп
опық жеп отыр ма? Ал менікі не? Жоқ, бұным жігерсіздігім екен.
Осы  минуттан  бастап,  ел  басына  күн  туғанда,  қара  бастың  қайғысына
беріле  беруімді  күнə  деп  таптым.  Ендігі  бар  күшімді,  бар  ар-намысымды
Ақбаянды жоқтау емес, Отанымды қорғауға жұмсауға іштей ант еттім.
Ұлы тілек менің дертіме шипа болып, көңіліме бір асау жігер берді. Мен
де  өлең  айтып  отырған  серіктеріме  барып  қосылдым.  Өз  басыңның
қайғысын Отан қайғысына жеңгізу бұ да үлкен ерлік. Дəл осы сəтте мен де
өзімді сол ерліктің иесімін деп таныдым.
Отарба  күнбатысқа  қарай  асыға  зырлай  түсуде.  Тезірек  майданға  жетіп
жаудан кек алсақ деген арман жүрегімізді өртеп біз де асығудамыз.
Елден шыққанымызға бір жеті өткен шақта, біз де майдан жүріп жатқан
солтүстік күнбатыс соғыс ауданына таяп қалдық.
III
—  Жақсы  жатып,  жайлы  тұрдыңыз  ба?—  деді  бөлмеме  кірген  Бəтима,
менің ояу жатқанымды көріп.— Бүгін қалай ұйықтадыңыз?
—  Күндегімнен  тəуірлеу.  Адам  жата  –  жата  əбден  жалығады  екен.

Дəрігер уəдесінде тұрса, маған тұруға рұқсат етпекші еді ғой.
Бəтима қолтығыма термометрін қойды. Күлімсірей бетіме қарады.
— Онысын қайдам. Əйтеуір, кеше Ақбаян жеңгейге сізге жолығуға тағы
рұқсат етпей жіберді ғой. Сонысына қарағанда...
— Ақбаян келіп пе еді?
— Иə, келген. Сіз жатқалы айға таяп қалды ғой, содан бері бес-алты рет
келді.
Жүрегім жылып кетті. «Қиімнің жаңасы, достың ескісі жақсы деген осы
да. Қайтсын, менен бөтен оның кімі бар?»
Іштегі  қуаныш  сыртыма  теуіп,  бетіме,  сірə,  тым  айқын  шыққан  болуы
керек,  Бəтима  томсара  қалды.  Одан  сайын  қуана  түстім.  Бишара,  «Ақбаян
келді»  деген  сөзге  менің  неге  ішпей-жемей  тойып  қалғанымды  қайдан
білсін! Əлі де сол баяғы арамыздағы шала біткен сөздің аяғын күтіп жүр ме
екен? Жоқ, Бəтима, маған ол əңгіме сол күні-ақ біткен...»
«Ақбаян келді» дегенді естіп, осыншалық қуанғанымды ұнатпай қалған
Бəтима қабағын сəл шытты.
— Əркімнің бір арманы бар,— деп күбірледі.
Əрине, бұл сөз маған арналған. Оны мен бірден түсіндім.
— Сонда менің қандай арманым бар деп ойлайсың?
— Қайдам...
— Сонда да?
Əркім  өзінің  қол  жетпесін  арман  ететін  тəрізді.  Мысалы,  бүкірдің  ең
үлкен арманы шалқасынан жазылып бір жату дейді ғой...
Мен  мырс  етіп  күліп  жібердім.  «Жоқ,  Бəтима  менің  арманым  жайында
емес,  өзінің  арманы  жайында  айтып  жүр.  Расымен  сондағы  маған  айтқан
сыры шын арманы болғаны ма?» Сөзді мен қайтадан Ақбаянға бұрдым.
— Доктор оны бекер маған жолығуға рұқсат етпейді...
— Себебі бар шығар.
— Қандай себеп?
— Онысын өзі біледі де...
Бəтима кенет мырс етіп күлді. Мен одан:

— Неге күлдің?— деп сұрадым.
— Жай əншейін... Бір қайғылы оқиғаға...
— Адам қайғылы оқиғаға күледі ме екен?
—  Əрине,  күлмейді.  Мен  еркектердің  кейде  шын  махаббат  пен  өтірік
махаббатты айыра алмайтынына күлемін...
— Сонда бұл сөзің мен жайында ма?
—  Жоқ,  бұл  сөзім  төртінші  бөлімдегі  жігіттің  əңгіме  еткен  адамы
жайында...
— Ол адам не істепті?
—  Бəлендей  қызық  ештеңе  де  жоқ...  Дегенмен  тыңдағыңыз  келсе,
айтайын.  Алматыда  Ақыс  деген  бір  қызметкер  өзінің  секретарь  əйелін
жақсы  көреді  екен.  Жас  келіншек  те  ол  десе  жанын  қоярға  жер  таппайды
мыс.  Бірін-бірі  жақсы  көргендігі  соншалық,  арасындағы  байланыс  ұзақ
жылға созылыпты. Əлгі кісі жасы келіп қалғанына қарамастан, анда-санда
секретарь  əйелінің  үйіне  оңашада  барып  жүреді  екен,—  Бəтима  тағы  да
жымия күлді.— Əр барған сайын, бір жасарып қалатын көрінеді...
Мен аңғармай, өз ойымды айтып қалдым.
— Жасы келген еркек махаббатқа тұрақшыл келеді ғой.
—  Солай  ма?—  Бəтима  маған  жалт  бұрылды.—  Ол  бір  жақсы  қасиет
екен. Бұрын білмейтін едім... Ал жас əйел ше? О да сондай тұрақшыл бола
ма екен?
— Мұндай зат əркімнің мінез-құлқымен байланысты ғой. Кəріні сүйген
жас аз ба? Бəтима томсара жауап берді.
— Рас. Біреуді ұзақ жақсы керу мінезбен байланысты. Дəл мен өзім əлгі
секретарь əйелдей бола алмас едім.
—
Бəтима  менің  сұрағымды  күтпей,  асыға  қолтығымдағы  термометрді
алып қарады да:
— Бүгін ыстықтығыңыз ойдағыдай, отыз алты жарым градус,— деді де,
үйден тез-ақ шығып кетті.
Кей адам не боса соны өз басына жорығыш келеді,— ондай жан емеспін.
Өз басым тек жақсылыққа ғана сенемін. Өмірдің өзі де сол жақсылық үшін
жаралған  емес  пе?  Ұзақ  жыл  жақсы  көрген  Ақбаяным  жайында  көңілімде

титтей күдік туғызуымның өзі жамандығымды көрсетпей ме? Əрине сөйтер
еді.
Бəтима айтқан қайдағы жоқ əйелдің істеген жаман ісін енді ойымнан тез
шығаруға тырыстым. Бұным тіпті жақсы болды. Көңілімді торлай бастаған
тұман тарап, көкірегімдегі Ақбаянға деген махаббат күні қайта шықты.
Жақсы  көру!  Егер  адам  бірін-бірі  жақсы  кермесе,  қасқырдан  да  артқан
қан құмар болып кетер еді. Жақсы көру деген бір ұлы қасиет. Бұл қасиеттің
езі  де  екі  түрлі  болады.  Жалпы  адам  баласын  жақсы  көру  бар  да,  жеке
адамды  жақсы  көру  бар.  Жалпы  адам  баласын  жақсы  керіп,  оның  бақыты
үшін  күресу  ол  үлкен  жүректі  алыптардың  ісі.  Ондай  адамдар  Бруно,
Галилей  тəрізденіп  отқа  күйіп,  Ленин,  Дзержинский  секілденіп  қандай
мехнатқа  болса  да  шыдап,  бар  өмірлерін  сол  адам  бақыты  үшін  сарп  ете
алады.  Александр  Матросов  пен  Сұлтан  Баймағамбетов  тəрізді,  көкірегін
оққа төсей; Гагарин мен Титов құсап, тұңғиық, қара мұхит космосқа да ұша
біледі.  Бұндайлар  —  айырықша  жандар.  Ал  жеке  біреуді  жақсы  көру,  сол
үшін барыңды аямау — бəріміздің де қолымыздан келетін ерлік. Кім өзінің
ата-анасын,  туған  бауырларын  жақсы  көрмейді?  Солар  үшін  жан  аямай
еңбек  еткісі  келмейді?  Кім  өзінің  сүйген  адамы  үшін  сын  сағаты  туса
жанын  құрбан  етуден  бас  тартады?  Меніңше,  бұл  қайсымыздың  болса  да
қолымыздан келетін іс. Бірақ біреуді жақсы көру, ұнату бар да, не болмаса
оны  шын  жүректен  өлердей  сүю,  онысыз  өмір  сүре  алмайтындай  ғашық
болу  бар.  Жан-тəнімен  сүю,  ғашық  болу  меніңше  адамда  бір-ақ  рет
кездесетін  қасиет.  Əлде  мен  сондаймын  ба,  əйтеуір  өзім  өмірде  бір-ақ
мəртебе  ғашық  болған  тəріздімін.  Жасы  келген  адамға  «сүйіп  едім,  ғашық
болып едім» деген сөзді айтудың өзі де ерсі тəрізді, бірақ бастан өткен істі
айту  айып  па?  Айып  емес  қой  деймін.  Сондықтан,  оқушым,  сенен
сырымды  жасырғым  келмейді.  Ғашық  болғаным  тек  Ақбаян  болса,
ұнатқаным,  жақсы  көргенім  өзімнің  соғыстан  кейін  үйленген  жұбайым
Татьяна  еді.  Əрине  жүрек  дастарқан  емес,  көрінгенге  жайыла  бермейді.
Əйтсе  де,  Ақбаян  деп  күйген  жүрек  Татьянаға  ақ  дастарқандай  адалынан
жайылған.  Оның  себебі  де  бар,  соңынан  айтып  берермін.  Ақбаянның
күйігінен  өртенген  жүрек  Татьяна  деп  тынышталды,  ауыр  кеселден  шипа
тапқандай саялады. Бірақ біздің қуанышымыз да мəңгілік болмады. Ажалға
заң жоқ. Осыдан бір жыл бұрын Татьяна қайтыс болған. Оның өлімі маған
қатты батты. Адам кейде шын ғашық болып қосылмағанмен, егер бірін-бірі
ұнатып табысқан болса, бірге отасқан өмірлерінің ішінде бірін-бірі сыйлап,
бірінің  көңілін  бірі  қалдырмай  өтсе,  бұлардың  да  махаббаты  шын
ғашықтардың  махаббатындай  аяулы  келеді.  Біздің,  Татьяна  екеуміздің,
арамыз да осындай жағдайға айналған еді. Сондықтан да оның өлімі қатты
батты.  Бірақ  мəңгілік  қайғы  жоқ  жанымның  қасіреті  де  қарая  бастаған
бақырдай  бірте-бірте  күңгірттене  түсті.  Мүмкін,  бұған  себеп,  біздің
арамыздағы махаббат шын алтын емес, өз қолымыздан алтын еткен, алтын
түстес  мыс  болды  ма  екен?  Бұл  əлде,  қайғыны  тез  ұмытатын  мінезіммен
байланысты  ма,  əйтеуір,  өткеннен  гөрі,  мен  алдымды  көбірек  ойлайтын
болдым.  Өмір  деген  қай  жағынан  татсаң  да,  бірдей  тəтті  шақпақ  қантпен

тең  емес  пе,  өзінің  сұлу  сəнімен,  көңіліңді  толқытар  əсем  əнімен  мені
қуанышты құшағына тарта берді. Міне, осы кезде Бəтимамен кездестім.
Татьяна  қайтыс  болғанына  жарты  жылдан  асып  кеткен.  Жаздың  бір
əдемі күні еді. Құбыла жақтан самал жел соғып, асфальт көшелі тас қаланы
жібек  торғынмен  жапқандай  жайма-шуақ  болып  тұрған.  Мұндай  күн  бұл
арада өте сирек кездеседі. Орман тоғайы аз, тас өлкенің қысы қатты, жазы
аңызақ  ыстық,  желді  келеді.  Жəне  бұл  бұрынғы  соғыс  алдындағы  тайыз
шахтысы  бар  шағын  поселкелі  Мысқазған  емес.  Бір  шетінен  бір  шеті  ат
шаптырым, төрт қатар сəнді үймен əшекейленген тас кешелі, он мыңдаған
жұмысшысы  бар  алып  қала.  Қыбырлаған  адам,  ерсілі-қарсылы  аққан
автомашиналар. Ыстық күндерде жаныңды қоярға жер таппайсың. Құр ғана
көшеге төселген асфальт емес, қаланы қоршаған сонау жықпыл тасты бүкіл
қырқа,  төбелердің  бəрі  қызады.  Бұл  қызу  ыстық  желге  қосылып,  қаланың
шетінен алып көрік жалыны үріп тұрғандай болады, Жұрттың мұндай күні
жан  сақтайтын  жері  —  көлденеңі  он  шақырым,  ұзындығы  бес  шақырым,
дарияға  бергісіз,  қолдан  жасалған  көл  жағасы.  Мысқазғанның  солтүстік
жағындағы Өндір өзенін бөгеп, үкімет сол араға соғыстан кейін мыс кенін
байытатын үлкен фабрика мен мыс қорытатын завод салған. Өзен бөгелген
жерде  шалқыған  дария  көл  пайда  болған.  Көп  болғанда  қандай!  Суы  кез
жасындай  мөп-мөлдір.  Арқаның  аспаныңдай.  Ойпаттау  келген  жағасы
құмайт.  Қала  жұрты  демалыс  күні  осылай  қарай  ағылатын.  Біреулер  суға
шомылады,  ал  қайсысы  көк  толқынды  көл  бетінде  желқайық,  ескекті
қайықтармен  серуендейді.  Бағзы  біреулер  құмды  жағаға  жатып  күнге
күйеді. Əйтеуір əркім-ақ, демалыс күндерін осы көл жағасында шамалары
келгенше көңілді өткізуге тырысатын.
Татьяна  барда  екеуміз  осы  жағаға  жиі  баратын  едік.  Жұбайым  қайтыс
болғаннан бері əдеттегі серуендеуімді тіпті ұмытқан болатынмын.
Сол бір əдемі жайма-шуақ қоңырқай күні аңсарым ауып автобусқа мініп,
жарты  сағатта  осы  араға  келдім.  Бүгін  де  күндегісіндей  быжынаған  кісі.
Нағыз  Қара  теңіздің  жағасындағыдай.  Көбі  жағаны  қуалай  жүгірген  бала-
шаға.  Мөлдір  суды  біріне-бірі  шашып  мəз-мейрам  қыз  бен  жігіт.
Əлдекімнің  қуана  шыққан  күлкісі,  серігін  шақырған  ерке  дауысы  естіледі.
Жаға  толған  шат-шадыман.  Мен  сирек  талды  аллеямен  келдің  құмайт
жағасын  жанай  келе  жатырмын.  Анда-санда  жағадағы  жұртқа  қарап  қоям.
Суға  шомылайын  десем,  жастардан  бос  жер  көзіме  түсе  қоймай  келеді.
Жастар  арасына  баруды  өзіме  лайықсыз  көрем.  Көңілі  арам  кəрі  өгіз  жас
бұзаулармен  бірге  жайылады.  Мен  ондай  жан  емеспін  ғой.  Жасың  келіп
қалғаннан кейін, сылаңдаған қыз-бозбаланың арасына кіру адамға бір түрлі
ерсі  көрінеді  екен.  Осылай  келе  жатқанымда,  ортадағы  аллеядан  алдыма
талдырмаш денелі бір əйел келіп түсті. Жүзін аңғармай қалдым. Үстінде ақ
жібек  көйлегі  бар.  Қолында  кішкентай  қара  шамадан  (мұндай  шамаданды
əдетте  шаштараздар  мен  дəрігерлер  ұстап  жүреді).  Қыпша  бел,  аяғы
оқтаудай  түзу,  дене  мүшелері  біріне-бірі  сəйкес,  ұзын  қол,  қысқа  мойын
емес,  Жалпы  бой  бітісінде,  келе  жатқан  жүріс-тұрысында  еркек  адамның

бірден  аңғаратын  гармония  сұлулық  бар.  Мені  əсіресе  таң  қалдырған
əйелдің сыртқы дене құрылысы емес, оның шашы болды. Тоқпақтай өрген
қос  бұрым  қолаң  шашы  тобығына  жетеді  десем,  өтірікші  болмаспын.
Шолтита  кесіп,  меринос  қошқарының  жүніндей  бұйралап,  əйтпесе  бəйгіге
шабар  аттың  құйрығындай  арт  жағынан  кекжите  байлап  тастаған  келте
шаштарға  үйренген  көзіме  жерге  шұбатылған  мына  қос  бұрым  ыстық
көрінді. Өзеннің, қанша терең болса да, түбі; таудың, қанша биік болса да,
төбесі  бар.  Қайғың,  қанша  ауыр  болғанмен,  о  да  шексіз  емес,  алдыңғы
əйелдің  бұлаңдай  жерге  түскен  ұзын  шашы  көңілімді  аудара  берді.  Қазақ
«құс  қанатымен,  əйел  шашымен  сұлу»  дейді.  Бұл  əйелдің  жүзін  көрмесем
де,  тек  осынау  шашының  өзіне  мəз  болдым.  Бұным  жігіттік  сезімімнің
оянуы емес. Көркем заттың əрқашан да көңіліңді толқытатын əдеті. Бұл бір
жан  тыныштығын  бұзған  сұлу  көріністің  еріксіз  билеп  кеткен  əсері  еді.
Мұндай  шаш  иесінің  түрі  де  əдемі  болуы  керек.  Кенет  енді  оның  түрін  де
көргім  келіп  кетті.  Аяғымды  жылдамырақ  баса  түстім.  Əйтсе  де  өзімнен-
өзім  қысылып  тоқтай  қалдым.  Қыз  баланың  соңынан  жүгірген  жас
жігіттей,  елуге  таяғанымда,  бейтаныс  əйелдің  жүзін  көремін  деп  бұлай
ентелеуімді ерсі таптым. Бұл қылығымның өзі келіспейтін-ақ қылық екенін
енді  түсіндім.  Дүниеде  шашы  ұзын  əйел  аз  ба,  менің  бұным  не?  Осы  күні
қала  əйелдерінің  өздері  де  ат  құйрығынан  жасалған  бұрымды  шаштарына
жалғайды  дейді  ғой  жұрт.  Мүмкін  бұ  да  сондайдың  бірі  шығар.  Қыз
Жібектің  көшіне  ентелеген  Төлегендей  соншама  оның  жүзін  көруге
құмартқаныма  жол  болсын?»  деп,  мен  өзіме-өзім  тоқтам  салдым.  Енді
аяғымды  ілби  бастым.  Əйткенмен  көңіл  деген  бір  қызып  алса,
ауыздығымен  алысып,  ырық,  бермейтін  шын  асау  ғой,  осы  əйелдің  жүзін
көріп  қалсайшы  деп  мазамды  алып  барады.  Тағы  да  ақылға  салдым.
«Жақсыны  көрмек  үшін.  Бір  əйелдің  жүзін  көргенімде  қанша  айып  бар?»
Аяғымды қайтадан жылдамдата бастым.
Тұсынан  өтіп  бара  жатқанымда  əйел  маған  бұрыла  қарады.  Бəлендей
сұлу  болмағанмен,  иман  жүзді,  бір  көрерлік  келбеті  бар,  қара  торы  жұқа
өңді  қазақ  əйелі  екен.  Шамасы  отызға  жете  қоймағандай.  Танымайтын
адаммен  де  амандасатын  —  ежелден  қазақтың  əдеті.  Білімнің  ғұрпы
мұндай жақсы болар ма, жанынан өтіп бара жатып:
— Амансыз ба, қарындас?— дедім.
— Өзіңіз де амансыз ба, Сабыр ағай,— деді ол жылы шырай білдіріп.
— Ғажап! Бұл Мысқазғанның мені адамы түгіл, күшігіне дейін танитын
шығар. Бұрын көрмеген мынау əйелдің бірден менің атымды атауы...
— Қалқам, мен сізді танымадым ғой?
— Сіз танымағанмен, біз танимыз ғой.
— Қалайша?..

—  Мысқазғанда  Сабыр  Шəкіров  деген  Социалистік  Енбек  Ері  əзірге
біреу-ақ  қой,—  əйел  əдеппен  дауысын  тақа  қатты  шығармай  сыңғырлай
күлді.—  Мысқазғанда  сіздің  суретіңіз  ілінбеген  бірде-бір  құрмет  тақтасы
жоқ шығар...
— Ə... ə!
Біздің  бала  кезімізде  Ленин,  Калинин,  Буденный  секілді  жұртқа  əйгілі
халық  ісінің  қайраткерлерінің  суретін  ғана  көретін  едік.  Ал  қазір...  титтей
істеген  жақсылығын  болса,  суретің  далиып  шыға  келеді.  Бұл  бір  жағынан
біз секілді қатардағы еңбек адамын дəріптеу ғой. Жақсы ықылас. Еңбегіңді
жұрт көріп, партия бағалағанға не жетсін! Ал екінші жағынан, қадірленуші
тым көп болса, қадырдың да құны кетеді. Оның үстіне, жаман балықшы су
лайлайды,  сол  қадірлеуді  көтере  алмай  əуре  болып  жүргендер  аз  ба?
Дегенмен,  əйгілі  болуды  кім  жек  көреді,  мына  жас  əйелдің  мені  танимын
дегені жаныма жылы тиді. Бірақ оның «суретіңіз ілінбеген бірде-бір құрмет
тақтасы жоқ шығар» деген сөзі ұнамады. Бұдан өз басымды жеке дəріптеуді
көрдім.  Жұрттан  ала  бөтен  бар  «құрмет  тақтасына»  суретімнің  ілінуінде
маған  деген  қолайсыз  құрмет  жатыр-ау  деп  сезіктендім.  Мақталсам  да,
жамандалсам да, жұртпен бірге болсам екен. «Жалғыз жүріп жол тапқанша,
көппен бірге адасқан артық» деп қазақ білмей айтқан ба.
—  «Құрмет  тақтасынсыз  да»  мен  сіздің  көп  жағдайыңызға  сырттай
бұрыннан қанықпын,— деді əйел күле қарап, менің ойымды бөліп.
— Қалайша?
—  Татьяна  жеңгей  біздің  «Жедел  жəрдем  ауруханасында»  жұмыс  істеп
келді ғой. Мен де көптен бері сондамын.
— Ə... ə? Атыңыз кім?
— Бəтима.
— Жоқ, білмедім. Татьяна маған мұндай есімді айтпаған тəрізді.
—  Естімеуіңіз  мүмкін  емес,  бірақ  ықылас  аудармаған  боларсыз.  Мен
жайында бөтен де əңгімелер айтса керек еді. Біз о кісімен шын сырлас едік.
—  Ондай  жақын  болсаңыздар,  бір  сəрі...  Əйтсе  де,  маған  сіздің  өзара
сырларыңызды айта қойды ма екен? Таня тіліне берік болатын.
— Сүйген адамынан əйел еш құпия сыр жасырмайды. Марқұм сізді өте
жақсы көретін еді ғой...
— Оны қайдан білесіз?..
— Əйел жайын əйелден сұраңыз...

Татьянаның  мені  жақсы  көретініне  шек  келтірмейтінмін.  Бірақ  қымбат
сырын  басқа  біреуге  аша  қойды  дегенге  сенгім  келмеді.  Əйтсе  де...
жанымда келе жатқан əйел маған енді жылы ұшырай бастады. Татьянаммен
сырлас болып едім деген сөзі көптен бері үн-түнсіз жатқан жүрек пернесін
қозғады.  Енді  онымен  дұрыстап  сөйлескім  келді.  Іштегі  уайым  сыртқа
шықпаса,  кезінде  емделмеген  кесел  тəрізді,  күннен-күнге  ұлғая  береді.
Татьяна қайтыс болғаннан бері ешкіммен сыр ашып сөйлеспей, əбден құса
болып жүр едім, мынау жылы жүзді əйел маған жақсы кездескен тəрізді.
— Сонда сіз де дəрігерсіз бе?—дедім үзіліп қалған сөзді жалғағым келіп.
—  Жоқ,  медсестрамын.  Осы  көл  жағасында  «Жедел  жəрдемнің»
бөлімшесі  бар.  Əлдеқалай  біреу-міреу  апатқа  ұшыраса,  жəрдем  көрсету
керек қой... Бүгін менің кезегім еді.
— Ə... ə!
Дəл  осы  кезде  біз  көл  жағасынан  сəл  алыстау  тұрған  ресторанның
жанына  келіп  қалған  екенбіз.  Тағам  дайындайтын  жерді  көргендіктен  бе,
кенет қарным ашып кетті. Мен:
— Егер айып көрмесеңіз, мынаған кіріп нəр жалғап шықсақ қайтер еді?
— дедім. Ойым тек жанымдағы əйелмен азырақ сөйлесе тұру.
Бəтима қол сағатына қарады.
—  Иə,  түскі  ас  мезгілі  болып  қалған  екен.  Кірсек  кірейік.  Бірақ  көп
отырмалық. Мені іздеп қалып жүрулері мүмкін.
Біз  қабырғасы  шынылы,  кафетерий  тектес,  жазғы  маусымға  арналып
салынған жеңіл тағамды ресторанға кірдік. Кісі аз екен. Əр жерде екі үштен
шүйіркелесіп  отырған  бес-алты  топ  қана  көрінеді.  Суға  шомылуға  келген
жұрт  мынандай  тамаша  күнде  ресторанды  қайтсын  бəрі  көл  жағасында...
Мен  мұндағы  жұртқа  жөндеп  қарамастан  Бəтиманы  ертіп,  түкпір  жақтағы
бір  столға  барып  отырдым.  Мен  қарамағанмен,  жұрттың  бəрі  бізге  қарап
қалғанын  сезіп  келемін.  Кім  біледі,  «əйелінің  жылын  өткізбей,  мынау  да
жанына  бір  шүйкебасты  жан  торсық  етіп  байлап  үлгірген  екен!»  деп
жатқандар  да  бар  шығар.  Бірақ  менің  ойымда  Бəтимаға  деген  арам  пиғыл
жоқ.  Қамығып  жүрген  көңілдің  бұл  бір  жай  əшейін  желдесінді  тіршілік
желпінуі. Əйелімнің сырлас досымен сырласу. Татьянамды еске түсіріп, бар
ақыл-ойымды, жүрек сезімімді торлап алған шынжырды азырақ босату.
Біз столға отырысымен, қасымызға мосқал ас тасушы əйел жетіп келді.
—  Не  ішіп-жейсіздер?—  деді  менің  жас  əйелмен  келіп  отырғанымды
жақтырмағандай, қасымдағы Бəтимаға түксие бір қарап қойып.
Мен менюді Бəтимаға қарай ысырдым.

— Сіз таңдаңыз. Маған қандай тағам болса да жарайды.
Бəтима қылымсып бəлсіне қалған жоқ.
—  Жарайды,—  деп  менюге  көз  жүгіртіп  шықты,—  екі  лангет...  екі
салат... екі стакан шай. Осы жетеді ғой деймін.
—  Ішімдіктен  не  əкел  дейсіздер?—  Ас  тасушы  əйелдің  даусы  бұрынғы
қалпында  суық.  Сірə,  Бəтиманың  тағамды  екеуміздің  атымыздан  еркіндей
айтқанынан бір жаман ойға келіп қалғандай.
Өз басым ішімдікке құмар жан емеспін. Бірақ мұндайда бірер шишаның
тығынының  алынуы  əдет  қой.  Оның  үстіне  жас  əйелмен  əңгімелеспекпін.
Ал ішімдік сақауды да сөйлететіні бəрімізге мəлім. Сондықтан мен:
— Бір шампан əкелгеніңіз жөн,— дедім.
—  Жоқ,  керегі  жоқ,—  деді  Бəтима,—  маған  қызметте  жүріп  ішуге
болмайды. Ал сізге бүгінгідей тамаша күнде шараппен əуреленудің қажеті
жоқ.
Бəтиманың  бұлай  тұжыра  сөйлегенінен  сасып  қалдым.  Аузыма  сез
түспей:
— Мейліңіз,— дей салдым.
Ас  əкелуші  əйел  енжар  бұрылды  да,  кетіп  қалды.  Қасымдағы  Бəтимаға
айтар сез аузыма жаңа түсті.
—  Бейтаныс  адаммен  шарап  ішіп  отырғанымды  ерім  керіп  қалады  деп
қорқасыз  ба?..  Қорықпай-ақ  қойыңыз...  Мен  ондай  кəдік  алатын  əзəзіл
дəуірден əлдеқашан еткен жанмын
Бұл  сөзді  айтарын  айтсам  да,  қысылып  кеттім.  Ауыздан  шыққан  сез
атқан  оқпен  тең,  ойбай  салсаң  да,  енді  оны  қайтып  оралта  алмайсың.
Бəтима бетіме күлімсірей қарады.
— Ондай ойдан өзім де аулақпын... Жəне мені сізден қызғанар ешкімім
де жоқ.
Тағы да аңғармай сөйлеп қалдым.
— Ешкімім жоғыңыз қалай? Сіздей жап-жас адамның ерсіз болуы...
Сөзімді аяқтамай тоқтадым. Бəтима менің ойымды өзі аяқтады.
— Мүмкін емес демексіз ғой? Неге мүмкін болмасын. Бұл жалғанда тек
өлген  ғана  қайта  тірілмейді,  өзгенің  бəрі  де  мүмкін...  Мен  тіпті  ерге
шыққан емеспін...

—  «Неге?»  деп  сұрап,  үшінші  рет  қателесе  жаздап  əзер  тоқтадым.
Бəтиманың кім екені енді есіме түсті.
«Менің  бір  жақын  сырлас  қыз  достым  бар,—  деген  бір  күні  Татьяна,—
қандай  жігіт  болса  да,  аузының  суы  құритын,  түр  əлпеті  де  келісті,  мінезі
жібектей жұмсақ, тірі жанның періштесі. Өзі отызды бауырлап қалды, бірақ
əлі ерге шыққан жоқ». «Неге шықпай жүр, ауруы бар ма?» деген сұрағыма
əйелім:  «Жаны  ауырады»,—  деп  жауап  берген.  «Жаны  ауырғаны  қалай?
Дұрысырақ  түсіндіруге  болмай  ма?»  дегем  мен,  болса  да  анығын  білейін
деп.  «Жаны  ауырғанды  білмейтін  бе  едің?  Өз  басыңнан  өтпегендей...»—
деп  əйелім  зілсіз  күлген.  Содан  кейін  осы  Бəтиманың  оқиғасын  айтып
берген:
«Ол  медицина  училищесінде  оқып  жүргенде  өзіндей  бір  жас  жігітті
пəрменінше ұнатады. Жігіт те бұл дегенде құр шықпаған жаны, өліп-өшіп
тұрады.  Ақырында  екеуі  күз  қосылмақ  болады.  Жігіт  жазғы  каникулында
еліне  кетеді.  Күз  келмей  қалады.  Артынан  Бəтима  сүйген  жігіті  еліне
барған соң бөтен қызға үйленгенін естиді. Баладай сенгіш, шын гауһардай
таза  балдырған  жас  жақсы  көрген  адамының  осыншалық  опасыз
болғанынан жаны түршігеді. Жылайды, жігітті есі кете сүйген албырт жас
сол  күндерде  өзін-өзі  өлімге  де  қимақшы  болады.  Бірақ,  жақсы  көрген
жігітін  қимайды.  «Үйленгені  бекер  шығар.  Мүмкін  ол  қайтып  келер»  деп
ұзақ күтеді. Бірақ жігіт қайтып оралмайды. Бұл жас қыздың жүрегін бірте-
бірте  қатайтады.  Еркекке  деген  жұмсақ  сезімін  енді  қара  тасқа
айналдырады.  Олардың  бəрі  де  өзінің  сүйген  жаныңдай  опасыз  деген
ұғымға  бекіндіреді.  Міне,  сол  Бəтима  бізде  медсестра  болып  қызмет
істегеніне үш жылдан асып кетті. Содан бері оған қырындаған, сөз айтқан
жігіттер  де  аз  емес,  бірақ  ол  біреуіне  де  қарап  тұрған  жоқ.  «Өмір  бойы
осылай  бойдақ  өтпексің  бе?»,—  десем:  «Сөйтетін  шығармын...  Сөз  айтып
жүрген  жігіттердің  бір  де  бірі  ұнамайды.  Бəрі  де  Əбдірахманға  (бұл
сондағы  жақсы  көрген  жігіті)  ұқсамайды.  Ал  ұқсай  қалса,  Əбдірахман
секілді алдап кететіндей көрінеді де тұрады»,— дейді...
Сондағы  қыз  осы  Бəтима  екеніне  шек  келтірмедім.  Аты  да  енді  есіме
түсті.Мен  оның  бетіне  бұ  жолы  ойлана  қарадым.  Ши  арасындағы  қара
судай  тұнған  кездерінен  бір  бітпес  қайғы  тұманын  көрдім.  «Қыз  —  кілті
жоғалған сандық» дейді қазақ. Сол ашылмас сандық маған енді осы Бəтима
болды «Бұл сандықтың кілтін кім табар? Табылар ма екен? Табылса алтын
сандық  ішінен  жігітке  деген  қандай  жан  «мен  иемін»  деп  қолын  созар?»
Отын  барда  от  сөнбейді.  Жүректегі  жылулық  суымай,  адамның  үміті
өшпейді.  Маған  Бəтима  енді  күр  таң  қаларлық  сұлу  шашымен  ғана  емес,
езінің  сонау  қайғылы  махаббатымен  де,  қара  судай  тұңғиық  ойлы
көздерімен  де  ұнай  бастады.  Онымен  енді  шын  сырласқым  келді.  Бірақ
əңгімені  неден  бастауды  таба  алмай  кібіртіктеніп  отырмын.  Менің  ауыр
міндетімді Бəтиманың өзі жеңілдетіп берді.
— Аидадан хабар бар ма, қалай оқып жүр екен?— деді.

Аида  —  Татьянадан  туған  жалғыз  қызым.  Он  жылдықты  бітіргеннен
кейін,  Алматыдағы  шет  тілі  институтына  түскен.  Маңдайыма  біткен
жалғызым  болғандықтан,  оны  өте-мөте  жақсы  көретінмін.  Аида  туралы
Бəтиманың сұрағаны жаныма ыстық күнгі самал желдей жұмсақ тиді. Жəне
Бəтиманың менің балам жайында сөз қозғағаны маған ұнап кетті.
— Жақында ғана хат алдым, дені сау, сабағын жақсы оқып жүр.
— Шешесіне тартса, ұқыпты болуға тиісті.
Бəтиманың  бұл  сөзі  де  маған  ұнады.  Бір  орында  көп  тұрса  —  су  да
бұзылады.  Үнемі  қамыға  берілсе,  адам  қияли  болады.  Татьяна  қайтқалы
көңілім  бірде-бір  сергіп  көрген  емес.  Мұндайда  адам  өлім  туралы  көп
ойлай  бастайды  екен.  Ал  өлімді  көп  ойлай  берсең,  өмірдің  де  қызығы
кетеді.  Ақылымнан  адаспағанмен,  соңғы  кезде  бойымды  бір  зіл  басып,
сыңарынан  айырылған  аққудай,  тым  жабығып  кеткем.  Бүйте  берсем,  түбі
қайғы деген қара тастың астында қалатынымды сезінем. Сондықтан бүгінгі
көл  басына  келуім  де  осы  қайғыдан  қашудың  бір  жолы  еді.  Бəтимаға
кездескеннен  бері  азырақ  серги  түскен  тəріздімін.  Əлі  де  болса  көңілім
көтерілгенін тілеймін. Батима тағы да өзі сөз тастады:
—  Татьяна  жеңгей  сіздердің  тату-тəттіліктеріңізді  үнемі  əңгіме  ететін
еді...
— Иə, біз тағы жүз жыл өмір сүрсек те, сол тату-тəтті қалпымызда өтер
едік. Өзім осылай ойлайтын едім.
—  Өмірдің  қызығының  өзі  де  сонда  ғой.  Ерлі-зайыпты  адамдардың
арасындағы балдай тəтті достыққа не жетсін.
—  Бірақ  өмірдің  қызығы  тек  достықтың  балдай  тəттілігінде  ғана  емес,
сол балдай тəтті достықты тауысып алмауда.
Махаббат  деген  ұғыммен  ауыстырып  алғанымызды  екеуміз  де  бірдей
түсініп отырмыз. Махаббат, лəззат деген сөздерді аузыма бірінші боп алуға
мен  үлкендігімнен  қысыламын,  ал  Бəтима  жасы  кішілігінен  ыңғайсыз
көреді.
—  Рас  айтасыз,—  деді  ол  енді  күрсініп,—  достықты  тауыспай  сақтау
екінің бірінің қолынан келмейді. Бұған менің көзім əлдеқашан жеткен...
«Əйел сырын ұнатпаған адамына ашпайды. Соңғы сөз сыр ашу емес пе?
Əлде  менің  жасым  үлкендігін  бағалап  жай  əшейін  əңгімелесуі  ме?  Жасы
үлкен  адамға  сырыңнан  аздап  хабар  берудің  қандай  айыбы  бар?  Өзі  мені
аға  санап,  ешкімге  айтпай  келген  құпиясынан  бір  дерек  беріп  отырғанда,
менің оған ақыл қоспауым дұрыс па? Дұрыс болмас еді».
— Барлық жұрттың достықты сақтай алмайтынына көзіңіз жетердей —

əлі жассыз ғой, бұл түңілуіңіз тым ерте тəрізді.
—  Тек  жақсылықтың  ғана  ерте-кеші  жоқ.  Ал  жамандық  ерте  келсе,
адамды ерте қартайтады.
Бəтиманың «неге ерте қартайғанын» білсем де, əңгімелесе түскім келді.
— Көңіліңіз біреуден тым қатты қалған тəрізді ғой.
— Қалғаны рас.
— Оныңыз, тегі, қандай адам болды екен?
Бəтима жүдей күлді.
— Нашар адам болғаны ғой...
— Бірақ оған деген өкпеңізді жұрт біткенге артпайтын шығарсыз?
Бəтима менің бетіме ең алғашқы рет тікелей қарады.
— Жұрт біткеннің бəрі менің көңілім қалған адамдай болса, менің өкпем
барлығына да ортақ.
Мен де сəл əзілдей күлдім.
— Онда бар жұртты сіздің сыныңызға салатын болдық қой.
Бəтима енді жымия күлді.
—  «Мен  тақия  тігіп  сататын  болсам  —  адам  біткеннің  бəрі  бассыз
туғаны  дұрыс  дер  едім»  деген  екен  бір  олақ.  Егер  жұрт  біткен  мені  өзіне
төреші етер болса, менен жақсы баға алуы қиын болар.
— Əйткенмен, сізді езіме төреші етуден бас тартпас едім.
Бұл  сөзді  айтып  қалсам  да,  өзім  де  жерге  кірердей  ұялдым.  «Аңдамай
сөйлеген  ауырмай  өледі»  деген  осы  да.  Сірə,  Бəтима  маған  ұнай
бастағандай.  Осы  себептен  де  жаңа  ғана  ойымда  пайда  болған  бір  жақсы
сезім, бойы қатып, буыны бекімей жатып, аузымнан шығып кеткен тəрізді.
Демек, ұялғаным болмаса, айтқаныма өкінгем жоқ.
Бəтима менің бетіме тағы да ойлана қарады.
— Сіз мені өзіңізге əділ төреші болады деп сенесіз бе?
Көптен  бері  ұмытыла  бастаған  бір  жылы  сезім  бойымды  кенет  билей
жөнелді. «Сенемін» деген сөзді айтқанша, ас тасушы əйел бір поднос етіп
біздің  тағамымызды  алып  келді.  Жаңа  тұтанып  келе  жатқан  от  жел  үрлеп
өшіргендей  бірден  сөне  қалды.  Оны  жандыру  үшін  қайтадан  тұтандыру

керек.  Бірақ  алдымызға  келген  тағамды  былай  тастап,  сөзімізді  жалғай
беруді екеуміз де ыңғайсыз көрдік. Амал жоқ, асқа кірістік.
Жылға  суы  теңіздің  түрін  бұзбайды,  ішіп  отырған  ас  біздің  ойымызды
бұзған  жоқ.  Əрқайсымыз  өз  құпиямызды  іштей  шолудамыз.  Шамасы,  екеу
ара  шешетін  бір  жұмбақ  пайда  болған  тəрізді.  Ол  қандай  жұмбақ?  Күні
бұрын айту қиын. Екеуміздің сөзіміз де шын жүректен шыққаны даусыз. Ал
шын  жүректен  шыққан  сөз  жан  тербейді.  Бəтиманың  сөзі  де  менің
жанымды  тербетіп  бара  жатқандай.  Ол  маған  ұнап  қалғандай.  Əсіресе,
мінезі. Ал мінезі жақсының түрі де жақсы.
Жүрек темірше тоттанады, тотын ала білсең, темірше тазалана да алады.
Бəтиманың  мұңды  көзі  маған  қарай  берсе,  менің  жұбайым  қайтыс
болғаннан бері қайғыдан тоттанған жүрегімді тазартатын тəрізді. Содан ба,
əйтеуір, мен онымен тағы да сөйлесе түскім келеді. Сөйлесу емес, əлденені
ұғынғым  келеді.  Өйткені  құрғақ  құдық  шықпен  толмайды,  өн  бойыңды
жайылған  шер  құр  сөйлесумен  шықпайды.  Енді  маған  тіл  ғана  емес,
жүректің  өзінін  де  сөйлегені  керек.  Ал,  Бəтиманың  жүрегі  əлі  дұрыстап
сөйлемеген  тəрізді.  Енді  мен  сол  жүректің  сөйлеуін  тілеймін.  Су  өзіне
ойпат  тапса,  адам  өзінің  тілегіне  жол  табады,  енді  сол  жолды  іздеп  басым
əңкі-тəңкі бола бастады. Бірақ Бəтима кенет:
— Ақбаян жеңгей сізден көзін алар емес,— деді.
Ақбаянның аты шыққанда, мен жалт қарадым. Əйелім өлгелі оны көрген
жоқ  едім.  Залдың  арғы  бұрышында  бір  бұйра  шашты  қара  торы  жігітпен
отыр екен. Көзім түскен сəтте-ақ жүрегім дір ете қалды. Сірə, мен оны өле-
өлгенше  ұмыта  алмайтын  шығармын.  Бір  уақытта  батпандап  кірген
махаббаттың  қуанышы  ұзақ  жылдан  бері  мысқылдап  қайғы  болып  қанша
шықса да, сірə, бұл жалғанда бітер емес. Жастағы жақсы көргенім жүрегіме
шын алтын шөңге болып қадалған екен, мен оны алып тастағым келгенмен
де,  біржолата  алып  тастай  алмаған  екем.  Ақбаянға  деген  махаббатым
шынында  жаныма  қадалған  алтын  шөңге  болды.  Тот  басып,  жүрегімді
шірітпейді  де,  не  босап  суырылып  алынбайды  да.  Мəңгілік  табжылмай
тұрады да қояды. Сол себептен де мен оны көрген сайын қуанып қаламын.
Қолыма  түспес  алтын  құс  екенін  білсем  де,  өзімді-өзім  ұстай  алмаймын.
Бұны Ақбаян да білетіні сезсіз. Бірақ менің қайғымды азайтқысы келетін ол
жоқ.  Маған  қарап  қойып  жанындағы  жігітке  бірдемені  айтып  күлім-күлім
етеді.  Бөтен  адамның  əйелі  болса  да,  мен  оны  күйеуінен,  немесе
жанындағы  жігіттен  қызғанып  өліп  барам.  Жасы  келген  адамға  бөтеннің
əйелін  қызғанудың  өзі  қандай  келіспейтін  мінез.  Бірақ,  амал  не,  «құдай
қырына  алса,  қырқыңа  келгенде  де  таз  боласың».  Оны  өлгенше  жақсы
көріп  кететінмін.  Ақбаянға  көзім  түскеннен-ақ,  Бəтимаға  аздап  жылына
бастаған  сезімім  бірден  суи  жөнелді.  Араңда  шын  махаббат  болмаса,
жүрегің қанша лаулап тұтанса да, тез сөнеді. Бəтимаға деген менің сезімім
де  сондай  болды.  Ақбаянды  көріп  едім,  бірден  басыла  қалды.  Көңіл  күйі
қашан  да  бетке  шығады,  менің  халімді  Бəтима  жүзімнен  бірден  түсінді

білем, маған мұңая біраз қарап отырды да:
— Гүл қайда болса, көбелек сонда,— деді Ақбаян жаққа көз тастап.,
Гүл  əрине  —  Ақбаян,  көбелегі  —  жанындағы  жігіті  болар.  Қырыққа
келіп  қалса  да,  Ақбаянның  бетінде  əлі  əжім  жоқ.  Қамысты  көлдің  ақ
сазанындай аппақ. Өзін-өзі күте білгендігінен бе, денесі де көз тоярлықтай
сымбатты. Еркектің көзіне ерекше ілінетін кей мүшелері қыз күніндегісінен
гөрі айырықша толыға түсіп, аш белін жіп-жіңішке етіп көрсетеді.
«Қырықтағы  əйел  қыз  кезінде  сүйген  адамына  ғана  көрікті»  депті
Стендаль.  Сондықтан  болуы  керек,  мен  оның  ажарлы  түріне  сырттай  көз
тастап:
— Рас, Ақбаян — сұлу əйел,— дедім.
Қай  əйел  бөтен  əйелді  мақтағанды  жақсы  көрген,  Бəтима  да  менің
сөзімді жақтырмаған тəрізді.
— Сұлу əйелдің махаббаты тұрақсыз келеді дейді ғой кейбір жұрт...
Бəтима  неге  бұлай  дейді?  Ақбаянға  деген  бақастығы  ма?  Сұлу  əйелді
ажарсыз  əйелдің  көбі  жек  көреді  деген  қауесет  рас  болғаны  ма?  Бірақ
Бəтиманың  өзі  ондай  ажарсыз  жан  емес  қой.  Жəне  Ақбаянды  жек
көретіндей себебі қандай? Əлде бір кезде менің ғашық болғанымды біледі
ме?  Жоқ,  ол  мүмкін  емес.  Білген  күнде  де  мен  үшін  Ақбаянды  жек
көрердей қандай себебі бар? Ондай жағдайға жету үшін Бəтима екеуміздің
арамызда  бірдеме  болу  керек  қой.  Ал  ондай  бірдеменің  əзірге  қисыны  да
жоқ  екені  екеумізге  де  мəлім  емес  пе?  Əрине,  мəлім.  Өйткені,  бірімізді-
біріміз əлі жөндеп таныған да жоқпыз. Оның үстіне, Бəтимадай жан қызыға
қоярлықтай  мен  жас  адам  емеспін.  Əлде  ол  Татьянадан  Ақбаян  екеуміздің
арамыздағы  ескі  əңгімені  естіп,  Татьяна  үшін  Ақбаянды  жек  көріп  отыр
ма?»  Əйтеуір,  маған  Бəтиманың  Ақбаянға  берген  мінездемесі  əзірге
түсініксіз...
—  Сіз  Ақбаянды  жақсы  танисыз  ба?—  дедім  мен.—  Жақсы  білмесеңіз,
ол туралы əлгі айтқан сөзіңіз артық тəрізді.
— Жоқ, мен о кісіні танымаймын. Тек жұрттың айтуынан ғана білемін.
— Жұрт Ақбаян туралы жаман атай ма?
— Бəлен жыл отасқан ерімен оның басына іс түскен кезде... Жақсы əйел
көнекті сырттан тілемес болар еді.
Ақбаянның  ері  Əлжан  Мысқазғандағы  бір  трестің  бастығы  болатын,
жақында  қызметінен  алынған.  Мұндай  іс  кімнің  басына  болса  да  туады.
Бұл  туралы  əңгіме  соңынан.  Ал  қазір...  Ақбаянды  «көнекті  сырттан  тілеп
жүр»  деген  сөзге  қиғым  келмеді.  Жақсы  көрген  жүрек  оны  ондай

жамандыққа  жолатпауға  тырысты.  Оған  араша  түсуді  өзіме  борыш
санадым.
—  Сіз  қателесіп  отырсыз  ғой  деймін,  мен  білетін  Ақбаян  ондай  адам
емес.
Бəтима тек Ақбаян жаққа мойын бұрды да қойды.
— Жанындағысының кім екенін білесіз бе?
— Білмеймін.
— Білмесеңіз...— деп Бəтима бірдемені айтпақшы болып келе жатыр еді,
ресторанға жүгіре бір жас жігіт көріп келді.

— Апай, сіздің жəрдеміңіз жедел керек болып қалды,— деді ол асыға,—
менің екі жолдасым жоқ жерден төбелесіп қап...
Бəтима қоштаспастан рестораннан асыға шыға жөнелді. Міне, содан бері
оны  көрген  емеспін.  Ақырында  мынандай  жағдайға  кездестім.  Əсіресе,
маған  Бəтиманың  мені  «жедел  жəрдем»  машинасымен  барып  Ақбаянның
үйінен  алып  келгені  батады.  Бұл  баяғы  оның  Ақбаян  жайындағы  сөзін
расқа  шығаруды  былай  қойғанда,  менің  өз  басымның  да  жамандықтан
алысқа  кетпегенін  көрсеткендей.  Бəтиманың  маған  сəл  өкпелегендей  боп
жүргені  де  осыдан  ба  деп  ойлаймын.  Бишара,  менің  Ақбаянға  деген
жүрегімде  сақталған  кеселдің  қандай  ауыр  екенін,  қайдан  білсін!  Білген
болса,  маған  ренжімес  еді  ғой!  Үйленіп,  балам  боп,  бақытты  өмір  сүрсем
де,  Ақбаянды  ұмыта  алмағанымды  Бəтима  түсіне  алар  ма?  Жоқ,  түсіне
алмайды.  «Арқалағаны  алтын  болса  да,  түйенің  тамағы  —  тікен»  деген
осы. Өмір шіркінді қуанышты етіп бара жатыр десем де, жүрегімде қалған
бар қайғым — Ақбаян!
Осындай  ойда  жатқанымда  үйге  Бəтима  кірді.  Ол  бүгін  де  жүдеу.  Біз
кешкі  асымызды  бағана  ішкенбіз.  Көп  кешікпей  ұйықтауымыз  керек.
Ұйықтар алдында Бəтима келіп термометр қойып кетеді. Жəне өзі кезекші
болған  күні  түнде  мен  жатқан  бөлмеге  екі-үш  рет  кіріп,  халімді  біліп
жүреді. Ол қолтығыма қойған термометрін алып қарады да:
—  Ыстықтығыңыз  сəл  көтеріліпті,—  деді,—  сірə,  жүрегіңіз  тағы
мазаңызды алып жатыр-ау...
— Бұл жүрек бір бүгін ғана ма, өмір бойы мазаны алып келеді ғой...
Бəтима бетіме үн-түнсіз қарап сəл тұрды да:
— Мысқазған шахтасында жұмыс істеген жұмысшылары мұндай жүрек
ауруымен  тақа  көп  ауыра  қоймайды.  Сіздің,  сірə,  бөтен  де  көрген
ауыртпалықтарыңыз бар болғаны ғой...— деді.
— Мен майдан азабын да басымнан өткіздім ғой.
— Майданда болған жалғыз сіз бе?..
— Менің басымнан онда қандай өмір еткенін білмейсің ғой...
—  Əрине,  білмеймін...  Жалпы  мен  сіз  жайында  Татьяна  жеңгей  айтқан
бірен-саран жақсы сезден бөтен ештеңе де білмеймін.
Күндіз  бір  мəртебе  ұйықтап  алған  адамға  түн  қандай  ұзақ.  Əсіресе,
аурухана  ішінде.  Оның  үстіне  ішіңде  жатқан  сырдың  өзі  бір  зіл  емес  пе,
сыртқа  шықпаса,  мазаңды  ала  береді.  Кенет  мен  басымнан  өткен  өмірімді
Бəтимаға айтқым келіп кетті.

—  Егер  тыңдағыңыз  келсе,  басымнан  өткенді  сізге  сыр  қып  айтып
беруге бармын.
Ол қуанып қалды.
— Тек ауруларды бір қарап келейін,— деді,— бəрі төсектеріне жатты ма
екен?
IV
—  Сырттан  қараған  адамға  соғыс  та  қызық.  Бірақ  расында  олай  емес.
Соғыс  —  бұ  дүниенің  дозағы.  Оның  ауыр  сынынан  өткендер  де  бар,  өте
алмағандар да көп. Бəтима, мен саған аңдаусызда басталған айқасқа шыдай
алмай,  алғашқы  кезде  неміс  басқыншыларынан  қалай  шегінгеніміз
жайында жыр етпек емеспін. Бұл туралы талай кітаптарда жазылған. Талай
əңгімелер  де  айтылған.  Сан  рет  құр  бензин  құйылған  шынымен  неміс
танктеріне  қарсы  жүгіргенбіз.  Нұркен  Əбдіров  секілді  ер  азаматтарымыз
жанған  самолетімен  жау  шебін  қиратып,  немесе  Сұлтан  Баймағамбетов
тəрізді  жау  жүрек  жігіттеріміз  пулемет  оты  бас  көтертпеген  дзот  тесігін
кеудесімен  жауып,  қаза  тапты.  Отан,  ел  үшін  біз  қолымыздан  келген
ерлігімізді  аяған  жоқпыз.  Жоқ,  Бəтима,  мен  соғыстың  біз  шегінген  ауыр
күндері жайында əңгіме етпек емеспін,— дедім, ол ауруларды аралап келіп,
менің жаныма отырғаннан кейін.
—  Не  жайында  айтсаңыз  да,  менің  бар  ықыласым  сізде,—  деді  Бəтима
сəл  төмен  қарап,—  тек  өзіңіз  қатысқан,  не  басыңыздан,  өткен
оқиғаларыңызды  айтыңыз...  Сіз  жайында  тіпті  ештеңе  білмеймін,  ал
білуге... құмармын.
«Білуге  құмармын»  деген  сезіне  мен  «неге  құмарсың»  деп  сұрамадым.
Оның бұл айтқанын. естімеген жандай; көңіл аудармастан, бірден əңгімеме
кірісіп кеттім.
—  Жақсы,  тек  өз  басымнан  өткенді,  көзім  көргенді  ғана  айтайын,—
дедім мен,— қысқасы, қырық бірінші жылы сентябрьдің екісі күні алғашқы
рет  соғысқа  қатыстым.  Біздің  соғысқа  жедел  дайындалған,  кілең  жас¬тан
құрылған  батальонымыз  қосылған  полк  —  шекарадан  шегініп  келген,  бар
танктерінен  айырылған  сексен  төртінші  дивизияға  жататын  қырық
алтыншы танкі полкінің қалдығы екен. Танкі полкі деген құр аты, бір де бір
танкі жоқ, кілең жаяу əскер... Осы полкке əлі күкірт дəрісінің иісі мұрнына
бармаған  мен  секілді  үш  жүз  жас  жауынгерді  алып  келді.  Біздің  полкіміз
Батыс  Солтүстік  майданына  жататын.  Старая  Русь  пен  Новгородтың
ортасындағы  Лычково  деген  станцияға  жақын  жерде  соғысқа  дайындалып
жатыр екен. Бəлендей қару-жарағы жоқ, екі-үш зеңбірегі бар. Қару күтуде.
Бұларға  біз  келіп  қосылдық.  Бір-бір  мылтық  берді,  қайдан  алғандарын
білмеймін,  өзім  секілді  жастардың  кейбіреулері  алты  атар,  не  болмаса
кішкентай қара тапаншаларға да ие болып қалыпты. Күніне бес-алты сағат
əскери ойын ойнаймыз. Мылтық атуды, гранат лақтыруды, танкіні жаратын

оқ-дəрілі қобдиша «танкіге қарсы гранатты» қалай пайдалануды үйренеміз.
Біздің  бастықтарымыз  əскери  училищелерді  мерзімінен  бұрын  бітірген
кілең  жастар  —  кіші  лейтенант,  старшина...  «Жақында  керек  қару-
жарақтың  бəрі  де  келеді»  деген  сөзге  қарар  түріміз  жоқ,  тек  майданға  біз
барсақ, неміс атаулысының бəрі алдымызда сұлап жатардай көреміз. Бізден
бұрынғылардың  бəрі  қорқақтығынан  шегініп  келе  жатқандай.  Жүректі
жауға  деген  кек,  бойды  «шегінбеу  керек»  деген  намыс  жайлаған.  Маяның
түбінде  отырған  күшік  көлеңкем  қандай  үлкен  деп  мақтанады.  Қауіпті  өз
көзіңмен көрмегеннен кейін батырсына береміз бе деп те кейде ойлап қоям.
Əйтсе де ұсталмаған қылышы тот басады, құр кіжіне берсең, жігерің құмға
айналады, айқасқа тезірек түскенді мен де ұнатам...
Қысқасы,  екінші  сентябрь  күні  мен  де  соғысқа  қатыстым.  Соғыстың
қандай қияпат екенін со күні-ақ түсіндім. Бар тіршілігі мылтықтың аузында
тұрған  адамда  қанша  береке  болады,  алғашқы  айқастың  өзі-ақ  маған
қиынға  түсті.  Кейбіреулер  осы  күні  «бəлендей  қорыққан  жоқпын»  деп
бөседі. Жоқ мен ондай сезді айта алмаймын. Қорыққаным ба, əлде соғысқа
əдеттенбегенім  бе,  сол  күні  өз  басым  берекелі  ештеңе  істей  алмадым.
Есекке өнер көрсет десе — ол бақырып қоя беріпті дегендей, со күнгі менің
көрсеткен  өнерім,  əйтеуір,  оқты  аяғам  жоқ,  жау  осы  жақта  ғой  деп,
мылтығымды алдыңғы жағыма қарай бытырлатып ата бердім. Бұның өзі де
дертке  қуат,  асауға  оқ  атып  жатқаным  өзіме  аян,  борышымды  адал
атқарғандаймын.
«Адам  үш  күннен  кейін  көрге  де  үйренеді»  дейді  қазақ,  бірте-бірте
соғысқа  мен  де  үйрене  бастадым.  Үш-төрт  күннен  кейін  оқты  босқа
шығармай,  жауды  дəл  көздеп  атуды,  ұшып  келе  жатқан  зеңбірек  оғының
ызыңынан  бостан-босқа  қорқудың  қажеті  жоқ  екенін  де  біліп  қалдым.
Соғыстың бір күні — жай күндегі үйренудің бір жылына татиды. Он шақты
күн  өткеннен  кейін  көп  жағдайды  əбден  түсіне  бастадым.  Темір  —  отта
бабына келеді, адам — күресте шынығады. Мені де осынау əлем-тапырық
соғыс  көп  нəрсеге  үйретті,  шынықтырды.  Өзгені  білмеймін,  əйтеуір,  өз
басым  өзімді  мақтаудан  жек  көрерім  жоқ.  Демек,  жаман  соғысып  жүрген
жоқпын  десем,  мақтаншақтық  болмас.  Он  шақты  күннің  ішінде  бір-екі
фашисті  атып  түсіргеніме  күмəнім  жоқ.  Қаза  тапты  ма  олар,  əлде
жараланды ма — онысын анық білмеймін. Бұған да шүкіршілік.
Осындай жағдайда жүргенімде, бір күні қырғын айқас болды. Сірə, жаңа
күш  келіп  қосылды  ма,  жоқ  жердей  он  алтыншы  сентябрь  күні  неміс
басқыншылары сол Лычково станциясына таяу «Сухой Лог» деген поселке
тұсында  үлкен  шабуыл  жасады.  Бұл  шабуылға  олардан  ондаған  танкі,
самолет  қатысты.  Əсіресе,  минометтерінен  көрмегенді  көрдік.  Бүкіл
Германияның  бар  минометтерін  дəл  осы  араға  жинағандай,  бір  сəт  тыным
жоқ, гүрс-гүрс жарылған миналар... Адам керең болып қаларлықтай. Ордан
бас көтерткізбейді. Осындай сұрапыл екі сағаттай созылғаннан кейін, неміс
шабуылы  басталды.  Мен  ордың  барлаушыларға  арналған  ең  алдыңғы
жағындағы  тұсында  жалғыз  болатынмын.  Неміс  шабуылы  басталар

алдындағы  «Кейін  шегініңдер!»  деген  бұйрықты  ести  алмай  қалыппын.
Ордың  үстінен  танктер  өтіп,  автоматын  бытырлатып  немістің  солдаттары
жетіп келгенде, «қоян-қолтық» алыспақ болып «Ура! Отан үшін алға!» деп
секіріп шыққанымда ғана жанымда еш адам жоғын бір-ақ білдім. Немістер
келіп  қалған  екен.  Орға  кейін  тығылуға  болмайды.  «Ажалды  түйе  құдық
басында  тайраңдайды».  Сірə,  өліміме  көрінген  шығар,  ор  басына  шыға
келгенім  орынсыз  болған,  екен,  қаптап  келіп  қалған  неміс  солдаттарының
бірі мылтығының дүмімен беріп өтті. Содан кейін үстімнен басып жаншып
топырлай  жүгірген  солдаттарды  ғана  аңғардым.  Нағыз  қалың  жылқы
шауып  өтіп  жатқандай.  Біреу  аттап,  біреу  басып  кетеді.  Кейде  өкпе
тұсымнан неміс солдатының ауыр етігінің темір табанды өкшесі көп тиеді.
Бар  мұршам  келгені  екі  қолыммен  бетімді  қорғау  болды.  Көп  кешікпей
есімнен танып кеттім.
Есімді  жинағанымда  ең  алдымен  байқағаным,  əлдекімдер  мені
носилкаға салып əкетіп барады. Өне бойым ісіп кеткен. Қозғалуға мұршам
жоқ.  Топырлай  жүгірген  солдаттардың  аяғының  астында  қалған  адамда
қандай жағдай болсын, егер біреу-міреу киімімді шешіп қарай қалса, денем
көкпеңбек шығар.
—  Япырмай,  қалай  тірі  қалдыңыз,—  деді  көзі  жасаурап  кеткен  Бəтима
мені аяп.
—  Ажалың  жоқ  болса,  алпыс  айдаһар  жабылса  да  өлмейсің,—  деп  мен
күлімсіредім,—  тірі  қалғанымды  білгеннен  кейін:  «Мені  көтеріп  келе
жатқандар кім екен?» деп ақырын көзімді аштым. Неміс солдаттары екен.
—  Атып  тастай  салмай,  бұл  азиатты  несіне  көтеріп  əуре  боламыз?—
дейді  бас  жағымдағы  біреуі,  дəл  бір  осыларға  өзімді  көтертіп  қойғандай
ренжіп.
Мен  азырақ  неміс  тілін  білемін.  Орта  мектепте  оқығаным  бар,  оның
үстіне  Атбасарда  тұрғанда  көршіміз  неміс  болатын,  олардың  балаларымен
ойнап жүріп, сөйлесуді де əжептəуір үйренгем.
—  Сенің  қолыңнан  тек  атып  тастау  ғана  келеді,—  дейді  алдыңғы
жағымдағы  немістің  қарлыққан  даусы.—  Бұйрықтың  аты  бұйрық.  Біз
болсақ  майдандамыз.  Ал  ұлы  Германияның  завод,  фабрикаларында
жұмысты кім істейді? Міне, осы азиаттар.
—  Мынаның  жазылып,  адам  қатарына  кіріп  жұмыс  істеуі  екі  талай
болар.
— Оқасы жоқ, таяқ қандай аурудан болса да жазады.
Адамды  аурудан  таяқпен  жазуға  болады  дегенді  естігенім  осы.  Бірақ
менің  мұным  надандығым  екен,  неміс  солдатының  сөзі  шынға  шықты.
Жұмысқа  жарамайтын  көтерем  тұтқындардың  неміс  надзирательдерінің

резеңке  таяғы  ысылдай  кеп  арқасын  осқанда,  ауыр  зембілді  көтерем  деп,
орындарынан  сүйретіле  барып  тұрғанын  соңынан  талай  көрдім.  Бұл  не?
Ауру жанның таяқтан қорқып, кеселін жеңем деген əрекеті емес пе?Менің
Отан соғысына шындап қатынасуым осы тұтқын болуымнан басталды.
Қорлық азабы молая түсіп, қоректі қанша қысқанмен де, жас дене өзінің
мықтылығын  көрсетті,  екі  айдан  кейін  жүруге  жарап  қалдым.  Осы  кезде
бізді  қызыл  вагондарға  тиеп  Шығыс  Германияның  Баден-Баден  дейтін
үлкен  қаласының  жанындағы  бір  кішірек  қаласымаққа  алып  келді.
Вагоннан  түсіп  жатып,  шахта  үстіне  жасалған  мұнара  мен  тау-тау  боп
үйілгем  қара  топырақтан  (терриконнен)  бұл  арадан  тас  көмір  шығатынын
бірден түсіндім. Қаланың аты Куппермен екен. Бізді ұзын-ұзын барактарға
елу-алпыс  адамнан  орналастырды.  Төсек-орын  жоқ,  еденге  тек  сабан
төселген.  Үстіміздегі  қызыл  əскер  киімімізді  əлдеқашан  сыпырып  алған.
Кигендеріміз  жалба-жұлба  бірдемелер.  Тұтқынның  көпшілігі  неміс
басқыншылары  басып  алған  Белоруссия,  Псков  облыстарынан  айдап
əкелінген кəрі шал, əскер жасына əлі жете қоймаған бала жігіттер. Бəрінің
де  үстіндегілерінің  құр  киім  деген  аттары.  Өзге  барактар  да  кісіге  толы.
Ондағылар бізден бұрын келген тұтқын сорлылар тəрізді.
Бір мың тоғыз жүз қырық екінші жылдың басы. Қар жоқ. Жаңбыр аралас
қара  суық.  Дымқыл  лепті  қатты  желі  өңменінен  өтеді.  Аш  адамға  суық
қандай  өш,  жұт  жылғы  қыстың  аяқ  кезіндегі  арық  қойдай  дір-дір  етеміз.
Əйтеуір,  бір  жақсысы,  бізді  алып  келген  тас  барактардың  іші  жылы  екен.
Бəрінде  де  ыстық  сумен  жылынатын  батарея...  Құдайдың  бұнысына  да
шүкіршілік.  Жан  ауырған  жерде  тұрады,  біздің  де  бар  ауырар  жеріміз  осы
суықтық  пен  аштықта.  Соның  бірінің  емі  табылғанына  қуанып  қалдық.
Тұтқындарды кешке таман əкеп түсірген. Қаланы кере алмадық. Бұл кезде
біздің  самолеттер  де  жау  жеріне  ұша  бастаған.  Шекараға  жақын  неміс
қалаларында  түнде  электр  шамы  жағылмайды.  Бізді  түсірген  барактар
бұрын  солдаттар  тұрған  үйлер  болып  шықты.  Батареяның  болуы  да  содан
екен.  Сығырайған  электр  шамдары  бар.  Тек  ыстық  су  алуға  ғана  қораға
шығасың. Онда да бар жерде күзетші. Олар нағыз бір тастан құйған мүсін
тəрізді. Басында — темір қасқа, кеудесінде — автомат...
Мен  сол  күні  ыстық  су  алатын  бөлмеде  күтпеген  жердей  Садыққа
ұшырай  қалдым.  Мұндайда  бір  жерден,  бір  ұлттан  шыққан  адам
туғаныңдай  жақын  болып  көрінетіні  мəлім  ғой,  екеуміз  бірімізді-біріміз
құшақтап  құлын-тайдай  шұрқырастық  та  қалдық.  Көп  сөйлесуге  уақыт
болмады.  Жалғыз  ғана  білгенім:  өзі  теңдес  серіктерінің  бəрі  соғысқа
кеткенде,  сояудай  болып  Мысқазғанда  қалуды  жөн  көрмей,  мен  кеткеннен
бір  ай  кейін,  Əлжанның  «шахтаға  керексің»  дегеніне  көнбей,  майданға  өзі
сұранып  келіпті.  Қоршауда  болып,  амалсыздан  қолға  түсіпті.  Түрі  жүдеу,
бірақ ауру-сырқау, жарақаттанудан сау тəрізді.
— Қалай соғыстың?— деген менің сұрағыма, «қайдам» дегендей иығын
көтерді  де  қойды.  Бірақ  екі  жылдан  кейін  барып  совет  əскеріне  келіп

қосылған  соң  ғана  мен  Садықтың  қалай  соғысқанын  есіттім.  Ал  о  жолы
оның  селқос  жауап  беруінен  тек  қөңілімде  бір  күдік  пайда  болған  да
қойған...
Менімен  бірге  келген  топ  тегіс  ыстық  суды  алып  болып  қарауыл  «ал
жүріңдер» деген кезде ғана Садық маған мұңая бір қарады да:
— Сабыр, естімеген шығарсың, берік бол. Сүйгенің опасыздық етті, сен
майданға аттанысымен, екі жеті отпен Əлжанға ерге шықты. Менің соғысқа
өзім тіленіп келуімнің де бір себебі осында. Саған араша тұра алмадым,—
деді  де,  бетіме  қарай  алмай  бұрылып  кетті.—  Опасыз  қыз  үшін  тақа  опық
жеп өзіңді жасытпа!
Садық  менімен  түйдей  құрдас  болатын.  Орта  мектепті  де  бірге  бітіріп,
шахтаға  да  бірге  түскенбіз  жəне  шын  жолдас  та  секілді  едік.  Ақбаян
екеуміздің  арамыздағы  жағдайды  да  білетін.  Жолдастығы  ма,  əлде
заманымыз бір жас болғандықтан ба, ол маған əлгі сөзді өте қиналып, шын
жан  ашырлықпен  айтты.  Бірақ  табытқа  салып  жатқан  əйелдің  ернін
бояғанмен  не  пайда?!  Сүйгенінен  айрылған  жігітке  жоғалтқанын  жылап
естіртсең  де,  одан  оның  жүрегі  басқаша  соғар  ма?!  Садықтың  бар
айтқанынан  менің  көкірегімде  оның  жаны  ашыған  үні  емес,  тек  «Ақбаян
опасыздық  етті»  деген  мұздай  суық  сөзі  ғана  қалды.  Бұл  сөз  дəл  біреу
қойныма жылан салып жібергендей өн бойымды дір еткізді.
Жаман  сез  тастан  қатты  тиеді.  Садықтың  сөзі  əбден  сана-сезіміме
жеткенде,  тəлтіректеп  құлап  кете  жаздадым.  Сірə,  жанымда  келе  жатқан
серігім мені аштықтан əлсіреп кетті деп ойлаған болуы керек, қолтығымнан
сүйей берді. Бірақ менің қайғым аштықтан да күшті қайғы еді. Бас ауырса
аяғыңның  ауырғанын  ұмытасың.  Ақбаяннан  айырылғанымды  білгенімде,
тұтқында екенімді де, аштықты да, көріп жүрген қорлығымды да ұмыттым.
Бəрі  есімнен  шықты.  Жан  ауруы  тəн  ауруынан  күшті  деген  осы  екен,
жүрегім  өртеніп,  тұла  бойымда  ыза-кек,  сана-сезімімді  удан  да  ащы  шер
билеп, жанымды қоярға жер таппадым.
Мысқазғаннан əскерге жүріп бара жатқанда вагон алдында тұрып көрген
көрінісімнен  кейін  жəне  майданда  жүріп  бірнеше  хат  жазып  жауап  ала
алмай  қойғаннан  бері  өзім  де  Ақбаяннан  сезіктене  бастағам.  Бірақ  сүйген
жүрек  тез  суына  ма,  оны  жаман  атқа  өлсем  де  қиғым  келмейтін.  Сөйткен
Ақбаяным  енді  маған  бұл  жалғанда  қолыма  түспейтін  шын  алтын  құсқа
айналды. Жақсы көргендігім соншалық, ол мені қиып кетсе де, мен оны əлі
де  болса,  қия  алмадым.  Əлі  де  «алтын  құсым»  дей  бергім  келеді.  «Қолым
жетпес  алтын  құсым»  деп  көзіме  жас  та  алдым.  Опасыздығы  қанша
жаңыма батса да, балағаттап қарғыс айтуға аузым бармады.
—  Шын  махаббаттың  осылай  келетінін  мен  де  түсінем,—  деді  ақырын
күбірлей Бəтима,— опасыздығын cөге де алмайсың.
— Түні бойы жылап шықтым,— ұят болса да, мен Бəтимадан сырымды

жасыра  алмадым.—Дəл  сол  түні  қайтсем  де  Ақбаянды  бір  көруім  керек
деген бекімге келдім.
Қайғы  —  қайғы  да,  өмір  —  өмір  ғой.  Таң  атар  атпастан  «Тұрыңдар!»
деген  дабыл  қағылды.  Түні  бойы  кірпік  іліндірмей  шыққан  басым,
орнымнан  əзер  тұрдым.  Лайлы  су  тəрізді,  бірен-саран  бұршағы  бар  қою
қара су сорпа мен елу грамм балшық тəрізді былжыраған қара нанды беріп,
бəрімізді далаға айдап шықты. Жан-жағымызды қоршаған автоматты неміс
солдаттары, кейбіреулерінің жанында шынжырлаған қасқыр түстес қабаған
неміс  бөрібасарлары.  Тек  қазақ  жерінің  қасқырларындай  емес,  қызғылт
қылшық түсті. Сəл саптан тыс аяқ бассаң болғаны, арс етіп тұра ұмтылады.
Талап  тастауға  дайын.  Қатты  қорқыныш  ауырған  жеріңе  де  қаратпайды.
Жан-жағыңнан  қаптаған  автоматты  солдаттар,  арсылдаған  қасқыр  алатын
қанды көзді иттер аздап жүрек жарасын естен шығартқандай.
Барлық тұтқынды айдап апарып тас алаңға сапқа тұрғызды. Кілең еркек!
Мыңға таяу жанбыз: тозған фуфайка, жыртық етік, жымырайған құлақшын.
Сүзектен тұрғандай арық-тұрық, түрлері сарғайып кеткен жүдеу... Енді ғана
түсіндім,  біздер  тұрған  жер  бұрынғы  əскер  ойнайтын  алан  екен.  Төрт
бұрышты алаңды қоршай салынған ұзын-ұзын сұр түсті казарма-барактар.
Абақты  тəрізді.  Терезелерін  де  торлап  тастаған.  Аслан  да  сұрғылт.  Бар
дүние  езінің  табиғи  түсінен  айырылып,  сұр  кебін  кигендей.  Мұндайда
адамның ойын тек сұрғылт шер ғана басады. Осындай түсі қашқан сұрғылт
сұрқия  тас  алаңда  тұрғанымызда,  қалың  тұтқындардың  алдында  ерсілі-
қарсылы,  əлденені  күтіп  жүрген  жуан  қарын  жирен  мұртты  обер-
лейтенанттың немісше «Смирио!» «Равнение направо!» деген ащы дауысы
шықты.  Əскерде  қызмет  істегеніміз  бар,  істемегеніміз  бар,  мыңға  жуық
адам  бойымызды  түзеп,  мойнымызды  оңға  бұрдық.  Оң  жақтағы  екі
казарманың арасындағы далия ашылған кең қақпадан (жаңа ғана байқадым:
күзетші  тұратын  екі  жағында  қалқаны  бар  осы  қақпаға  кіретін  көшеден
бөтен жердің бəрі сүйір бүртпелі сыммен қоршалған екен) екі қара машина
көрінді.  Бірі  —«оппель-капитан»,  екіншісі  —«мерседесс».  Машиналар
зырлаған  бойы  алаңның  ортасына,  дəл  мен  тұрған  жерге  келіп  тоқтай
қалды.  Обер-лейтенант  жүгіріп  барып  алдыңғы  машинаның  есігін  ашты.
Ішінен  полковник  дəрежесіндегі  қара  құрым  пальтолы  ұзын  бойлы  арық
офицер  көрінді.  Екінші  машинадан  да  майор,  обер-лейтенант,  лейтенант
шеніндегі  үш-төрт  офицерлер  сыртқа  шықты.  Обер-лейтенант  «Хайль
Гитлер!»  деп  қолын  алдына  соза  бір  көтеріп  алып,  полковникке  əлденені
айтып рапорт беріп жатыр. Сөзі естілмейді, тек қыңсылай үрген ит тəрізді
үздік-үздік дауысы шығады.
Дəл осы кезде əлгі қақпадан ақ боз арғымақ жеккен енді тарантас арбалы
бір əйел көрінді. Алдында — семіз келген қартаң көшір.
Арғымақты  зырғытқан  бойы  көшір  дəл  полковниктің  жанына  келіп
тоқтай  қалды.  Бастығы  полковник  болып  офицер  біткен  тарантасқа  қарай
асыға  таяды.  Арбадан  ұзын  бойлы,  жіңішке  бел,  бөкселі  келген  жас  əйел

секіріп түсті.
Соғыс алдында біздің жақта əйелдердің шалбар киюі ерсі көрінетін. Ал
мынау  əйелдің  бұтында  көгілдір  тоқыма  шалбар,  оқтаудай  түзу  толық
балтыры мен бура санына тырсита жабысқан. Үстінде ақ тиіннің терісінен
істеген,  жүнін  сыртына  қаратқан  шолақ  ішік.  Басында  ақ  түбіт  кішкентай
шəлі.  Қызыл  алтындай  шашын  əзер  жауып  тұр.  Арба  бізге  жақын  келіп
тоқтағандықтан,  əйелдің  түр  сипатын  анық  көріп  тұрмын.  Қыр  мұрын,  ақ
сары,  үлкен  көгілдір  көздері  нағыз  бір  бұлтсыз  аспан  тəрізді  сымбатты  да
көрікті. Жасы əлі отыздарға жетпеген.
Еркектер  таяғаннан-ақ  əйел  қолына  киген  ақ  түбіт  бес  саусақты
қолғабын шешіп алды. Офицерлер нағыз бір генералға тəжім еткендей, əлгі
əйелге  «Хайль  Гитлер!»  деп  қолдарын  жоғары  көтеріп  құрмет  көрсетіп,
оның аппақ қолының сыртына еріндерін тигізіп шегініп жатыр.
Еркектер  амандасып  болысыменен  полковник  обер-лейтенантқа  қарап
қолымен «кəне, бастайық» деп ишарат көрсетті.
Обер-лейтенант дəл біздің қарсымызда тұрған сəкі секілді төрт бұрышты
ағаш  мінбеге  шықты.  Өзгелер  де  онымен  қатарласа  тұрды.  Орталарында
əлгі əйел.
—  Тұтқындар!—деді  обер-лейтенант  орыс  тілін  бұза  сөйлеп.—  Сендер
бүгіннен бастап ұлы мəртебелі гестапо полковнигі Карл Винтер мырзаның
көмір шахтасында жұмыс істейтін боласыңдар! Қорытып айтқанда, сендер
осы  мырзаның  басыбайлы  құлысыңдар.  Сез  енді  полковник  мырзаның
өзіне беріледі,— деп кейін шегінді.
Ортаға полковник шықты. Түрін енді ғана анық көрдім. Алпыстарға таяп
қалған, беті əжім-əжім, қан жоқ, сел жоқ, өте суық түсті кісі екен. Шамасы
нағыз қан ішерлердің бірі болуы керек. Ол бес минуттай неміс тілінде сөз
сөйледі.  «Сендер  төменгі  дəрежелі  ұлттың  адамдарысыңдар»;  «Ұлы
Германияға  жұмыс  істейтін  «болғандарына  өздеріңді  бақытты  санауға
тиістісіңдер»,  «Бүгін-ертең  Мəскеуді  аламыз»  деген  бірен-саран  сөзі
болмаса  көбін  ұға  алмадым.  Ол  сөйлеп  болғаннан  кейін,  кезекті  əлгі  əйел
алды.
—  Тұтқын  Россия  мұжықтары,—  деді  ол  бір  мүлтігі  жоқ  орыс  тілімен,
дауысы  шаңқ  етіп,—  менің  ерім  граф  Карл  Винтер  сендердің  бүгіннен
бастап біздің шахталарымызда жұмыс істейтіндеріңді айтты. Ал өзі қызмет
бабымен  байланысты  ұлы  Германия  айбынды  жауынгерлері  басып  алған
Белоруссияға  жүреді.  Енді  сендердің  қожаларыңыз  мен  болам!  Таныс
болып  қоялық:  мен  графиня  Хауасси  Винтермін.  Университетті  Москвада
бітіргем.  Сондықтан  Россия  мұжықтарының  мінез-құлқымен  таныспын.
Ұлы  Германия  жерінде  еш  жалқаулыққа  орын  жоқ.  Жұмыс  екі  кезекте
болады. Əр кезек он екі сағаттан. Біздің шахталарымыз соғыс заводтарына
электр  күшін  беретін  ТЭЦ-ті  көмірмен  қамтамасыз  етеді.  ТЭЦ-тің  бес

минут  тоқталып  қалуы  —  жауға  атылған  бəлен  мың  снаряд,  минамен
есептеледі.  Сондықтан  біздің  шахтамызда  қатты  тəртіп  болуға  тиісті.  Кім
де  кім  бұл  тəртіпке  көнгісі  келмесе,  өзінен  көрсін!  Ондай  адамға  жалғыз
ғана үкім — өлім! Бірінші танысуымыз осымен бітсін. Өзгесін офицер өзі
түсіндіреді.  Ал  қазір  менің  ат  қорамды  қарайтын,  иттеріме  мезгілімен  ас-
суын беретін жəне қора-қопсыны сыпырып тұратын үш адам алуым керек.
Қайсың мұндай өнермен таныссыңдар?
Ешкім орындарынан қозғалмады. «Маған жұмыс істегілерің келмей тұр-
ау!»  деп  əйел  ашуланған  жоқ.  Мөлдіреген  үлкен  көгілдір  көзін  сəл
күлімсіретті де, ол:
—  Өз  еркілеріңмен  көнгілерің  келмейді  ғой,—  деді  кекете,—  орыс
мұжықтарының  мұндай  сасық  тəкаппарлықтары  маған  таныс.  Олай  болса,
керек адамдарды өзім таңдап аламын.
Əйел,  сірə,  шал  күйеуіне  ерке  болуы  керек,  одан  рұқсат  сұрамақ  түгіл,
бұрылып та қараған жоқ. Мінбеден жас қызша секіріп түсіп, бүкіл денесін
ырғалта  қозғап,  аяғын  кербездене  басып,  біздің  алдымыздан  түрлерімізге
жүгірте көз тастап өте берді. Қаншық иттің соңынан жүрген. көп төбеттей,
офицерлер  оның  соңынан  шоқтана  жүріп  келеді.  Графиня  Хауассидің  көзі
ең алдыменен Садыққа түсті. Садық өзгелеріміздей тақа жүдеу емес (оның
қолға  түскеніне  бір  айдан  жаңа  асыпты)  жəне  Ақбаян  секілді  көрікті
болатын.  Ұзын  бойлы,  екі  иығына  екі  адам  мінгендей  кең  жауырынды,
əдемі  қыр  мұрындау,  ақ  құба,  қара  шашты  жігіт  еді.  Дене  шынықтыру
ойынымен  бала  жастан  көп  шұғылданғандықтан,  жалпы  дене  құрылысы
көз тартарлықтай сымбатты.
— Азиаттың қайсысың?— деді оның жанына таяу келіп графиня.
— Қазақпын.
—  Ə...ə!  Жылқы  баққан  тағы  ұлттан  екенсің  ғой.  Білем.  Маған
атқосшылыққа лайықсың. Былай шық.
Садықтың  шықпасқа  амалы  бар  ма,  маған  «не  істеймін»  дегендей  бір
қарады да, ынта көрсете алға шықты.
Сірə,  бірінші  таңдағаны  көрікті  жас  жігіт  болғанынан  қымсынды  ма,
əйел  енді  менің  оң  жағымда  тұрған  жирен  сақалды  бүкірейген  орыстың
(өзгеміз Митрей ағай деп атайтын) шалының жанына тоқтады.
— Ит ұстап көріп пе ең?—деді оған,
— Ит əр түрлі болады ғой...
—  Ə...  сол  иттердің  бірі  өзің  секілдісің.—  Офицерлер  əйел  сөзіне  мəз-
мейрам болып күлісіп алды.— Жарайды, əз бауырластарыңның асына тақа

қиянат істей қоймассың. Былай шық.
«Митрей  ағай»  қып-қызыл  боп  намыстанып  қалса  да,  аяғын  сылбыр
басып амалсыз алға аттады.
Енді  Хауасси  қара  торы  келген,  үлкен  қара  көздері  ұшқын  атқан,
жұрттың бəрі «Мишка цыган» деп атайтын, тіпті жүдеу, тарамыс денелі, он
алтылар шамасындағы жетім цыган баласының қасына келіп тоқтады.
— Цыгансың ба? Еврейсің бе?—деді.
Бала,  сірə,  əйелдің  қорасын  сыпыратын  малайы  болғаннан  гөрі,  өзінің
серіктерінен айрылғысы келмеген болуы керек.
— Евреймін,— деді.
Əйел зілсіз күлді.
— Цыган екенсің. Еврей болсаң, жаныңды сақтау үшін сөзсіз цыганмын
дер едің, былай шық!
Графиня өзіне керек адамдарын таңдап алды да, мінбеге қайта шықты.
—  Обер-лейтенант  Куппер  мырза,  өзге  тұтқындарды  екіге  бөліп,  əр
бөлегін тиісті шахта бастықтарының қолына апарып тапсырыңыз! Бүгіннен
бастап жұмысқа шығатын болсын!—деді.
...Сөйтіп біз осы күннен бастап, орыс нанын жеп, Москвада университет
бітірген,  орысша  мүлтіксіз  сөйлейтін,  сұлу  жас  графиня  Хауассидің
меншікті құлы болып шыға келдік.
Сол күні шахтаға түстік. Шахта деген аты, қиямет-қайымның нағыз өзі.
Бірден  жиырма  адам  сиятын  кілеті  бар,  алты  жүз  метрлік  ескі  шыңырау.
Забойлардың үсті түсіп кетуге таяу, қисайған. Үстінен басқан салмаққа əзер
шыдап шытынап кеткен, қатарласа тізілген тіреуіш ағаштарынан əр басқан
қадамыңның  қауіпті  екені  көрініп  тұр.  Забойлардың  кей  жері  опырылып
түсіп кеткен. Қуыстарынан иттей еңбектеп əзер өтесің. Шығатыны — күлі
көп  қоңыр  көмір.  Жұмсақ,  тиіп  кетсең,  уатыла  түседі.  Жəне  көмір  желісі
сондай тар, көмір опыратын врубмашиналардың жанында басыңды көтере
алмайсың,  бүкшиіп  əзер  жұмыс  үстеуге  болады.  Көмір  алынған  жерді
ағашпен  тіреушілер  жұмыстарын  тізерлеп,  не  малдасын  құрып  отырып
істейді. Ең дозағы суы. Төбеңнен де, жан-жағыңнан да бір тынбай сорғалап
тұрғаны. Қайдан ағып жатқанын түсіну қиын. Ақ жауыннан аңның майды,
сорғалайды  да  тұрады.  Аяғың  астында  ойпатты  қуалай  сарылдаған
жылғалар.  Судың,  бəрі  ойпатқа  жиналады  дегендей,  көлбей  қазылған  кей
забойлардың  орган  беліне  дейін  су  басып  кеткен.  Жан-жағың  бəрі  су
балшық,  вагонеткелерге  салатының  да  балшықтан  бірде-бір  кем  емес  су
сіңген. қорда тəрізді тас көмір.

Осындай  шахтада  күніне  он  екі  сағат  жұмыс  істеу  керек.  Оның  үстіне
беретін тамақтары да құр тамақ деген аты. Жылан қарағы жоқ, лайлы қара
су  тектес  бұршақты  сорпа.  Ішінде  бірер  түйір  сасыған  балықтың  басы,  не
құйрығы жүзіп жүреді. Күніне үш жүз грамм балшықтан да ауыр қара нан.
Кейде  қара  суға  қайнатқан  қабығы  тазаланған  екі-үш  ботташық  немесе
малға беретін қызылшаның шала піскен ботқасы.
Мұндай  тамақпен,  шахтаның  əлгідей  ауыр  жұмысына  адам  түгіл  тас  та
шыдамас еді. Бірақ біз шыдадық. Неміс жұмысы үшін емес, қайтсек те тірі
қалып,  елге  қайтайық  деген  арман  үшін  бір  сəт  жасып,  əлжуаздық
білдірмедік.  Біріміздің  титығымыз  бітіп,  өмірмен  қош  айтыcap  жағдайға
жетсек,  өзгеміз  оған  араша  түстік.  Бір  үзім  нанымыздан  бармақтайын
жырып  соған  бердік.  Тиісті  үлесін  орындай  алмай  штрафқа  ілігетін
жолдасымыз  болса  (штраф  —  норманы  бұрынғысынан  да  асыра  түсіру),
оған  жарты  күректен  өз  табысымыздан  үлес  қосып  аман  сақтап  қалдық.
Бала əкесінен: «Əке, бұл жоқшылыққа қанша төземіз»,— деп сұрапты-мыс.
«Қырық  күн»,—  деп  жауап  беріпті  əкесі.  Бала:  «Содан  соң?»—  дегенде,
əкесі: «Содан соң көндігіп кетеміз»,—депті. Адам қандай қиындыққа болса
да  көндігеді.  Біз  де  аштыққа  да,  жалаңаштыққа  да,  ауыр  жұмысқа  да
көндіктік. Жоқ, көндіккен жоқпыз-ау, шыдап бақтық.
Бірақ  бүйтіп  жүре  берсек,  ұзаққа  бармайтынымызға  көзіміз  жетті.
Өйткені шахта инженерлері бізді аямайды. Көкіректен жанымыз шыққанша
бар  күшімізді  пайдалануға  құмар.  Біз  жарамай  қалсақ,  орнымызға  басқа
тұтқындар  əкелінетінін  біледі.  Қанша  көмір  шығарсаң  да,  қанша  еңбек
етсең де, сенің көрерің бір қорлық.
Жоқ,  бүйтіп  өмір  сүруге  болмайды  дейміз  біз.  Сонда  не  істеу  керек?
Құздан тас құламай, сай тегістелмейді. Өзіміз кіріспей, ешкім де бізді бұл
азаптан  құтқармайды.  Тағдырымыз  қара  құлып  болса,  құлыптан  кілт
мықты, сол тағдырдың — қара құлыптың кілтін табу керек.
Осындай жағдайды жалғыз мен емес, жұрттың бəрі де ойлайтын тəрізді.
Байқаймын,  құр  ойлап  қана  қоймай,  кейбіреуі  жол  да  тапқандай.  Мұның
белгісі:  кей  жігіттердің  көзінде  бұрын  мен  көрмеген  ұшқын,  сенім  сəулесі
пайда  бола  бастағаны.  Үмітсіз  адамда  мұндай  түр  ешуақытта  да
кездеспейді.  Үмітсіз  адам  ауру  жеңген  кісімен  тең.  Оның  көзін  тек  қайғы
туманы ғана торлайды. Ал біздің кей жігіттердің түр келбетінен, шүңірейіп
кеткен  көздерінің  тесіле  қарасынан  қайғы  тұманынан  басқа  ерекше  сезім
аңғарамын. Үміт сəулесін байқаймын... Бірақ маған ешкім ештеңе демейді.
Жұрт менен сырын жасыратын секілді. Өз бетіңмен сұрағанмен, айтпайды,
сезіктенеді. Сезіктенбеске де амалдары жоқ, өмір өгей анадай тас қабағын
түйіп  тұрғанында,  сыр  жасыра  білу  ең  керек  қасиет.  Қиындыққа  шыдай
алған  адам  сыр  да  жасыра  біледі.  Ал  тұтқындар  арасында  мұндай
адамдардың  көп  екені  де  сөзсіз.  Айтпаса  да,  сол  адамдардың  бір  тілекке
келгендерін  де  сезінемін.  Бірақ,  қандай  тілек?  Бұл  қандай  ұйым?  Оны  кім
басқарады? Маған жұмбақ.

Біздің  баракта  Андрей  дейтін  бала  жігіт  болатын.  Соғыстың  басталған
кезінде əскерде жүріп Латвияның Либаво деген портында қолға түскен. Өзі
шикіл  сары,  жұқа  өңді,  күлгін  ерінді,  көгілдір  көз,  талдырмаш  жігіттің
ақыл-есі  дұрыс  емес  секілді  көрінетін.  Ат-жөні  жоқ  ыржыңдап  күле
беретін.  Үстінен  түйе  жүріп  жатса  да  ренжуді  білмейтін.  Əлдеқалай
ашуланған біреулер кейде оны орынсыз төмпештеп те тастайтын. Сонда да
қыңқ етпейтін. Кейбір қомағай, аштыққа шыдай алмайтын адам қолындағы
бір  үзім  нанын  тартып  əкетсе,  жылаудың,  не  таласудың  орнына
мазақтағандай  оған  құр  ыржия  қарап  қала  беретін.  Орыс  жолдастар
Андрейдің  осындай  мінезіне  қарай,  оны  «чокнутый  Андрюша»  дейтін.
Өзімен  бірге  полкта  болған  серіктері  Андрейдің  мұндай  мінезін  «бомба
түскенде, жер басып қалып, əзер қазып алдық, содан. кейін осындай күйге
ұшырады» деп түсіндіретін. Қысқасы, бұл бір есі ауысқандау, кім не айтса
соны  істейтін,  жұрттың  тəлкегін  де,  қиянатын  да  көтере  беретін,  көзге
құнсыз  бала  жігіт  болатын.  Сондықтан  ба,  немістер  де  бұны  адамға
санамайтын.  Бұл  езге  адам  бармайтын  жерге  барса,  «сен  неге  бардың»
демейтін. Бүкіл тұтқындардың ішіндегі бетінің ауған жағына тарта беретін
осы  Андрей.  Бір  барактан  екінші  баракты  кезеді  де  жүреді...  Өз  басым
бұның қай уақытта тұратынын да білмейтінмін. Егер түнде біреу қысылып
су сұраса, жанына тез жететін де осы «Есуас Андрей».. Егер біреу біреуге
қиянат  істемек  болып  жатса,  өзгелерге  хабар  беретін  де  осы  Андрей...
Əлдеқалай  жанжал  болып,  төбелес  шыға  қалса  да,  таяқты  ең  алдымен
жейтін  осы  бишара  бала  жігіт.  Нан  жетпей  қалса,  тек  осыған  жетпей
қалады.  Сонысына  қарамай  Андрейдің  ауырғанын,  не  шаршап  төсегінен
тура  алмай  жатқанын  көрген  емеспін.  Шап-шағын  тарамыс  денесі  аса  бір
асыл  заттан  жаралғандай  шаршауды  білмейді.  Бір  тыным  таппайды.  Жұрт
оны  «есуас»  десе  де,  тегі,  жақсы  көреді.  Алғашқы  кездегідей  емес,  бертін
келе Андрейді біреу жəбірлейтін болса, ондай адамды өзге тұтқындар жеп
жібере жаздайды, сазайын тартқызады.
Неге  екенін  білмеймін,  өзімнен-өзім  жүріп  осы  Андрейден  сезіктене
бастадым.  Өйткені  ол  жуып  кеткен  адам,  қанша  ренжіп  отырса  да,  кілт
өзгере қалады. Бұл əлденені сыбырласа болғаны, ананың жүзінде басқа бір
сезім пайда болады.
Бір күні осы Андрей менің де жаныма келді. Жұмыстан шаршап шыққан
бетім еді.
— Бауырым, тым қажыдың ба?— деді ол өзгеге естіртпей ыржия күліп.
Қажығандығым соншалық, есуас адамның сөзі болса да жаныма майдай
жұмсақ тиді. Сырымды жасыра алмадым.
— Бүйткен қорлықтан өлген жақсы ғой,— дедім.
—  Өлуге  асықпа,—  деді  ол  бұрынғысынан  да  ыржия,—  өлімнен  ерте
дүниеде  ештеңе  жоқ.  Жəне,  бəрібір,  одан  құтыла  алмайсың.  Құдай  өмірді
саған  қарызға  берген,  уақыты  жеткенде  өзі  де  алады.  Ал  оған  дейін  сол

өмір үшін күресу керек.
Байқаймын, сөзі жынды адамның сөзіне ұқсамайды.
—  Күресу  керек  екенін  өзім  де  білемін,—  дедім,—  бірақ  қол-аяғың
шынжырлаулы жағдайда қалай күресесің?
— Шынжырды кесетін болат егеу де болады...
— Ол қандай егеу?
—  Ол  —  біздің  бірлігіміз.  Бəрімізге  бірігу  керек.  Жалғыз  жүріп  жол
тапқанша, көппен бірігіп адасқан артық.
— Ақылды сөз.
— Онда ертең шахтаға түскен соң бір сағаттан кейін, үшінші ылдиға кел.
Байқа, бізді сатушы болсаң, өз жаныңмен күні бұрын қоштаса бер!
Өзім іздеп жүргенде, маған Андрейдің сенбегеніне ренжіп қалдым, бірақ
сыр бергем жоқ.
Абақтыдағы  совет  адамдарының  достығы,  тұтқындардың  біріне-бірі
сенуі — ол екі ғашықтың арасындағы махаббаттан берік болуға тиісті. Оны
бұзу—антыңды бұзудан ауыр қылмыс. Мұны мен де түсінем.
Үшінші ылди—ең сулы жер. Бұл арада көмір жоқ. Бар забойдың суы осы
араға  жиналады.  Ылдидың  сағасында  суды  жоғары  шығаратын  насос  бар.
Андрей  осы  насостың  күзетшісі.  Насос  моторы  бұзылып,  не  болмаса  су
көбейіп, насос күші жетпеуге айналса, компрессорлар бөлмесіндегі кезекші
слесарьға  хабар  береді.  Бар  міндеті  осы.  Үшінші  ылдидың  жоғарғы
жағында бұрын көмір қазылған қараңғы забойлар, штректер көп. Бірақ бəрі
де бұзылған, қауіпті жəне өте сулы. Бұл жерге бір де бір неміс бақылаушы
солдаттары келмейді. Қорқады.
Ертеңіне  Андрейдің  айтқан  уақытында  осы  араға  келдім.  Қараңғы  бір
штректе  жиырмаға  таяу  адам  жиналдық.  Мені  насос  жанында  отырған
Андрей осы араға өзі ертіп əкелді.
—  Жолдастар,—  деді  ол  «бəрін  тегіс  жиналдыңдар  ма,  арамызда  жат
адам жоқ па» дегендей қараңғыда қолындағы карбит шамын тұрғандардың
бетіне  қарай  тоса  бір  шолып,—  бар  бөлімшенің  уəкілдері  тегіс  жиналған
екенбіз.  Оның  үстіне,  біздің  арамызда  тағы  да  бір  жолдас  бар.  Ол—қазақ.
Мен  өзім  бұл  жігітке  əбден  сенемін.  Сенгендіктен  ертіп  келдім.  Біз
бүгіннен  бастап  тек  орыс,  украин,  белорус  тұтқындарын  ғана  емес,  басқа
ұлттардың да тұтқындарын өзіміздің ұйымымызға тарта бастауымыз керек.
Арамызға  бүгін  бірінші  рет  келіп  тұрған  жігітке  түркі  тілінде  сөйлейтін
тұтқындарды ұйымдастыруды тапсырсақ деймін.

Шынын  айтайын,  Андрейдің  сөзіне  өте  қуанып  қалдым.  Əсіресе,  оның
маған  сенгеніне.  Андрей  алдымен  өзгеден  сұрап  менің  шахтер  екенімді
біліп алыпты. Өзі де шахтер баласы екен. Маған сенуінің себебі де осыдан
ғой  деймін.  «Жұмысшы  табы  бірін-бірі  сатқан  емес,  əсіресе  оның  ішінде
шахтерлер»,— деді көп күн өткеннен кейін маған Андрей.
Байқап  көргенімде,  оның  ешбір  «есінен  ауысқан  да»,  «жынды  да»
еместігіне  көзім  əбден  жетті.  Нағыз  ақ  жүрек,  Ленин  комсомолының
мүшесі  екен.  Тұтқындар  арасына  да  неміс  əскері  басып  алған  жердегі
жасырын  партия  комитетінің  тапсырмасы  бойынша  өзі  тіленіп  келіпті.
Міне, «есінен ауысқан, Андрейім» осындай адам болып шықты.
Сол  күннен  бастап  біздің  «БИС-1»  деп  аталатын  жасырын  ұйымымыз
неміс  тұтқынынан  қалай  қашып  шығып,  Совет  Армиясына  қосылу  жолын
іздеуге кірісті.
—  Əйтеуір,  сіздерді  ешкім  ұстап  бермеді  ме?—  деді  бағанадан  бері
табжылмай тыңдап отырған Бəтима.
— Жыланның қарасы сыртында, адамның қарасы ішінде емес пе, оның
өзі бір хикая...
Дəл  осы  кезде  кенет  əлдекімнің  «Қарындас!»  деп  айқайлаған  даусы
шықты.
— Нұржан ғой!—деді Бəтима ұшып түрегеліп,— бишара, тағы қысылып
қалды ма!
Нұржан деген машина айдаушы, шеткі бөлмедегі жас жігіт. Арақ ішкен
адам  өзін-өзі  сұлтанмын  дейді  ғой,  арақ  ішіп  алып  машина  айдап,  жаман
аварияға  ұшыраған.  Тек  ешкім  өлмей,  өзі  қатты  жарақаттанған.  Қазір
жазылуға  айналса  да,  кейде  түнде  өзінен-өзі  шошынып  оянып,  осындай
айқайлайтын кеселге ұшыраған.
Бəтима  дауыс  шыққан  бөлмеге  жүгіре  жөнелді.  Мен  оны  ұзақ  күттім.
Сірə, Нұржан жағдайы қиын болуы керек, жуық арада келе қоймады.
Менің ойым енді Нұржанға ауды. «Өмір адамға бір-ақ рет беріледі. Адам
сол өмірді неге бағаламайды екен? Мынау Нұржан... жап-жас жігіт. Сол жас
өмірін  қор  етердей  бұның  арақта  не  шаруасы  бар  еді?  Жоқ  жалпы  совет
адамының арақта несі бар? Ішімдік, ішімдікке салыну — бəрі сонау өткен
ауыр  тіршіліктің,  қалдым  емес  пе?  Патша  кезінде  жұмысшы  адам  ішсе  —
тұрмыстың  азабын  бір  сəт  ұмытайын  деп  ішкен  болар.  Ал  бүгінгі
жұмысшыға не жоқ? Қандай күйігін арақпен баспақ? Жоқ, егер билік менің
қолымда  болса,  мен  арақ-шарапты  шығаруды  біржолата  тоқтатар  едім!
Мемлекетке  бұның  пайдасынан  зияны  көп.  Əсіресе,  бұрын  дағдыланбаған
халықтардың арақ соры. «Қой көрмеген қуалап өлтіреді» дегендей, арақты
іше алмағаннан кейін үлкен трагедияға айналуы мүмкін. Өйткені арақ ішу,

əсіресе қазақ жастарының арасында көп. Ал болашағың — артыңдағы жас
буының  бұндай  улану  жолымен  əуестенбей,  халықтың  келешегі  не
болмақ?»
Бəтиманы күтіп жатып қалай ұйықтап кеткенімді өзім де білмей қалдым.
Ортада  біраз  күн  өтіп  кетті.  Ауруханаға  кеселі  қатты  адамдар  түсіп,
менімен  сөйлесуге  де  Бəтиманың  қолы  тимеді.  Тек  бүгін  ғана  азырақ
тылсым тауып, жаныма келді. Бұл аурулардың жатқан кезі еді.
— Қазір жүрегіңіздің соғуы дұрысталып қалды. Енді екі-үш күнде жүре
де  бастайсыз,—  деді  ол  орындығын  менің  жаныма  қойып  жатып,—  құдай
бұйыртса, бұл аурудан айығып кетерсіз, бірақ өзіңізді-өзіңіз күтуіңіз керек,
жүрек  кеселі  деген  аңдаусызда  бас  салатын  жау  тəрізді,  ойда  жоқта  ұстай
алуға
құштар.
Бетіне қарап едім, соңғы кезде жұмысы тым ауыр болғандықтан да, көзі
кіртиіп, өңі жуылған шүберектей бозаңданып қалыпты.
— Өзің жүдеусің ғой,— дедім аяп кеткенімді жасыра алмай.
—  Менің  жүдеу  екенімді  аңғарғаныңызға  рахмет,—  ол  мұңая
күлімсіреді,— жұмыс ауыр болып жүр.
— Ə... ə!— Мен енді өзімді-өзім ұстай алмадым. Көкейкесті арманымды
сұрадым.— Ақбаян келген жоқ па?
Бəтима  қабағын  сəл  шытты,  сұрағымды  ұнатпай  қалғанын  біліп
жатырмын.
— Жоқ келген жоқ.
Енді  мен  күрсіндім.  Менің  жүдей  қалғанымды  бұл  жолы  Бəтима  сезді.
Көңілімді жұбатқысы келді ме, ол қабағын ашып, ақырын күлімсіреді.
—  Асықпаңыз,  көп  күттірмес.  Қолы  босамай  жатқан  болар.  Ақбаян
желдей қазір еркін ұшқан бір аққу құс қой!
«Аққу  құс  Ақбаянның  бейнесіне  қандай  табылып  айтылған  теңеу.  Ол
расында  да  аққу  құс  емес  пе?  Паңдығы  да,  сəндігі  де  сұлулыққа  ынтық
сонау  құс  төресінің  бейнесін  есіңе  түсірмей  ме?  Оның  қоңырқай  үні  де
аққу  құстың  сырнайдай  созылған  даусындай  жан  сезімінде  терең  жатқан
құмарлықты  тербетеді!  Кербез,  сымбатты  бейнесі,  ақ  айдында  жүзген  құс
патшасындай,  көңіліңді  көк  толқын  қуанышына  шомылдырып,  жаныңды
бір бітпес арманға жетектейді!»
Қөңіл  құрғырда  кенет  бір  күдік  пайда  бола  қалды.  «Бірақ  сол  аққу

құстың  қайда  көктеймін,  қайда  жүземін  десе  де,  еркі  бар  емес  пе?
Бəтиманың: «Ақбаян жеңгей қазір еркін ұшқан бір аққу құс қой!» дегені де
соны ескертпей ме? Иə, кім болса да, арман ететін, сұлулықты сүйетін тірі
жанның жүрегін қиял шыңына жетектейтін аққу құс! Оның дəл қазір басқа
бір  қуанышты  ақ  айдында  шаттық  нұрына  шомылып  жатпағанын  кім
білген!»
Өмірде  қызғаншақтықтан  күшті  сезім  жоқ  шығар.  Əсіресе  сен  біреуді
шын  жақсы  көрер  болсаң!  Мұндай  жағдайда  əркім-ақ  Отелло  күнəсіне
мойын  ұсынуы  ғажап  емес.  Қызғаншақтық  кейде  пəк  адалдықты  да
аңғарттырмайды.  Жазықсыз  жанды  кінəламас  үшін  тек  үлкен  жүрек,  адал
жүрек  қана  емес,  салқын  қан,  сабырлы  ой  керек.  Оның  бəрі  бірдей  бір
адамнан  табыла  бере  ме?  Жоқ,  табылу  керек!  Мен  орта  ғасырдың  мавры
емеспін ғой, жиырмасыншы ғасырдың адамымын! Жиырмасыншы ғасырда
Дездемоналар  қандай  сирек  кездессе  (бұл  ойға  мен  Ақбаянның
опасыздығын  алғашқы  естіген  күннен  бастап-ақ,  бекінгем),  Отеллолар  да
сондай  сирек  кездесуге  тиісті.  Махаббат  бұрынғыдай  арманға  емес,  біздің
ғасырымызда тек өмір қызығына айналған жоқ па? Ал өмір қызығын қашан
да болса ауыстыруға болмай ма? Бірі қолыңа түспесе, екіншісін іздесең, кім
күнəға  санайды?  Бұны  ешкім  де  күнə  демейді.  Сондықтан  да  мен
Джульеттадан айырылған Ромеодай, не болмаса Баян сұлуынан айырылған
Қозы  Көрпештей,  Ақбаянымнан  айырылдым  деп  өзімді-өзім  құрбандыққа
шалған жоқпын ғой. Ақбаянда кеткен қызығымды Татьянадан іздедім емес
пе?  Рас,  Ақбаяннан  айырылғанымды  естіген  сағатымда,  махаббат
қайғысынан  да  күшті  өмір  қайғысы,  халық  қайғысы  жанымды  жегідей
жеді.  Мүмкін  сол  бір  ұлы  ауыртпалық  менің  өз  басымның  шерін  жеңген
болар,  мені  ажалдан  алып  қалған  шығар.  Əй  білмеймін,  сонда  да  менің
замандастарымның  махаббатқа  деген  көзқарасында  жиырмасыншы  ғасыр
белгісі жатқан тəрізді.
Кенет Бəтиманың: «Сіздің костюміңізді Ақбаянның үйінен алдым» деген
сөзі  есіме  түсіп  кетті.  «Менің  өзімді  сол  үйден  əкетсе,  костюмімнің  онда
болуы ғажап іс пе?» Бəтимадан «Сен неге үйдейсің?» деп сұрағанымша ол:
— Сабыр ағай, сіз əнеугі əңгімеңіздің аяғын айтпадыңыз ғой. Мен əдейі
соны  тыңдағалы  келдім,—  деді  ойымды  бөліп  кетіп,—  əсіресе  Садық
жайында... Сіз Садықпен содан кейін кездеспедіңіз бе?
Садық! Садықтың атын естісем, осы уақытқа дейін бойым дірілдеп, көз
алдымда  сол  күндердегі  ғажайып  суреттер  елестеп  кетеді!  Кейде  өзімді
ұстай  алмай  қаламын.  Көкірегімді  ыза,  көзімді  жас  билейді.  Бар  дүниені
ұмытып  кетемін.  Бəтима  менің  жаралы  жерімді  дəл  басты.  Садықтың  аты
көз  алдымдағы  Ақбаянның  суретін  де,  ол  жайында  қоймақ  сұрағымды  да
естен бірден шығарды.
— Неге кездеспеймін? Хауасси бізден бөліп əкеткеннен кейін, он шақты
күн  етпей,  Садықпен  кездестім,—  дедім  мен,—  бірақ  оны  əңгіме  етпестен
бұрын, əнеугі өзім айтқан жалпы жағдайға азырақ тоқтап кетейін...

— Жақсы, Сабыр аға...
—  Əр  бөлім  бастығы  өзі  сенетін  жігіттерден  топ  жинамақ  боп  келістік.
Маған  қазақ,  езбек,  қырғыз,  түрікмен  туысқандардың  басын  қосу
тапсырылды.  Əр  топтың  арасында  саяси  үгіт  жұмысы  жүргізіліп,  ұйым
мүшелерін  күреске  шынықтыру  керек  дестік.  Түпкі  мақсат  бұл  арадан
қашып,  өз  əскерімізге  қосылу.  Бірақ  күр  ғана  өз  басымызды  құтқару  емес,
жаудан  кек  ала  кетуді  міндет  еттік.  Жыланды  басар  болсаң,  құйрығынан
емес,  басынан  бас.  Өш  алғың  келсе,  жауыңның  ең  жанды  жеріне
қанжарыңды сұқ.
Көп  кешікпей  біздің  шахталар  көмір  беретін  ТЭЦ-тің  не  үшін  жұмыс
істейтінін  білді.  Жоқ,  біздің  ТЭЦ  тек  шахтадан  көмір  өндіру  үшін  ғана
жұмыс  істемейді  екен.  Осы  қаланың  маңындағы  жер  астына  салынған
«фауст-патрон» шығаратын құпия заводқа электр күшін береді екен. Ал бұл
кез  «фауст-патронның»  жаңа  шыға  бастаған  кезі  еді.  Алғашқы  уақытта
оның  қандай  қорқынышты  күш  болғаны  бəрімізге  де  мəлім.  Біз  енді  осы
заводқа нəр беріп отырған ТЭЦ-тің күлін көкке ұшырып, жоқ етіп қашуды
мақсат  еттік.  Ол  үшін  не  керек?  Ең  алдымен  аммонит  не  динамит  секілді
тас  жарғыш,  көптеген  от-дəрі  табу  керек.  Оны  қайдан  аласың?  Жаңа
забойлар,  штрек,  ылдилардағы  қатты  тау  жынысын  жарғызу  жұмысын
жүргізетіннің  бəрі  немістер.  Бұндай  жауапты  істі  тұтқындарға  істеуге
сенбейді. Ең алдымен біздерге осы жұмысшылармен байланыс жасау керек.
Олармен  тіл  тапсақ,  ар  жағы  жеңіл.  Тіл  таба  алсақ,  мысқылдап,  қасықтап,
бір патрондап осы оқ-дəріні бір қауіпсіз жерге жинамақпыз.
Оқ-дəріні  табу  қандай  қиын  болса,  оны  сым  темірмен  қоршалған,  төрт
бұрышында  пулеметті,  прожекторлы  күзет  тұрған  ТЭЦ-тің  ішіне  кіргізу
одан  асқан  қиын.  Біздің  бұл  ойлағанымыздың  бəрі  бос  қиял,
орындалмайтын  арман  тəрізді.  Бірақ  қиялсыз,  армансыз  адам  баласы  өмір
сүре  ала  ма?  Біз  де  өмір  сүре  алмадық,  осы  бұлдыр  қиялдарымызды
орындауға кірістік.
Сол  жиналған  күні,  ең  алдымен  бұдан  былай  қарай  ұйым  жұмысын,
арамыздағы  байланысты  аса  құпия  түрге  айналдыратын  болдық.  Бес  топ
бастығы бір адамға бағынады. Оны өзге топ бастықтары білмейді. Əлгі топ
бастықтары  бағынатын  адамдардан  тағы  да  үш  бөлімше  құрылып,
əрқайсысы тағы да бір адамға бағынады. Оларды да өзгелеріміз білмейміз.
Білетініміз  —  тек  өз  бастықтарымыз.  Бұл  бөлімше  бастықтары  жиналып
штаб құрады. Ол штаб үш адамнан тұрады. Штабтың бастығын да тек осы
үш  адам  ғана  біледі.  Міне,  осындай  тəртіп  орнаттық.  Бір  топ  əлдеқалай
əшкерелене  қалса,  өзге  топтың  қауіпсіз  болуын  ойладық.  Ал  мұндай
ұйымдастырудың  өзгелер  біле  алмайтын  тағы  бір  тетігі  бар.  Штаб  құру,
штабтан  үш  топ  бастығына  бір  адам  белгілеу,  олардың  өзінің
қарамағындағы  бес  топ  бастығын  дайындау  жəне  осы  бес  топтың  бір
бастығын тағайындау — бəрі төменнен жоғары қарай сайлау ретінде емес,
жоғарыдан  темен  қарай  белгілеу  ретінде  етпек.  Бұл  əдіс  бойынша  кімнің

қай  топта,  кім  кіммен  байланысты  екенін  тек  ез  міндетіне  тиісті  адамдар
ғана  біледі.  Олар  да  өзгелерді  білмейді.  Бірақ  бəріміздің  де  білетін  бір-ақ
адамымыз  бар,  ол  —  Андрей.  Барлығын  ұйымдастырып,  бəрін
байланыстырушы — Андрей. Ал штаб бастығы кім? Андрей ме? Оны тағы
біз  білмейміз.  Қысқасы,  жалпы  ұйымдастыру  жұмысы  осылай  болып
бекітілді.  Сонымен  қатар  көзге  түсіп  қалмас  үшін  бұдан  былай  қарай  бас
қосып  жиналмайтын  болып  уəделестік.  Бар  байланысты  Андрей  арқылы
ғана ұстап тұратын болдық.
Осындай  уəдеден  бес  күн  еткеннен  кейін,  забойда  оңашада  Андрей
кездесіп қалды да, менімен қатарласа жүрді.
—  Сабырка,—  деді  ол  сыбырлай  сөйлеп,—  кісілеріңді  тезірек
ұйымдастыр. Үшінші ылдидан ТЭЦ астына апаратын забой қазбақпыз. Ол
забойды жүргізу сендердің адамдарыңа тапсырылды. Біздердей емес, неміс
күзетшілері  сендердің  түстеріңді  дəлдеп  тани  алмайды.  Оларға  бəрің  бір
түстес азиатсыңдар. Жəне сендерден тақа қауіптене қоймайды. Ондай жер
астымен жүретін құпия жол қазады деп ойламайды. Ал саған да күнде үш
адамнан  бөліп  тұру  қиынға  түспейді.  Өзгелері  олардың  тиісті  нормасын
орындап тұрса болғаны...
Үшінші ылдидан ТЭЦ тұрған жердің қашықтығы алты жүз метрдей. Əр
сменада үш адам Жұмыс істесе (біреуі жер қазады, екеуі топырақты тасып
Андрей  насосы  тұрған  ылдидағы  суға  төгеді),  бір  тəулікте  төрт  метр  жер
қазуға болады. Сонда бір жұмысты бес айда бітіруіміз керек. Андрей маған
бұл  сезді  айтқан  күні  менің  тобымда  жиырма  кісі  бар  еді.  Қазақ,  қырғыз
өзбек... Бəрі де сенімді адамдар. Соғыста қолға түскен жас жауынгерлер...
— Біз тапсырманы орындауға дайынбыз,— дедім мен. Устав бойынша əр
топта қанша адам бар жəне олар кімдер екенін топ бастығынан бөтен ешкім
білуге тиісті емес.—Ал от-дəрі табылатын түрі бар ма?
—  Шошқаны  орыс  текке  семіртпейді,—  деді  сырын  ашпай,  күлген
болып Андрей,— от-дəрі табылмайтын болса, жер астына ор қаздырып не
жынымыз бар? Оқ-дəріде шаруаң болмасын. Ол — басқалардың міндеті.
«Кімнің  міндеті?»  деп  мен  сұрағам  жоқ.  Устав  бойынша  өз  шаруамнан
бөтен іске менің қатынасуым тəртіпті бұзу болып табылады.
Əйтсе де, бұл іске маған қатынасуға тура келді.
Садық  бізден  бөлінгеннен  кейін  көзге  түспей  кеткен.  Əркімнің  өз
зобалаңы өз басында болып, мен де оны іздей қоймағам. Сұрастырып көріп
едім,  сол  Хауасси  ханумның  ат  айдаушысы  көрінеді.  Өзі  жəне  сол
графиняның  ақ  тастан  қаланған  əдемі  үйінің  астыңғы  қабатында  тұрады
деседі. Маған көрген адамдар: «Тіпті тұтқынға ұқсамайды, түрі де, киімі де
өзгерген.  Сірə,  графиняға  ұнаған  болуы  керек,  арғымақ  жеккен
тарантасының  көзеліне  тек  соны  ғана  отырғызады»,—  дейді.  Мен  аң-таң

қалам.
«Бұлай
болуы
неліктен
екен?—деймін
ішімнен.—
Əкесі
конфискеленген  бай  баласы  екені  есіме  түсіп.  Садық  графиняға  шын
жүрегімен  қызмет  істей  бастағаны  ма?  Əлде  Мəскеуде  университетте
оқыған неміс əйелінің адамгершілік сезімі оянып, оған жан ашырлық істеп
жүр  ме?  Совет  университетінің  тəрбиесі,  қанша  қас  болса  да,  оның
сезімінің  оянуына  себепкер  болған  шығар?  Неміс  əйелі  дегенмен  де,  əр
нəрсеге көңілшек келетін заты əйел ғой, аяды ма екен?»
Осындай  ойда  жүргенімде  бір  күні  кешке  таман  шахтадан  шаршап
шығып  келе  жатқанымда,  контордың  жанына  графиняның  ақ  боз  арғымақ
жеккен  жеңіл  тарантасы  келіп  тоқтай  қалды.  Үстіне  буырыл  түлкі  шолақ
ішік киген Винтер ханум тарантастан секіріп түсіп конторға кіріп кетті.
Мен өтіп бара жатыр едім, арғымақ жанында тұрған адам:
— Сабыр, мына телеграф бағанасы тұсына келіп дəрет сындырған адам
боп сəл кідір,— деді.
Дауысынан Садық екенін тани кеттім. «Конфискеленген байдың баласы
нəсіліне  тартып  кетті  ме»  деп  көңіліме  секем  алып  жүрсем  де,  жастай
жолдас  болғандықтан  ба,  сөзін  қимадым,  айтқанын  істеп,  бағана  жанына
барып  тұрдым.  Қара  көлеңке  кез  еді,  əйтсе  де  байқап  қалдым,  үстінде
шолақ  қара  тоны  бар.  Жағасы  —  басындағы  құлақшыны  тəрізді  көгілдір
елтірі.  Аяғында  —  қара  құрым  етік.  Өзінің  онысыз  да  сұңғақ  бойына  бəрі
де  жараса  қапты.  Бұрын  екі  ұрты  суалып  тұратын  бозғыл  беті  де
толықтанғандау,  көзіне  де  нұр  пайда  болғандай.  Мүмкін,  жүдеп  жүрген
маған солай көрінген шығар, əйтеуір, бұл бұрынғы тұтқын Садық емес.
—  Сабыр,—  деді  ол  дауысын  сəл  қаттырақ  шығарып,  теріс  бұрылып
кетіп  қазақшалап,—  дұрыстап  тыңда,  біздің  тілімізді  ешкім  түсінбейді,
əйтсе де сақ бол... Осы өзің тұрған жерден он екінші бағананың тұсындағы
ескі шахтаның терриконын көріп тұрсың ғой. Сол арадан күнде мен таң ата
аттарды суаруға айдап өтемін. Ал ертеңнен бастап сол он екінші бағананың
тұсына,  терриконның  төменгі  етегіне,  топырақтардың  арасына  сендерге
арнап ат Дорба тығам. Ішінде шошқа майы, шұжығы, қорытқан сүт секілді
тағамдар  болады.  Жəне  арнаулы  хат  жатады.  Шамаң  келсе  өзін,  əйтпесе
сенімді  біреу  кешкі  мезгілде  терриконнан  шай  қайнататын  көмір  терген
болып  барып  алып  жүріңдер.  Хатта  қандай  жағдайда  жүргенімді
оқырсыңдар. Қош бол,— деді де, өзі конторға қарай жүре берді.
Сенерімді  де,  сенбесімді  де  білмей,  дəрет  алып  болған  адамдай,  ұзап
бара жатқан серіктерімнің, соңынан л дымдай жөнелдім.
Біз  жатқан  баракта  үсті  шойын,  төрт  бұрышты  шағын  кірпіш  пеш  бар.
Тұтқындарға осы пешке шай қайнатып ішуге рұқсат етілген. Бірақ көмірді
жол  бойынан,  не  террикондардың  өздері  жинап  əкелуге  тиісті.  Жан-жағы
сым  темірмен  қоршаулы  болғандықтан,  алғашқы  кездегідей  емес,  казарма
мен шахта ортасында бізге бос жүруге рұқсат етілген. Даладан көмір теріп

əкеп,  ертеңгі  пешті  жағу  менің  кезегім  еді.  Садықтың  сезіне  сенерімді  де,
сенбесімді  де  білмеймін.  Бірақ  ат  суаратын  өзеннің  біздің  шахтаның  ар
жағында  екені  анық.  Оған  бару  үшін  тұтқындар  қоршауын  сырттай  ету
керек.  Ал  төте  жол  біздің  алаң  арқылы.  Дегенмен  Садық  сөзіне  нанғым
келді.  «Кім  біледі,  итке  сүйек  тастап  алдағандай,  бізге  тағам  беріп,
сырымызды  білгісі  келіп  жүр  ме»  деп  те  қауіптенемін.  Əйтсе  де  «бірге
ескен  жолдас  едік  қой,  өйте  қоймас»  дей  берем.  «Жоқтық  не  дегізбейді,
аштық не жегізбейді», топырақ астында үйіліп жатқан тағам бар деген соң,
ешкімге  айтпай,  ертеңіне  беймезгіл  күн  батар-батпас  кезде  қапшығымды
алып  Садық  меңзеген  терриконға  бардым.  Біраз  көмір  жинап,  ымырт
үйіріле  бағананың  жанына  келдім.  Айтқан  жерден  сұлы  салатын  ат
дорбаны таптым. Іші толы əр түрлі тағам. Бір жапырақ қағаз бар. Қағазды
қалтама  салдым  да,  дорбаны  көмірдің  арасына  тығып,  қапшығымды
арқалап  баракқа  қайттым.  Андрей  екеуміз  ақылдасып  тамақты  ауру,  не
болмаса тым жүдеп кеткен көтерем жандарға бөліп бердік. Хатын қазақша
жазған екен, былай депті:
«Сабыр!  Қандай  күйге  іліккенімді  өзім  де  білмеймін.  Тамағым  тоқ
киімім көк. Графиняның ойы маған. əзірге белгісіз. Демек, ол маған əйелдік
тұрғыдан  қарайтын  тəрізді.  Немістің  еріккен  қаншығы  мен  секілді  «тағы»
халықтың  жігітіне  нəпсілік  оймен  құмартуы  да  ғажап  іс  емес.  Мүмкін,
осындай  ойы  болуы  керек,  маған  өте  көңіл  бөлуде...  Өзінің  жеке  меншікті
ат  айдаушысы  етіп  алды.  Өзгеден  гөрі  асханадан  маған  асты  да  молырақ
бергізеді. Менің жататын жерім жеке. Графиняның ұйықтайтын бөлмесінің
дəл  астында...  Байқаймын,  төбемде  қиюын  тауып  жымдастырып  тастаған
жоғарғы  бөлмеге  шығатын  тесік  бар  секілді.  Сірə,  үстінен  жабылады-ау
деймін.
Бір  күні  сол  тесікті  ашып,  «жоғары  шық»  демесін  кім  біледі?  Ал
графиняның  үйіне  кіретін  өзге  есік-терезесінің  бəрі  күзетте.  Адам  баласы
оған  рұқсатсыз  бас  сұға  алмайды.  Өзі  де  бір  кесіп  алсаң  қан  шықпайтын
қатыгез  əйел  секілді,  бірақ  менімен  тым  сыпайы,  кейде  əзілдескен  де
болады.  Түбі  менен  еркектік  тілеп  қалса,  не  істеуім  керек?  Халқыңды
қырып жатқан көп жендеттердің бірінің жезөкше əйелінің төсегіне жатудың
езі  кешірілмес  күнə  емес  пе?  Ондай  күн  туатын  жағдай  болса,  мен  оны
буындырып  өлтірем...  Мейлі,  сосын  немістер  не  істесе  соны  істесін.
Ақылыңды айт.
Мынау  тағамдар  көптен  бері  жасырын  жинағандарым.  Күнде  бұндай
бола  бермес.  Əйтсе  де,  қолдан  келгенше  сендерге  жəрдем  беруге  бармын.
Мынаны оқып шық та, жыртып таста»,— депті.
Мен  хаттың  мазмұнын  Андрейге  түсіндіріп  бердім  де,  жыртып
тастадым. Ол көп ойланып отырды да:
— Сен оған сенесің бе?—деді.— Хатына қарағанда, адал жан секілді.
Мен Садықтың кім екенін түсіндірдім де, өз ойымды айттым.

— Түріне қарасам, қайғыдан азап шегіп жүдеп жүрген адам секілді емес,
кеудесі көтеріңкі, ал хатына қарасам, алдамайтын тəрізді.
—  Оған  ондай  жағдайда  кеудесін  көтеріңкі  ұстамасқа  да  болмайды,—
деді  Андрюша,  сосын  тағы  да  ойланып  отырып  қалды.  Біраздан  кейін
барып:— Қайткен күнде де бұл жігіт графиняның айтқанына көне берсін,—
деді,—  бұлай  істеуі  бізге  керек.  Егер  жүрегі  таза  болса,  дене  кірін  жуып
кетіруге болады ғой. Тек жүрегі кірлі болмасын. Ал оның жүрегін сынауға
əлі уақыт бар. Тек өзіне берік болсын.
Садыққа  хат  жазуға  қорықтым.  Хабарласудың  басқа  жолын  таба
алмадым.  Сөйтіп  жүргенде  бір  күні  моншада  кездесіп  қалдық.  Бар
ойымызды айттым. Содан кейін арамызда байланыс үзілді. Мүмкін, Садық
бірдемеден сескенген болар, мүмкін, менің ойымды білгеннен кейін, бойын
аулақ ұстауды дұрыс көрген шығар. Демек, оған ашық жауап қайтарғаныма
өкіндім. Садықтың шын ойын кім біледі?.. Əлденеге сескене бердім. Бірақ
Садық  күнде  болмағанмен  де  күн  ара,  кейде  екі-үш  күн  өткен  соң  сол
уағдаласқан жерімізге тамақ тығып кетуін тастаған жоқ. Кейде ол аттарын
түнде,  кейде  таң  сəріден  суаруға  апарады.  Əйтеуір  амалын  тауып  тастап
кетеді.  Қолға  ұстаған,  не  аттың  мойнындағы  жем  дорбада  не  барын  кім
ойлайды? Кім сезіктенеді?
Осылай  бір  айдай  уақыт  өтті.  Біздің  жасырын  қазып  жатқан  тар
забойымыз  да  ТЭЦ-тің  астына  жақындап  қалды.  Артынан  барып  білдім.
Андрюша  немістің  от-дəрі  атушы  екі  жұмысшысымен  танысып,  көп
кешікпей  тіл  тауыпты.  Сол  жұмысшылар  арқылы  үшінші  ылдиға  жақын
жердегі  бір  адам  білмейтін  үңгірге  біраз  аммопотты  тығып  үлгіріпті.  Бұл
жұмысшылармен  ол  Бейлис  дейтін  еврей  тұтқын  жігіт  арқылы  сөйлесіпті.
Бейлис  неміс  жұмысшыларының  жарылғыш  от-дəрі  жинап  беруге  уəдесін
алып бергені болмаса, одан бөтен ештеңені білмейді. Ол оқ-дəріні қайтеді,
қай  жерге  сақтайды,  бəрінен  де  хабарсыз  болады.  Бұл  біздің  уайымның
жұмысты  қалай  жасырын  жүргізетінін  көрсетеді.  Əркім  тек  өзінің  ғана
міндетінен бөтен ештеңеде жұмысы жоқ. Бейлис те соның бірі еді.
Осы күндерде жоқ жерден моншада Садықпен тағы кездесіп қалдым. Ол
жеке номерде жуынып шыққан екен, мен жалпы залға кірмекші болып тұр
едім,  далаға  шығып  бара  жатып,  мені  көріп,  кілт  тоқтады.  Ымдап  жанына
шақырды.  Есік  алдында  тұрған  неміс  автоматшысы  адырая  бір  қарады  да
қойды.  Өйткені  бұл  кезде  Садықтың  графиняның  «жеңілдік  берген  ат
қосшысы»  екені  бүкіл  шахта  комендатурасына  аян  болып  қалған.  Жəне
жерлес  екі  тұтқын  адамның  əлдеқалай  кездесіп  сөйлесуінде  қандай  айып
бар?  Неміс  солдаты  мүмкін  осылай  ойлаған  шығар,  мүмкін  «сөйлессе
сөйлессін,  артынан  комендатқа  жеткізермін»  деген  болар  (комендантымыз
баяғы обер-лейтенант. Ол бір қаныпезер қатаң кісі болып шықты), əйтеуір,
бізге  қайтадан  адырая  тағы  бір  қарады  да,  бұрылып  кетті.  Садықтың
қасына  келдім.  Үстіндегі  киімі  тəп-тəуір,  бірақ  екі  ұрты  суалып  жүдеп
кетіпті.  Кезінде  қайғы  бұлты  көрінеді.  Құшақтасуға  солдаттардан

қаймығып,  біз  қол  алысып  амандастық  та  қойдық.  Содан  кейін  Садық
маған бірден:
— Сабыр, шыдай алатын емеспін, қашайық,— деді.
Оның оқыс айтқан сөзі мені шошытып жіберді. Бірақ өзгеге сыр бермей:
—  Неге  үйдейсің?—  дедім  ақырын  сөйлеп.—  Бізге  қарағанда  сенің
халің...
— Менің халім сендердікінен мың есе жаман.
— Не болып қалды?..
— Отыр. Айтайын.
Екеуміз  барып  есікке  таяу  қойылған  орындыққа  қатарласа  отырдық.
Садық тағы күрсінді.
—  Шаруа  саған  жазған  хатымдағыдай  болып  шықты,—  деді  ол  басын
төмен түсіріп,— немістің соятын қабанды семірткендей графиня мені текке
күйлендіріп  жүрген  жоқ  екен.  Сенің:  «Айтқанына  көне  беру»  деген
кеңесіңді алғаннан кейін, бір жегі өткен соң, бір күні түнде өзім сезіктеніп
жүрген төбемдегі тесік ашылып, жерге баспалдақ түсірілді. Хауасси:
«Қорықпа,  Садық  жаным,—  деді  төмен  қарап  күлімсірей,—  жоғары
шық».  Тілінің  сəл  күрмелуінен  ішіп  алғанын  білдім.  Бір  ретте  «шықпасам
қайтеді» деп те ойладым. Бірақ оған құдірет бар ма? Жəне сенің де берген
ақылың есімде болатын...
— Иə, сосын?— дедім мен «біз ақылды, сірə, дұрыс бермеген секілдіміз-
ау» деген күмəнді ойға келіп.
—  Амал  жоқ,  жоғары  шықтым.  Бұрын  мен  графиняның  əр  түрлі
сылтаумен  басқа  бөлмелерінде  болғанмын.  Бірақ  жататын  жерін  көрген
емеспін.  Əрине,  ондай  салтанатты  бөлмені  бұрын  сен  де,  мен  де  көрген
жоқпыз.  Алтындап  тастаған  кең  сарай.  Бүкіл  еденін  алып  жатқан,  түгі  екі
елі  парсының  қызыл  кілемі.  Қай  жаққа  қарасан,  да  айна.  Терезелері  сəуле
түспес  етіп  қалың  көгілдір  жібек  пердемен  қымтырылған.  Төрде  екі  кісі
түгіл төрт кісі жатса сиятын өрнекті ағаш кереует. Үсті ақ мамық құс төсек.
Теңдей-теңдей  үлбіреген  құс  жастықтар.  Үйдің  ортасында  үлкен  дөңгелек
үстел,  үстіне  шашақты  қызыл  барқытты  гүлмен  əшекейленген  дастарқан
жабылған.  Дастарқан  үсті  толған  тағам.  Құс  еті  дейсің  бе,  сиыр  тілі  керек
пе,  сорт-сортқа  бөлініп  фарфор  ыдыстарға  салып  қойылған.  Мойындары
ұзынды-қысқалы  бірнеше  шарап,  коньяк  толған  шишалар.  Стол  жанында
екі-ақ орындық. Осындай жағдайдың үстіне кеудесі мен қара санын аппақ
етіп  көрсеткен,  денесімен  дене  болып  жабысқан  тоқыма  іш  көйлек  киген
əйелді  қос.  Отыз  бестен  асып  бара  жатса  да  денесінің  сұлулығын  көрсең!

Қазақ  он  əйелдің  тоғызы  киімімен  сұлу  көрінеді  дейді  ғой.  Бұрын
Хауассиді  мен  киімімен,  боянуымен  көрікті  көрінетін,  шығар  дейтін  едім,
ал  бұл  жолы  ол  ойымнан  қайттым.  Жұмыртқадай  аппақ  мойны  мен  жұп-
жұмыр  иығын  қызғылт  алтын  жирен  көмген,  ақ  мрамордан  құйылғандай
аппақ  денелі  сұлу  əйелді  көріп,  таң  қалдым.  Бұрын  орыс  ертегілерінде
«Русалка»  дейтін  су  перілері  —  сұлу  əйелдер  болады  деп  еститінмін.
Хауассиді  де  соның  бірі  екен  деп  қалдым.  Оның  жүзі  де  күндізгісіндей
емес,  өзгеше.  Бетінде  адамгершілік  сазы,  көзінде  өзгеге  деген  бір  пəк
күнəсіз  айрықша  сезім  бар.  Жоқ,  дəл  сол  сағатта  ол  жүздеген  совет
адамдарын аш, жалаңаш шахтасына түсіріп, мехнатпен ұлы Германиясына
көмір шығартып жатқан қан ішер графиня емес, мейірбан жүзді, қайғы мен
қасіретті,  қуаныш  пен  шаттықты  білетін,  ыстық  жүректі  адал  сұлулардың
бірі секілденді.
—  Бүгінгі  күн  менің  ғана  күнім,—  деді  ол  кенет  маған  қарап,—  бұрын
осы бүгінгі сегізінші март күні — граф Винтерге деген өшпендігімді, оған
арналған  мəңгі  жібімес  тас  жүрегімнің  қастығып  жападан-жалғыз  отырып
арақ-шарап  пен  ғана  басатын  едім.  Мас  болып,  ызадан  екі  көзімнен  жас
парлап,  оған  қарғыс  айтатын  едім.  Ал  бүгін  сол  күнімді  жалғыз  тойлағым
келмеді.  Жəне  жылаудан  да  бас  тарттым.  Қайғым  қуанышқа  айналсын
дедім.  Граф  Винтерден  бұрын  кегімді  көзімнен  аққан  жаспен,  сыртынан
айтқан қарғыспен алатын едім. Ал бүгін кəрі көкжал қасқырдың көзіне шөп
салып шаттанбақпын. Өйткені, Садық, мен сені жанымдай жақсы көремін.
Сен  үшін  бұл  дүниеден  безуге  бармын.—  Ол  енді  екі  рюмкаға  коньяк
құйып  біреуін  маған  созды.—  Кəне,  екеуміздің  алғашқы  оңаша  кездесу
қуанышымыз үшін алып қоялық,— деді.
Мен  аң-таңмын.  Мұндай  жағдайда  мас  əйелдің  көңіліне  ұнаған  еркекке
«сен  менің  ең  сүйерім»  деуі  ғажайып  іс  емес.  Хауассиға  шын
ұнайтынымды алғашқы күндерден-ақ сезе бастағам. Ал оның «бүгінгі күн
менің  граф  Винтерден  кек  алатын  қастандық  күнім»  дегеніне  түсінбей
тұрдым. «Бұл қай сөзі? Өз байына өзі неге қастанды болады? «Жоқ, бұнда
бір  сиқырлы  жағдай  бар.  Садық,  мынау  əйел  қанша  сұлу  болса  да,
сиқырлап  сені  қақпанға  түсіргелі  тұрған  қасқыр!  Байқа!  Ол  жауыңның
əйелі.  Өзі  де  жауың  Ақ  жүрегіңді  аңдамай  қаралап  алма!»—  деймін  мен
ішімнен.
Менің  қозғалмай  қатып  қалғанымды  көрген  графиня  ашуланғысы  келді
ме,  ыза  ұшқыны  пайда  болған  көзін  маған  кенет  қадай  қалды.  Бірақ  сол
минутта  ызасы  өшіп,  бұрынғы  күйіне  қайта  енді.  Ол  енді  төмен  қарап,
жасқа булыққан дауысын дірілдете сөйледі.
— Байқап тұрмын, Садық, сен менің сөзіме түсінбеген секілдісің,— деді
ол  күнəсіз  сұлулардың  кейпіне  көшіп,—  тірі  жанға  айтпаған  сырым  еді,
саған айтайын, тыңда...
Жау сырын білуге қандай совет адамы қарсы болады.

— Айтыңыз, тыңдайын,— дедім.
—  Менің  əкем  жай  шаруа  еді.  Москва  университетін  бітіріп  келген
жылы  өзімнен  отыз  жас  үлкен,  жақында  ғана  жесір  қалған  осы  граф
Винтерге  күйеуге  берді.  Совет  елінде  əйел  бостандығын  көріп  келген
жиырма бір жасар қызға бұдан артық зорлық болар ма, бірақ капитализмнің
заңы  басқа,  амалсыз  шықтым.  Оның  үстіне,  басқа  да  себебім  бар  еді.
Москвада жүргенде мен Иван деген жігітті жақсы көріп қалғанмын. Содан
екі  қабат  болғанымды  Германияға  келген  соң  бір-ақ  білдім.  Амал  жоқ,
Винтерге  күйеуге  шығуға  тура  келді.  Жеті  айдан  кейін  босандым.  Винтер
бала  өзінікі  емес  екенін  ұқса  да,  граф  атына  кір  келтірмес  үшін,  «менің
Хауассиім шошынып, баламыз ерте туды» деп үлкен той жасады. Баланың
атын  Карл  қойды.  Бірақ  оны  өте  жек  көрді.  Гитлер  үкімет  басына  келер
жылы  Карл  үште  болатын.  Граф  Винтер  бірден  фашизм  үстемдігіне  бас
ұрды...
— Ал сіз ше?
—  Мен  фашизмді  өте  жек  көретінмін.  Бірақ  бүкіл  Германияны  басып
алған долы мұхитқа қалай қарсы тұрасың? Іштей жек көрсем де, амал жоқ
фашизмге  көнуге  тура  келді,—  əйел  кенет  тоқтай  қалды  да,  жаңағы  үзіліп
қалған əңгімесіне қайта кірісті,— мəселе мен жайында емес, граф Винтерді
неге жек көретінім жайында еді ғой...
— Иə, мəртебелі графиня...
— Мені оңашада графиня деме, Хауассиім де,— деді əйел күлімсірей,—
маған сүйдесең ұнайды... Ту, тағы бөтен жаққа бұрылып бара жатқанымды
қарашы. Жаңа айттым ғой, Гитлер үкімет басына келетін жылы Карл үште
еді.  «Сұмырай  келсе,  су  құриды»  дегендей,  сол  жылы  бұл  жақта  егін
шықпады.  Онысыз  да  бұл  арада  көп  көр  тышқандар,  саршұнақтар
бұрынғысынан да көбейе түсті. Əр жерде аштықтың, жетіспестіктің белгісі
көріне  бастады.  Біздің  шахтаның  жұмысшылары  не  қыр  көрсетіп
көтеріліске шықты, не болмаса Польша, Чехословакия шахталарына қашты.
Осындай ауыр жағдайға қарамай, граф Винтер өзінін туған күнін тойлады.
Оның  туған  күні  осы  бүгінгі  жетінші  март  күні  болатын.  Үйге  бірталай
қонақ  жиналды.  Жұртқа  аштық  болғанмен,  национал-фашист  офицері,
бірнеше шахта иесі граф жоқшылықты біле ме, тағам, арақ-шарап өзендей
ақты.  Жұрт  қызып  алып  «Хайль  Гитлер»  деп  жындана  бастады.  Қызған
жұрттың желігі əсер етті ме, жайшылықта тақа үндемейтін үш жасар Карл
жын  ұрғандай  мазасыздана  қалды.  Біресе  үлкендерді  мазақтап  «Хайл
Гитлер!»  деп  айқай  салады,  біресе  көшеде  көтерілісшілерден  естіген  сөзі
«Жойылсын  Гитлер!»  деп  бақырды.  Қой  десек,  одан  сайын  өшіге  түседі.
Онда  біз  бөтен  үйде  тұратынбыз.  Ызаланған  граф  баласының  «Гитлер
құрысын!»  деген  сөзінен  қорықты  ма,  қолынан  ұстады  да,  менің
қарсылығыма  қарамастан,  ауыз  бөлменің  астындағы  қараңғы  подвалға
апарып  қамап  қойды.  Су  қараңғы  подвалдан  бала  түгіл,  үлкеннің  өзі
қорықпай  ма,«Мама!  Мама!»  деп  құлындағы  дауысы  құраққа  шықты.

Сондағы  шыңғырған  үні  əлі  құлағымда  тұр.  Подвалды  ашып  баламды
алайын  десем,  онысыз  да  Карлды  жек  көретін  қатыгез,  ішіп  алған  граф
көнбеді.  «Қараңғыда  отыра  тұрсын.  Оған  сол  керек»,—  дейді.  Гитлердің
туын көтерген мас штурмовиктер бала бақырған сайын күле түседі. «Біздің
келешек  солдаттарымызды  əкелері  осылай  тəрбиелеуі  керек.  Сөйткенде
ғана  олар  ер  жүрек  болып  еседі!  Онысыз  бүкіл  жер  шарын  басып  ала
алмаймыз!»— дейді.
Карл  қараңғылыққа  үйренді  ме,  əлде  айқайлай-айқайлай  шаршады  ма,
бір  жиырма  минуттен  кейін  əбден  дауысы  шықпай  қалды.  Мен  баламды
жаман  аяп  кеттім,  енді  шыдай  алмадым,  күйеуіме  подвалдың  есігін
ашқызып,  Карлға  «Енді  шығуыңа  рұқсат!»  дегіздім.  Баладан  жауап
болмады. Бұл ұйықтап қалды ма деп, дереу шам əкелдіріп, қараңғы үңгірге
жарық түсірдік. Карл жоқ. Тек сүйектері ғана жатыр. Жаңа айттым ғой, сол
жылы  онысыз  да  мол  көр  тышқан  бұл  араны  басып  кеткен  еді  деп.  Жер
астына түскен жас баланы аш көр тышқандар талап жеп қойыпты. Карлдың
«Мамалап!»  соншалық  шыңғыруы  да  содан  екен!  Бишара  нəресте  көр
тышқандар талап жатқанда шыңғырмағанда не етсін! Міне, менің орыстан
пайда болған баламның өлген күні — осы граф Винтердің туған күні. Бұл
күнді неге менің бұлай тойлайтыныма енді түсіндің бе?
Графиняның айтқан сөзіне жаным жаман түршікті. Мен енді оның еріне
деген  қастығын  да  түсіндім.  Жалғыз  баласы  анандай  болып  өлген  ананы
аяп кеттім. Оны жұбатып, көңілін аулағым келді. Бірақ Хауассидің көзінен
жас көрмедім. Ол қолындағы рюмкасын маған ұсынып:
—  Бұған  он.  жылдан  асып  кетті  ғой,—  деді  күлімсіреп,—  өткеннің
қайғысын ойлағанша, бүгінгінің қуанышын ойлайық. Кəне, алып қой!
Мен  жаңағы  шыңғырған  баланың  дауысынан  құтылғым  келгендей,
ештеңені ойламастан рюмканы қағып салдым,— деді Садық.— Жоқ, рюмка
емес-ау,  графиняның  ұсынған  рюмкасын  стол  үстіне  қайта  қойып,  жуан
қарын  шишадан  қырлы  стаканға  коньякты  толтырып  алдым  да  бір-ақ
тарттым.  Өйтпесем  болар  емес,  жаңағы  баланың  дауысы  дəл  сол  мезетте
шығып тұрғандай, ен бойымды дірілдетіп əкетіп барады.
Əңгімемді  тоқтатып,  енді  бағанадан  бері  қатпай  үндемей  қалған
Бəтиманың  бетіне  қарадым.  Қарасам,  ол  көзінен  мөлдір  жасы  бұршақтай
ағып жылап отыр.
— Бəтеш, бұның не?—дедім сасқанымнан.
—  Япырмай,  əлгі  графиняның  қаттысын-ай,—  деді  ол  жасын  сүрткен
болып,—  бұл  уақиғаның  өткеніне  бəлен  жыл  болса  да,  құр  əңгімесін
естіген  мен  шыдай  алмадым.  Ал  ол  əйел,  баласы  сөйтіп  ажал  тапқан  күні
еркек шақырып...
Бəтима жасқа булығып сөзін аяқтай алмай тоқтады...

— Əйелдің шын қаттылығын біз соңынан көрдік.
Бəтима жасын сүртіп, сəл өксігін басты да, маған қарады.
— Иə, сосын?..
—  Сосын  не  болушы  еді,—  дедім  мен,—  сен  Мұхамбет  пайғамбардың
неге  мұсылманға  шарап  ішуге  рұқсат  етпейтінін  дəлелдеген  əңгімесін
естігенің бар ма?
— Жоқ.
—  Ұлы  сөзде  ұят  жоқ,  естімесең,  мен  айтып  берейін.  Мұхамбет
пайғамбардың  бір  мүриті  жолаушылап  келе  жатып  бір  сұлу  жесір  əйелдің
үйіне қонуға рұқсат сұрайды. Əйел үш тілегімнің бірін орындасаң, қонуға
рұқсат етемін,— дейді.
— Қандай тілек?—деп сұрайды мүрит.
—  Не  менің  өзіммен  түнеп  шығасың,  не  мына  жеті  жасар  баламды
өлтіресің, не түн ортасына дейін шарап ішіп рақаттанасың,— дейді əйел.
Мүрит  ойлап-ойлап  ең  күнəсізі  шарап  ішу  екен  деп  соған  көнеді.  Əйел
түнеуге  рұқсат  етеді.  Уəде  бойынша  мүриттің  алдына  шарап  қояды.  Түн
ортасына  дейін  шарап  ішкен  мүрит  мас  болады.  Мас  болған  адамда
ұстамдық  қала  ма,  ол  əйелдің  де  қойнына  барады,  жеті  жасар  баласын  да
өлтіреді.  Міне,  сол  себептен  күнəнің  ен  үлкені  арақ-шарап  деп  Мұхамбет
пайғамбар  мұсылманға  ішімдікке  рұқсат  етпеген-міс.  Əйелді  аяған,  біздің
ақылымызды  есіне  ұстаған  Садық,  бір  стакан  коньяк  ішкеннен  кейін,
Хауассидің  дегеніне  көнеді...  Сол  түнін  бірге  өткізеді.  Бір  түнге  бір  түн
жалғаса  береді.  Садықтың  маған  моншада  кездескен  кезі  оның  осындай
жағдайда жүрген кезі екен.
— Хауассидің қолына қалай түсіп қалғанымды өзім де білмеймін,— деді
ол сыбырлай сөйлеп, күзетші солдат бізден тағы да əрірек кеткен кезде,—
мені  шын  жақсы  көретін  тəрізді.  Оңашада  махаббатыма  бір  тоймайды.  Ал
менің  арым  жанымды  жегідей  жеп  барады.  Жау  адаммен  дос  болу  —
халқың  алдында  кешпес  күнə.  Ал  графиняның  біздің  халқымызға  жау
екеніне  шек  келтіруге  болмайды.  Мұндай  күнəні  мен  енді  көтеріп  жүре
алатын  емеспін.  Бір  күні  оны  бауыздап  өлтіруім  сөзсіз.  Онда  оның  өшін,
немістер  тек  қана  менен  алмайды,  сендерден  де  алады.  Сондықтан  маған
қалған жалғыз жол — қашу,— деді ол тұнжырай.
Садық  маған  бар  сырын  ашып  салды.  Оның  бізге  ақ  екеніне  енді  əбден
сендім.  Жəне  неміс  графинясымен  байланысын  өзіне  күнə  санап  əбден
жүдеп қалған көрінді, тіпті аяп кеттім.
— Бірақ екеуден-екеумізге қашуға болмайды,— дедім,— бұнымыз құр өз

басымызды дозақтан арашалау ғана... Бар тұтқын бірге қашуымыз керек.
— Өзің тұтқында жүргенде өшіңді қалай аласың?..
— Жолы бар.
— Қандай жолы бар?
— Өзің де білесің, осы арада фауст-патрон шығаратын құпия завод бар.
Оған  электр  күшін  біз  шығарып  жатқан  көмірмен  жүретін  мынау  ТЭЦ
береді.  Соны  күл-талқан  етіп  қашуымыз  керек.  Мұндай  əрекет  совет
азаматтарына лайықты.
— ТЭЦ-ті күл-талқан ететін аммонит пен динамитті қайдан аласың?
— Ганс пен Рихтер береді.
Жарылғыш  от-дəрі  жеткізіп  жүрген  неміс  жұмысшыларының  аттарын
атауын  атасам  да,  өзім  қысылып  қалдым.  Менің  бұным  біздің  жасырын
ұйымның уставын бұзу еді. Қысылғанымды аңғарған Садық:
—  Маған  сен,—  деді  жалынғандай  үнмен,—  өзге  сырыңды  айтпасаң
айтпа, бірақ бүкіл тұтқындар болып қашуға бел буғандарыңды түсіндім. Ал
сонда мен не істеуім керек? Сендерге жəрдем берудің орнына, жауымыздың
ерке əйелінің мауқын басып қара бет болып жүре беруім жөн бе?
Өз сезімнен өзім күдік алып қалсам да, Садыққа қайтадан сендім. Кенет
маған бір ой келді.
—  Графиня  Хауассиді  сенің  сүймейтініңе  менің  еш  күмəнім  жоқ.  Ал
оның сені шын жақсы көретініне көзің жете ме?
—  Əйел  деген  бір  кесілмеген  қарбыз  емес  пе,  оның  іші  қандай  болып
шығарын қайдан білесін. Əсіресе, графиня Винтер секілді сезімі тым нəзік
əйелді ұғу өте қиын. Əйтсе де, мені жақсы көретін тəрізді... Солай деп өзім
ойлаймын.
— Оған көзің жетсе, Андреймен ақылдасу керек саған.
«Мынау не айтып тұр» дегендей Садық маған таңдана қарады.
— Қай Андрей? Есуас Андрей ме?
Андрейдің атын бер атағанымды енді ұқтым. Бұ да ұстапты бұзу. «Құдай
бір  айналдырса,  шыр  айналдырады»  деген  осы  да.  Бірақ  енді  амал  жоқ,
шығар сөз ауыздан шығып қалды.
— Иə, сол Андрей.

Садық  сенерін  де,  сенбесін  де  білмеді.  Бір  ретте  ол  «Есуас  Андрейге»
жұмсап, өздерінің үстінен мені адастырмақ-ау» деп те ойлаған тəрізді.
—  Жақсы,—  деді  ол  селсоқ,  сөйтті  де  есікке  қарай  аяңдады.  Мен  оны
тағы  аяп  кеттім,  бірақ  «Тоқта!»дей  алмадым.  Өйткені  жаныма  күзетші
солдат  келіп  «Марш  өзіңнің  орныңа!»  деп  əкіреңдей  бұйырды.  Садықпен
ұзағырақ  сөйлескеніме  ашуланып  қалғандай.  Ал  үш  күн  өткен  соң,  шахта
жанында  Андреймен  Садықтың  сөйлесіп  тұрғанын  көрдім.  Олар  не
сөйлесті, маған Андрей де, Садық та айтқан жоқ.
Дəл  осы  күндерде  күтпеген  бір  ауыр  оқиға  болды:  гестапо  Ганс  пен
Рихтерді ұстады. Бізге бұны тұтқындар арасына қайта оралған цыган бала
мен  Митрей  қарт  жеткізді.  Олар  графиня  үйін  күзететін  неміс
солдаттарынан естіпті. Бұл хабарды естігенде тұла бойым мұздап кетті.
—  Япырмай,—  деді  Бəтима  дауысы  дірілдеп,—бишараларды  Садық
көрсетпеді ме екен?..
Дəл осы кезде көрші бөлмеден:
— Жаным-ай,— деген қиналған дауыс естілді.
Ауыр  жараға  шыдай  алмай  жатқан,  аяғына  тас  түсіп  бүгін  ауруханаға
əкелінген жас шахтер еді. Бəтима көзінің жасын сүрте-сүрте дауыс шыққан
бөлмеге қарай асыға жөнелді.
Мен  ауруханаға  түскелі  Бəтима  туралы  осы  жолы  алғашқы  рет  ойға
қалдым.  «Қандай  ақ  жүрек  жан?  Біреудің  ыңқылы  шықса  болғаны,  соның
жанына  жетуге  асығып  тұрады.  Дəрі  жəрдем  бере  алмайтын  ауруға  майда
сөзіменен,  жұмсақ  мінезімен  шипа  еткісі  келеді.  Ауырған  адамның  ең
болмаса  сөзімен  көңілін  көтеруге  бар.  Біреуге  ренжу,  не  өкпелеу  дегенді
білмейді. Жаралы жанды жас баладай күтеді. Сол үшін де, оны өзгелер де
жақсы  көреді.  Ал  мен  ше?  Мен  де  осы  Бəтиманы  ұната  бастаған
тəріздімін...  Бірақ  менің  ұнатуым  өзгелердікіндей  қарындасты  жақсы  көру
ме? Өзге аурулардай маған оның беретін дəрі-дəрмегі жоқ. Тек тыныштық
қана менің кеселімнің дəрігері. Ал сонда Бəтиманың жаныма көбірек келіп
жүруін  неге  аңсаймын?»  Өзіме-өзім  қойған  осы  сұрақтарға  жауап  бере
алмай  жатып  ұйықтап  кетіппін.  Түсімде  Бəтиманы  көрдім.  Бұрын  тек
түсіме Ақбаян ғана кіретін. Бұл қалай?
Бүгін  дəрігер  маған  түрегеліп  отыруға  рұқсат  етті.  Осы  кезімді
күткендей  Мысқазғанда  жиырма  бес  жыл  қатар  кен  шығарысқан  ескі
серіктерім  келді.  Ең  кішісі  өзіммен  құрдас.  Ал  үлкендері  менен  жиырма  -
жиырма бес жас кəрі. Соның бірі — Ақшалов. Пенсияға шыққанына он бес
жылдан  асып  кеткен.  Қаусаған  шал.  Бір  кезде  кек  тасты  құрыш  бұрғымен
қаршылдатқан  балуан  кісінің  қазір  аузы  опырайған,  мойны  қалтақтаған
қартқа айналғаны өкінішті-ақ. Бірақ, амал не, кəрілік деген осы. «Жастарға
—  жол,  кəрілерге  —  құрмет»  деп  өлең  айтады  ғой.  Ал  кəрілік,  білгіңіз

келсе, əр жерінің жүні қызыл шақа болып түсіп қалған жерінен терімен тең.
Қанша  құрметтесең  де,  кəрі  серке  тас  үстінде  ойнақтар  жас  лақ  бола
алмайды.  Тек  қартайғанда  бала-шағаң,  келін-кепшігің,  «əй,  сен  кімсің-əй»
деп көзге шұқымаса жетеді, құрметтеу деген осы да. Маған сол да жетеді.
Əрине,  Ақшаловты  көргенде,  мен  де  осындай  күйге  жетеді  екенмін  деп
зəре-құтым қашты. Жоқ, құрметтелмесең де жас болғаның жақсы. Жастық
—өмірдің ең қызулы шоғы. Бұдан көрікті, бұдан қызықты, бұдан құрметті
адамның кезеңі жоқ.
Серіктерімнің ішінде, əсіресе, Қайсардың келгеніне қуанып қалдым. Ол
менімен  түйдей  құрдас.  Соғыстан  қайтқаннан  кейін  шахтаға  бірге
түскенбіз.  Қайсар  өмірі  —  бір  қызғылықты  тарих.  Күлесің  де  жылайсың,
қуанасың  да  ренжисің.  Жас  кезінде  көп  қиянатты  өзінін  мінезі  арқылы
көрген.  Қайсар  десе  қайсар,  өз  айтқаны  болмаса,  жұрттың  дегеніне
көнбейтін  бір  беткей  аңғал.  Бұл:  «Мен  үшін  екі  шахта  бастығы  бірдей
таласып  жүр:  бірі  жұмыстан  шығара  алмай,  екіншісі  жұмысқа  алғысы
келмей»,—  дейтін  Қайсар.  Оның  ауылдан  үлкен  қалаға  келіп  жұмысқа
түскендегі  алғашқы  кездері  Қожанасыр  істеріне  бергісіз  бір  күлдіргі
хикаялар.  Ең  алдымен  ол  транспорт  конторында  шанамен  шөп  тасушы
жұмысына  кіреді.  Ауылдан  келген  жігіт  болған  соң,  оған  жұрт  қаланың
тəртібін  үйретеді.  «Көлігін,  көшенің  оң  жағымен  жүрсін»,  «шанаң  бос
болса,  жүкті  көлікке  бұрылып  жол  беруің  керек»  деген  секілді  ережелерді
əбден  миына  құяды.  Қайсар  бір  қар  қалың  күні  сырттан  шанасымен  шөп
əкеле  жатады.  Өзге  жолға  қарағанда,  үстіндегі  қарын  жаңа  ғана  аршып
өткен  трамвай  жолы  оған  дұрыстау  көрінеді.  Қайсар  осы  трамвай  жолына
шанасын салып алып тартып береді. Қарсы алдынан бос трамвай кездеседі.
«Жолдан  шық»  деп  қоңырау  қақса,  Қайсар  көнбейді.  Трамвайын  тоқтатып
қасына  келген  кондукторға  «менің  көлігім  жүкті.  Сенің  арбаң  бос.  Қала
тəртібі  бойынша  сен  бұрылып,  маған  жол  беруің  керек»,—  дейді.  Бұндай
істі  ол  білместігінен,  аңқаулығынан  істемейді.  Кейде  күлдіргі  үшін,  кейде
қиқарлығы  ұстап  істейді.  Өзі  шашы  кірпінің  жүніндей  тікірейген,  шомбал
денелі  қара  жігіт.  Ал  жұмысқа  келгенде  бір  піл  дерсің,  опырып  жібереді.
Өзінен дəрежесі үлкен адам бұйыра сөйлесе, қырсығып қалады. Егер тілін
тапсаң,  одан  жомарт,  одан  ақ  жарқын  жолдас  жоқ.  Көңілі  түссе,  құр  ғана
қайсар  емес,  қуақы,  тапқыр  жігіт.  Жұмыстан  шаршап  отырғаныңда  ол
қайдағы жоқты айтып шек-сілеңді қатырып күлдіреді. Ойдан шығаратыны
да көп, əйтсе де Қайсардың жалпы мінезін білетін адам оны еш уақытта да
өтірікші  демейді.  Осы  Қайсар  менің  бөлмеме  бір  топ  кеншілермен  кіріп
келгеннен-ақ ішін базар етіп жіберді. Бір адамдық бір бөлме алты адамның
кіргеніне  қарамай  бұрынғысынан  кеңіп  кеткендей  көрінді.  Ескі  серіктер
деген осындай болады екен, көңілім май күніндей жадырап берді.
—  Жарқыным,—  деді  аңқылдай  күліп  Қайсар,—  бұрын  қандай  қатты
тасқа  салғанымда  да  егеудей  жонып  түсетін  едің  жүрек  тұсыңа  алтын
жұлдыз  таққаннан  бері  жүрегің  ауыратынды  шығарғансың  ба?  Өйтетін
болсаң,  екінші  алтын  жұлдызды  тақпай-ақ  қой,  маған-ақ  бер.  Мен-ақ
ауырайын.

Кіргендер  Қайсар  сөзін  іліп  алып  қалжыңдасып  жатыр.  Екі  аңшы
кездессе  —  аң  туралы  сөйлеседі,  екі  балықшы  кездессе  —  балық  туралы
жыр  етеді,  екі  кенші  жолығып  қалса  —  кен  жайына  көшеді.  Бұл  жолы  да
солай болды. Ананы-мынаны айтып болғаннан кейін бəріміз шахта жайына
көштік.
—  Мен  алпысқа  аяқ  басқанымда,—деді  Қайсар  ойын  шынын  айыра
алмайтын  саз  беріп  даусына,—  айды  аспанға  шығарып,  жұртты  бір  таң
қалдырмақ болып жүрмін. Забойды өтудің жеңіл жəне жылдам жаңа əдісін
таптым.
—  Байқа,  Қайсар,  бұл  əдісің  былтырғы  бір  қап  қоян  мен  көкжал
қасқырды қалай ұстағанындай болып жүрмесін,— деді селкілдей Ақшалов.
Жұрт  ду  күлді.  Қайсар  өткен  қыста  аңға  шығады-мыс.  Қолына  ештеңе
түспей  екі  күндей  қар  басқам  қу  даланы  кезіп  жүреді  де,  бостан-бос
Мысқазғанға қайтады. Бірақ «Не əкелдің?» деген жұртқа «Бір қап қоян мен
бір көкжал қасқыр əкелдім» деп жауап береді.
— Қойшы, оларды қалай ұстадың?— дейді нанарын нанбасын білмеген
жұрт,— атып алдың ба, əлде қақпанмен ұстадың ба?
— Екеуі де емес,— деп жауап береді,— өзім ойлап тапқан жаңа əдіспен
ұстадым.
— Қандай əдіс?
—  Аппақ  қар  басқан  жазық  далаға  бес-алты  күйген.  Қызыл  кірпіш
апарып тастадым да, үстіне қызыл бұрыш сеуіп қойдым. Жер бетін қалың
қар  басып  əбден  ашыққан  қоян  бишаралар,  қызыл  кірпішті  анандайдан
көріп,  бір  бос  жатқан  ет  екен  деп  топырлай  жүгірмесін  бе!  Ет  дегендері
тастай  бірдеме.  «Бұ  не  бəле»  деп  кірпішті  иіскей  бастайды.  Сол  кезде
қызыл бұрыш мұрнына кіріп, шетінен түшкіре жөнеледі. Қояндар түшкіріп
əуре  болып  жатқанда,  мен  шетінен  құйрығынан  ұстай  алып  қабына  сала
бердім.
— Ал қасқырды қалай ұстадың?
—  Үйеңкіден  бұзаудың  суретін  ойып,  оны  бурыл  түске  бояп,  айдалаға
апарып  қойдым  да,  өзім  тасасында  тығылып  отырдым,—  депті  Қайсар.—
Айдалада  жайылып  жүрген  бұл  бір  маған  бұйырған  бұзау  екен  деп  көзі
қарайып  кеткен  аш  қасқыр  үйеңкіні  бас  салды.  Тырнақтары  ағашқа  кірш-
кірш кіріп шықпай қалды. Мен тек оны үйеңкі бұзауыммен бірге сүйретіп
үйіме алып келдім.
— Жоқ,— деді Қайсар,— бұл жолғы қалжың емес, шыным. Жиырма бес
жыл шахтада істеп, бір өнер көрсетпей кетуім ұят та.

—  Талай  өнер  көрсеттің  ғой,  Қайсар,—  дедім  мен  оның  шын
мағынасындағы мықты кенші екенін дəріптеп.
— Жоқ бұл жалғыз өнерім — ерекше өнер.
—  Əйтеуір  «Ержановтың  арбасы»  секілді  болса  жарады,—  деп  тағы
селкілдей күлді Ақшалов.
Алматыдан  Мысқазғанға  Ержанов  Жақып  деген  оқымысты  келген.
Ұшып-қонып тұрған пысық болатын. Ауылға келген бір татар əйелі ботаны
көріп  «и-и,  түйə  буламын  дип  түйə  була  алмай  қалған  икəн  бю  бишара»
деген екен. Сол секілді ғалым боламын деп бола алмай қалған біреу шығар
деп  ойлаған  алғашқы  кезде  кеншілер.  Сол  жігіт  перфораторларды  үстіне
орнатып  алып  кен  тасын  бұрғылайтын  каретка  деген  «арбаны»  біздің
шахтаға  ұсынған-ды.  Өзгеміз  бұл  каретканың  түбі  шикі  бірдеме  екен  деп
бас тартқанымызда, «жаңа ой» деп осы Қайсар көнбей, каретканы жұмыста
сынап көрмек болып құлшынған. Алғашқы кезде Мысқазған секілді зəулім-
зəулім  кен  ошақтары,  айқыш-ұйқыш  жолсыз  забойлары  бар  кен
орындарында  ол  каретканы  пайдалануға  мүмкіндігі  болмай,  шахта
миллиондай шығын шығарып, көп кешікпей ол бір забойдың түбінде босқа
қалған.  Оған  жұрт  артынан  «Ержановтың  арбасы»  деп  мысқылдай  ат
қойған.  Жұрттың  бəрі  бұл  кареткадан  безсе  де,  тек  Қайсар  ғана  оны
сынауын  қоймаған.  Ақыры  іске  асырған.  Ақшаловтың  айтып  тұрғаны  осы
жəйт.
— Ой, Темеке,— деді күліп Қайсар,— сіз де қайдағы жоқты ұмытпайды
екенсіз!  Жақсы  істің  оп-оңай  істеле  қалатынын  қай  уақытта  көріп  едіңіз?
«Ержановтың  арбасы»  да  солай  болды  ғой.  Одан  да  менің  мына  жаңа
ойыма көңіл бөлсеңдерші.
Қайсардың  бұл  жолғы  ойлағаны  расында  терең  жатыр  екен.  Бəріміз
жабылып ойын ортаға салдық. Мен тіпті жүрегімнің ауру екенін де ұмытып
кеттім.
Алай
тартқылап,
былай
тартқылап,
дұрыс
мақұлдасып
отырғанымызда Бəтима кірді.
— Ағалар, көп отырып қалдыңыздар,— деді күлімсірей.— Сабыр ағайға
демалу керек.
—  Бұныңыз  шығып  отырыңдар  дегенің  ғой,  қалқам,  —  деді  күліп
Қайсар,— ал уақыт болып қалған болса біз кетелік.
Бəрі орындарынан тұра бастады.
— Тез жазыл, Сабыр.
— Көп жата берме. Көп жата берген адам өзіне-өзі ауру шақырады.
Жүрек ауруының тым көп қозғалмауды керек ететінін қайдан білсін, бəрі

де  өздерінің  қара  дүрсін  ақылдарын  айтып  жатыр.  Өзгелері  шығып
кеткенмен, Қайсар есік алдында сəл кідірді.
—  Қалқам  Бəтеш,—  деді  ол  күлімсірей,—  біздің  Сабырды  оңдап  күт...
Егер тезірек жазып берсең, өзіңді осыған қосам.
Бəтима қып-қызыл болып кетті. Бəтима түгіл мен де сасып қалдым.
Қазақ  əйелі  қалжың  көтергіш  келеді.  Оның  үстіне  «əзілің  жарасса,
атанмен де ойна» деген дəстүр бар. Бəтима бойын тез жинап алды:
— Қайсар аға, бұл кісіні маған қалай қосасыз,— деді қалжыңға қалжың
қайтарған боп,— көңіл қалаған Ақбаян жеңгейдей аққуы бар емес пе...
—  Ə!...—  деді  жұлып  алғандай  Қайсар.  Сірə,  ол  Ақбаян  екеуміздің
арамыздағы  жағдайдан  хабарсыз  тəрізді.—  Қайдағы  Ақбаян?  Əлгі
Əлжанның  сұлуын  айтып  тұрған  жоқсың  ба?  Ой,  тəйірі,  қорықпастан
қорқады  екенсің!  Өзің  тəрізді  уыздай  жас  тұрғанда  біреудің  сары  қарын
жесіріне  көз  салып  Сабырды  құдай  ұрды  дейсің  бе?  Тек  тезірек  жаза  гөр!
Өзгесін өзіме жібер!
Ал  енді  ашуланып  көрші  сен  Қайсарға!  Не  болмаса  «мен  Ақбаянды
жақсы көретін ем» деп сырыңды ашып байқа! Əзіңді күлкіге айналдырады.
Ол  «сүйемін,  күйемін»  деген  сөздеріңе  құлақ  та  ілмейді.  Сенің  жүрек
сырыңа  түсініп  тұрса  да,  өзінің  ойлағанына  қарай  тартады.  Осы  мінезін
білгендіктен, онымен жиырма бес жыл жолдас болсам да, мұндай мəселені
талқылаудан  қашып  жүремін.  Ыңғайына  келмесең,  от  тісті,  орақ  ауызды
Қайсар  быж-тыжыңды  шығарады.  Бұл  жолы  да  үндемей  қалуды  мақұл
көрдім.
— Ал, қош бол!— деп Қайсар шығып кетті.
Əлгі  сөздерден  кейін  менімен  оңаша  қалуды  Бəтима  да  ыңғайсыз  көруі
мүмкін  ғой.  Ол  терезені  ашып  сəл  тұрды  да,  сыртта  бірдемесі  ұмыт
қалғандай үйден асыға жөнелді.
Ақбаянды неге жақсы көретінімді Қайсар қайдан білсін! Ол үшін менің
орнымда  өзі  болсыншы!  Оған  менің  көзіммен  қарасыншы!  Сонда  көрер
едім:  Ақбаянды  жақсы  көрер  ме  еді,  көрмес  пе  еді!  Басы  ауырмағанның
күнде несі бар, өзгенің ауруы айтуға жеңіл!
Көңілім  кенет  жүдей  қалды.  Ақбаян  біраздан  бері  алғашқы  күндегідей
ауруханаға  келіп  менімен  жолығуды  тілеуді  қойды.  Бұнысы  несі?  Себебін
артынан  барып  білдім.  Ал  ол  күндерде...  Мен  оның  келмегеніне  қапалы
едім.  Бəтимадан  «Ақбаян  келмеді  ме?»  деп  сұраудың  езі  де  қиын.  Неге
екенін  білмеймін,  əйтеуір,  оны  ете  көргім  келеді,  сөйлескім  келеді.  Бірақ
Ақбаян  жоқ.  Серіктерім  жолығып  азырақ  ашылған  көңілім,  қайтадан
бұлттана қалды. Ойымды бір ауыр шер торлап, қиялымды қайдағы жоқ бір

ауыр зіл басты.
Тойда  —  шарап,  қайғыда  —  дос  керек.  Адам  сезімі  неге  мұндай  шым-
шытырық,  біріне-бірі  қарсы  келеді  екен,  енді  Бəтиманың  жаныма  тезірек
оралғанын тіледім.
Дəл осы кезде ол үйге кірді.
— Сабыр аға, ұйықтайын деп жатқан жоқсыз ба?— деді қысыла сөйлеп.
— Жоқ, Бəтешжан. Жай ма?
Бұрын  мен  оны  «қарындас»  немесе  «Бəтима»  дейтінмін.  «Жан»  деген
сөзді қалай қосып қалғаныма өзім де аң-таңмын.
—  Тақа  жай  емес.  Егер  ұйқыңыз  келіп  жатпаса,  əнеугі  əңгіменің  аяғын
айтып беріңізші. Садық жайы содан бері миымнан шақпай қойды.
— Айтып берейін, таяуырақ отыр...
Қайсардың  қалжыңынан  кейін  екеуміздің  арамызда  пайда  бола  қалған
қолайсыздықтан  оңай  құтылғаныма  өзім  де  қуандым.  Бəтима  орындық
алып кереуетіме таяу кеп отырды. Мен əңгімемді бастап та кеттім.
—  Ганс  пен  Рихтерді  гестапо  алып  кеткеннен  кейін,  немістер  бұл
жұмысқа бес жүз адамның ішінен мені алды. Қоймадан аммонитты да өзім
əкелем,  жаңа  жүргізіліп  жатқан  забойды  да  өзім  атқызам.  Бірақ  қолымнан
дым  келмейді.  Қасымда  аңдытып  қойған  екі  автоматшы  солдаты  бар.  Мен
қайда  барсам,  олар  сонда  барады.  Соңымнан  бір  елі  қалмайды.  Өстіп
жүргенде  тағы  айға  жуық  өтті.  Құпия  забой  күніне  кейде  он  метрге  дейін
қазылады. ТЭЦ-тің астына таяу тəрізді. Бар тетік енді тек оқ-дəріде...
Садық  маған  жууын  қойды.  Мен  Андрейге  өзімнің  Садықтан
қауіптенетінімді айттым. Ол күлді де қойды. Расымен мен босқа сезіктеніп
жүрмін бе? Лəйім солай болғай да!..
Осындай  күйде  уақыт  өтіп  жатқанда  бір  күні  «гестапо  Бейлисті  ұстап
əкетіпті»  деп  естідім.  Неге  ұстады?  Жазығы  не?  Тірі  жан  білмейді.  Бұның
бəрі артынан барып анықталды: Бейлис Прибалтика немісі екен. Түбі оны
тыңшы  етпек  ойменен  фашистер,  өтірік,  ұлтын  латыш  деп,  осы  лагерьде
қалдырады. Латыш тілін нашар білгендіктен, Бейлис тұтқындарға евреймін
дейді. Соңынан фашистер Бейлистің расында да еврей қандас екенін біліп
қалады. Тұтқындар ұйымын ашпақ үшін, оны құрбандыққа шалмақ болады.
Ал ол күндерде Бейлистің істегені бізге тіпті мəлім емес-ті... Тек сезетінім
гестапо  адамдары  біздің  лагерьді  тым  көбірек  торлайтын  болды.  Аң  иісін
сезген  тазылар  тəрізді,  ана  жерді,  мына  жерді  тіміскілеп  мазасызданып
жүрді.
Бір күні комендатура бар тұтқынды ортадағы алаңға тағы айдап шықты.

Бұл Гитлердің туған күні екен. Бізге енді Гитлер жайында баяндама істейді
екен  деп  ойладық.  Бірақ  олай  болмай  шықты.  Лагерь  бастықтарының  бəрі
жиналған  кезде  баяғы  қақпадан  ақ  боз  арғымақ  жеккен  тарантас  көрінді.
Дəл  баяғысындай  графиня  арбадан  атып  түсті.  Кучері  —  Садық.  О  да
арбадан түсіп, арғымақтың бас жағына барып тұрды.
Дəл осы сəтте қастарында жетектеген иттері бар, төрт автоматшы солдат
Бейлисті  айдап  дəл  ортамызға  алып  келді.  Бұрын  да  Бейлис  мұрны
қоңқиған,  екі  жағының  түгі  үрпиген,  болмашы  денелі  ғана  мəрдімсіз  жігіт
болатын. Ал қазір бұрынғысынан да кішірейіп кеткен. Гестапоның да аямай
ұрғаны  көрініп  тұр.  Бет-аузы  көкпеңбек  ісік,  киімі  далба-дұлба.
Пенжагының  əр  жерінде  баттаса  жабысқан  қан.  Бетіне  адам  қарағысыз
аянышты.  Аяғын  əзер-əзер  басады.  Жел  үрсе  құлап  кетердей.  Солдаттар
айдаған беті алаңның ортасына алып келді.
— Совет доңыздары!—деді обер-лейтенант, лагерь коменданты Купер.—
Сендер  қандай  оңбаған  болсаңдар,  мынау  тұтқын  секілді  жоит  ұрпақтары
сендерден  асқан  оңбағандар!  Бұлар  ұлы  Германияны  сатқан  иттер!  Бұлар
сендерді де сатты! Жоит Бейлис арқылы сендердің араларыңда бізге қарсы
жасырын  ұйым  бар  екенін  білдік.  Ұйым  басшыларының  кімдер  екені  де
бізге анық. Бірақ біз, ұлы Германия ұлдары, нағыз адамбыз! Жамандық пен
жақсылықты  түсінеміз!  Жақсылық  істеген  адамның,  пе  айыбын
мойындаған  тұтқындардың  күнəсін  кеше  аламыз!  Бар  тізім  мынау  Бейлис
арқылы  біздің  қолымызда!  Сонда  да  ақырғы  рет  мүмкіндік  береміз:
сендерді  дұрыс  жолдан  тайдырған  адамдарды  өздерің  атап,  күнəлеріңді
жуыңдар дейміз! Кім де кім мұны етпесе, өз обалы өзіне, біздерден рақым
күтпеңдер!  Қатесін  мойындағысы  келмеген  адамға  аяушылық  етпейміз!
Оны  өздерің  де  білетін  шығарсыңдар!  Сендерге  от-дəрі  беріп  жүрген
солдаттар  Ганс  пен  Рихтер  неміс  болса  да,  бүгін  атылды!  Оларды  ашып
берген  Бейлиске  біз  рақмет  айтып,  босатуымыз  керек  еді!  Бірақ  біз  өйте
алмаймыз! Өзінін достарын — жасырын ұйым мүшесі совет тұтқындарын
сатқан  Бейлис,  кезі  келсе,  бізді  де  сатады!  Жоит  атаулының  бəрі  сондай!
Сондықтан  бұл  өлуге  тиісті!  Бірақ  жаңа  мен  айттым  ғой,  ұлы  Германия
ұлдары  жақсылық  иен  жамандықты  қатты  айырады  деп!  Біз  де  адамбыз!
Жауымыз  болсаңдар  да  сендердің  намыс  кек  деген  қасиеттеріңді  де  еске
алдық!  Міне,  осы  себепті  өздеріңді  сатқан  Бейлисті  орталарыңа  əкеп
тұрмыз!  Бұны  енді  өз  қолдарыңмен  ұрып  өлтіруге  тиістісіңдер!
Жолдастарын  сатқан  итке  бұл  ең  дұрыс  өлім!  Бұл  біздің  əділеттік
шешіміміз! Кəне, бастаңдар!
Жұртта үн жоқ. Тым-тырыс. Тек бір жүдеу дауыс əзер дегенде қиқылдай:
— Нені бастаймыз?— деді.
— Өздеріңе опасыздық істеген Бейлисті ұруды бастаңдар!—деді ақырып
обер-лейтенант.
Тағы бір дауыс:

—  Ол  опасыздықты  қалай  істейді?  Бізде  ондай  жасырын  ұйым  жоқ!—
деді.
— Бар!—деді долдана обер-лейтенант.— Ол ұйымның тізімі тегіс біздің
қолда!
—  Онда  несіне  аянып  жүрсіңдер!  Совет  адамдарын  аямайтындарың
бəрімізге де мəлім!—деді əлгі дауыс.
— Қайсың бұны айтып тұрған? Кəне, бері шық.
Бұл Андрейдің даусы еді. Бірақ ол орнынан қозғалған жоқ.
— Кəне, бері шық!
Тағы тым-тырыс.
— Жаңағы айқайлаған кім?
Жұртта үн жоқ.
—  Ə!..  Басшыларыңның  бірі  екен  ғой!—  Обер-лейтенанттың  желкесі
қып-қызыл  болып  немістің  қабаған  итінің  жалындай  шодырайып  ісініп
кетті.—  Бəрібір  айтқызамыз!—Ол  бізге  долдана  көз  тастады.—  Өз
күнəлеріңді жоюға ақырғы рет мүмкіншілік береміз!
— Мүмкіншілік бермей-ақ қойыңдар!
Обер-лейтенант  жалт  бұрылды.  Дауыс  шыққан  жақты  аңғарып
қалғандай. Ол адымдай басып Андрей тұрған саптың тұсына келді.
—  Мына  топты  жеке  алып  кетіңдер!—деді  обер-лейтенант  жанына
жүгіріп  барған  үш  автоматшы  солдатқа.—  Дауыс  осылардың  арасынан
шықты. Бəрібір табамыз!
Үш  солдат  бір  топ  тұтқынды  жеке  бөліп,  бізден  шеткерірек  апарып
тұрғызды.
— Ал, бастаңдар!—деді обер-лейтенант қалғанымызға.
Тағы бір дауыс:
— Нені?— деді орта шеннен.
— Сендерді сатқан мына сасық жоитты ұруды!
— Оның сатқанын біз қайдан білеміз?— деді əлгі дауыс.
— Бұл қайсың, бері шық!

Тағы  тым-тырыс.  Обер-лейтенант  бұл  жолы  да  дауыстың  қайдан
шыққанын  аңғарып  қалған  екен.  Ит  ұстаған  екі  солдат  тағы  да  бір  топ
тұтқындарды бөліп əкетті.
—  Өш  алуды  білмейтін  неткен  оңбағансыңдар!  Қолдарыңа  өздеріңді
сатқан  адамды  ұстап  беріп  тұрғанда  да  мал  секілді  тіл  қатқыларың
келмейді!  Затсыз  жандар  екендіктеріңді  осыдан-ақ  білуге  болады!—деді
күйіп-піскен обер-лейтенант, енді ол ызалана айқайлады.— Ұрасыңдар ма,
жоқ па?!
Тағы да бір күшті дауыс:
— Жоқ!—деді.
Обер-лейтенант  дауыстың  бұл  жолы  қайдан  шыққанын  анық  естіді.
Жəне кім дауыстағанын да аңғарған тəрізді. Ол соңынан ерген екі солдатқа
қатар тұрған бес адамды көрсетті де, оларды да бөліп əкеттірді.
Немістер  сасуға  айналды.  Менің  қарсы  алдымда  тұрған  графиня
жыландай ысылдай ақырын ғана:
—  Обер-лейтенант  мырза,—  деді  кекете,—  сіз  бүйтіп  бөсе  берсеңіз  бір
де  бір  тұтқын  қалмас!  Жəне  өзіңіздің  надандығыңызды  мұншама
əшкерелеп,  масқара  болуды  тоқтатыңыз.  Россияда  кісі  сабау  əлдеқашан
тыйылған əдет. Мына еврейдің жазықты екеніне жүз жерден көздері жетсе
де,  ұрмайды.  Бұл  комедияны  бітіріңіз.  Өтірікші  болмаңыз,  бір  шала
немістен улы Германия қара жамылмайды, атып тастаңыз! Жоқ, өзіңіз емес,
мына тұтқындардың бірі атсын,— ол езу тартып күлімсіреді,— ең болмаса
осылай абыройыңызды сақтап қалыңыз...
«Атып  тастаңыз»  деген  сөзді  естігенде  болдырған  жылқыдай  салы  суға
кетіп,  көзін  жұмып  əзер  тұрған  Бейлис  кенет  селк  етті.  Оның  көзінде
расымен  «мені  атасың  ба»  дегендей  бір  сұрақ  пайда  болып,  обер-
лейтенантқа жалына қарай қалды.
—  Россия  да  кісі  сабау  жоқ  екен,  бұны  маған  құрметті  фрау  Винтер
түсіндірді,—  деді  обер-лейтенант,—  бұндай  ғадет  күшсіздердің  ісі!  Бірақ
амал  жоқ,  сендердің  фанатикалық  сезімдеріңді  мен  бұл  арада  сынамай-ақ
қояйын.  Бейлистің  жазықты  екенін  көріп  тұрсыңдар,  кəне  қайсың  бұны
опасыздығы үшін өз қолыңмен атқың келеді?!
Тағы да тым-тырыс.
— Бұл не қылған мақұлық халық,— деді графиняның ашулы дауысы бір
мезет  шаңқ  етіп,—  бұл  азғынды  енді  ешкім  құтқара  алмайтынын  білмей
ме?—  Кенет  оның  көзі  ақ  боз  арғымақтың  қасында  тұрған  Садыққа  түсті,
графиня қол сумкасынан кішкентай тапаншаны суырып алды да:

— Садық бері кел!—деді.
Садық асықпай басып жақындады. Түсі сұп-сұр. Қабағы қарс жабылған.
— Ат мынаны!—деді графиня қолындағы тапаншасын оған ұсынып.
Садық қарсы бір ауыз сөз айтпастан тапаншаны қолына алды. Бейлиске
жиіркене  бір  қарады  да,  қолы  қалтырамастан  тапаншаны  сəл  көтерді  де,
көздеместен  басып  қалды.  Тапанша  даусы  шаңқ  етті.  «Мама!»  деп  Бейлис
бір-ақ рет айқайлап жіберді де, етпетінен түсті.
Менің көзімнен жас ыршып кетті. Садық өшпес кекті ежелгі бір жауын
өлтіргендей,  жабылған  қабағын  сəл  ашты  да,  бір  ауыз  сөз  айтпай
тапаншасын графиняның өзіне берді. Сөйтті де үн-түнсіз аяғын салмақтай
басып, ақ боз арғымақтың жанына қарай кете барды.
—  Неткен  қан  ішер  еді!—деді  жанымда  тұрған  қартаң  келген
украиндық.
«Иə,  Садық  қан  ішер  болып  шықты.  Ганс  пен  Рихтерді  сатқан  да  осы
Садық»,—  дедім  мен  ішімнен.  Оған  енді  еш  күмəнім  қалмады.  «Əттең,
əттең!»  —  дей  бердім  ерінімді  тістей.  Байқамай  сырымды  Садыққа  айтып
қалғаныма  қан  жылай  өкіндім.  «Шіркін-ай,  жанына  жақын  бара  алар  ма
едім! Ақбаянның үлпе тамағындай сонау жұмыр тамағынан өңешін суырып
алар  едім».  О  заман  қайда!  Жан-жағыңнан  қоршаған  итті  неміс.  Аяғыңды
алға қарай аттасаң болғаны, қанды көз қасқыр төбеттер бас салғалы тұр.
Өзімнің істеген аңғырттығымнан ішім оттай жанып барады. Бір Ганс пен
Рихтер  емес,  Бейлистің  де  ажалының  обалына  қалдым.  «Жалғыз  бұл
үшеуінің  ғана  өлімімен  бітер  ме  менің  опасыздығым!  Мына  бөліп  алған
топтардың  да  біразын  ажал  аңдып  тұрған  жоқ  па?  Беу,беу!  Сабыр,  не
істедің!  Сені  атып  тастар  адам  жоқ!  Неге  біреу  атып  тастауы  керек!  Өз
күнəңді  өзің  білмейсің  бе,  өзіңді  өзін  жазалауға  қолың  бармай  ма?  Жоқ,
баруға тиісті. Кешірілмес күнəден құтылу үшін бұл саған жалғыз жол!»
Бұл шешімге мен кенет келдім. Көңілім енді сəл басылайын деді. Бірақ
өлсем де өшімді Садықтан алып өлуге бел будым.
Өзімнің  істеген  аңғырттығымнан  жанымды  қоярға  жер  таба  алмай
жүргенімде,  үш  күннен  кейін  Андрейлер  қайта  келіп  қосылды.  Немістер
«Қайсың айқайладың?

«Ұйым қайда?» деп қанша ұрып-соқса да, ешқайсы аулы» ашпапты. Бəрі
де  «мен  емеспін,  ештеңе  білмеймін»  депті.  Бұл  кезде  шахтада  көмір  беру
жұмысы  нашарлап  кеткен-ді  (тұтқындар  қолынан  келген  қастығын
аямайды).  Оның  үстіне  жұмысшы  саны  да  күннен-күнге  азая  түскен-ді.
Осы  себептермен  немістер  ұсталғандарды  айыптарын  мойындарына  қоя
алмаған  соң,  босатуға  мəжбүр  болыпты.  Мен  Андрейге  өзімнің  қандай
күйде  жүргенімді,  егер  Садық  кездесіп  қалса,  оны  ойламастан
бауыздайтынымды  айттым.  Андрей  маған  күлімсірей  сəл  қарап  тұрды  да:
«Өлтірмек  түгіл,  Садықты  шертуші  болма!  Оған  қастық  істер  болсаң,
басыңмен жауап бересің!» — деді. Бұдан жасырын ұйым өшін Садықтан əзі
алмақшы  болғанын  түсіндім.  Оны  қолымнан  өлтіріп  кегімді  қайтара
алмасыма көзім жетті. Амал жоқ Андрейдің айтқанына көнуге келді.
Сөйтіп  жүргенде  жоқ  жерден  дизентерия  болып  ауырып  лазаретке
түстім. Сол күні өзі тіленіп шахтаға от-дəрі аттырушы болып Садық келді
дегенді  естідім.  Немістерге  əбден  сенімді  адам  болғандықтан,  жанында
күзетші  жоқ,  бəрін  өзі  істейді  дейді  жұрт!  Аммонитты  да  езі  алады,
жанындағы  тұтқын  жəрдемшісіне  тасытып  забойларды  да  өзі  атқызады».
Əрине  Садыққа  сенбегенде  немістер  кімге  сенеді?  Жəне  бүкіл  шахтада
жұмыс  істейтін  тұтқындарды  жинап  алып  обер-лейтенант  «Егер  де  Садық
əлдеқалай жазым бола қалса, оның ажалы сендерден деп білеміз. Садықтың
бір басы үшін сендердің жүзіңді атамыз»,— депті. Жаныңа күзетші берейін
деген  екен:  «Қазір  неміс  солдаттары  майданға  жетпей  жатқанда,  оның
қажеті жоқ»,— деп бас тартыпты. Қарай гөр Германияның қандай патриоты
болып алғанын! Осыдан кейін «қанына тартпағанның қары сынсын» деген
қазақ  сөзін  теріс  деші!  Мəскеуде  университетте  оқыған  графиня  жанына
қалай  тартпасын,  шахтада  бірге  жұмыс  істеген,  бала  жастан  бір  мектепте
оқыған  Садықтың  бүлдіріп  жүргені  мынау!  Қасқырды  қанша  асырасаң  да
орманға  қарайды  деген  осы  да!  Қанша  Совет  жасымын  десе  де  əкесінің
конфискеленгенін  ұмытпаған  екен!  Мен  енді  ғана  түсіндім,  Хауасси
екеуінің  арасындағы  маған  айтқан  хикаясы  тек  көз  бояу  екен!  Менің
қырағылығымды  адастырып,  сырымды  біліп  алу  екен!  Əттен,  əттең,
аңғармай іс істесең, арты барып өкінішпен бітеді!
Бұл  кезде  ТЭЦ-ке  баратын  жасырын  тесік  те  біткен.  Лагерьден  қашып
шығу  əдістері  де  тегіс  ойланылған-ды.  Белгі  берілген  сағатта  (белгі  ТЭЦ-
тің  көкке  ұшуы)  барлық  жұрт  не  істейтінін  біледі.  Қайда  қашады?  Қалай
қашады,  жұрттың  бəрі  күні  бұрын  хабарланған.  Тек  сол  от-дəрі  жарғышы
ғана  жоқ.  Бар  кəп  осында  ғана.  Жəне  ол  от-дəрі  жарғышын  табу  жолы  да
жоқ  секілді.  Кейбіреулер  «ТЭЦ-ті  жармай-ақ  қашсақ»  деген  күңкіл  де
шығара  бастаған.  Бірақ  оған  штаб  қарсы  деген  Андрей  (біз  сол  уақытқа
дейін штабтың бастығы, мүшелері кім екенін білген емеспіз).
Біздің  халіміз  күннен-күнге  ауырлауда.  Бірақ  шыдау  керек.  Осындай
ауыр  күйлерде  көсеміміз  Ленин  де  болған  жоқ  па?  Содан  біздің  жанымыз
артық па? Шыдау керек.

Мен  кенет  ауырып  қалып,  он  шақты  күн  лазаретте  жатып,  қайта
шықтым. Сол күні кешке таман немістер Бейлисті өлтірердегілеріндей бізді
тағы  алаңға  айдап  шықты.  Алаңда  қасқыр  иттерді  жетектеген,
автоматтарын  кеудесіне  қыса  ұстаған  аз  дегенде  бір  жүз  неміс  бар  шығар.
Бəрі бұрынғыдай бізді қоршап алмай, араларына екі-үш метр тастап, бізге
қарама-қарсы  саптаса  қалған.  Тұтқын  біткенді  біржолата  жусатып  салуға
дайындалғандай.  Обер-лейтенант  пен  «СС»  формасындағы  бір  полковник
сөйлесіп  тур.  Анықтап  қарап  едім,  тани  кеттім:  граф  Винтердің  өзі  екен.
Олардан ар жағында ерсілі-қарсылы Хауасси жүр. Аяғын қобалжи басады.
Бірдемеден  дегбірі  қашқаны  айдай  анық...  Анандай  жерде  тұрған  а  к  боз
арғымағына көзім түсіп еді, атты мен танымайтын бір жирен сақал мосқал
адам ұстап тұр. Қуанып қалдым. «Ə,— дедім ішімнен Садықты табалай,—
бəсе,  тым  мардымсып  кетіп  едің,  қуып  шыққан  екен!»  Бірақ  мен  бұл
ойымнан  тез  қайттым.  Садықтың  қазір  от  дəрі  атқызушы  боп  шахтада
жұмыс  істейтіні  есіме  түсті.  Неміс  басшылары  мұндай  істі  тек  сенімді
адамдарына  ғана  тапсырады.  Садыққа  деген  ашу  термометр  сынабыңдай
бүкіл  денемді  билеп  алқымыма  келіп  тоқтады.  Кенет  обер-лейтенанттың
«Солға қараңдар!» деген бұйрығы естілді. Солға қарай мойнымды бұрдым
да, өз көзіме өзім сенбей қаттым да қалдым. Төрт жағында төрт автоматшы,
олардың  соңынан  шынжырлы  қасқыр  ит  жетектеген  екі  солдат  Садықты
айдап  келеді.  Үстінде  бұрынғы  киімдерінің  бірі  де  жоқ.  Көйлекшең,
бұтында жыртық-жыртық ескі қызыл əскер галифесі. Жалаң аяқ, жалаң бас,
бет-аузы кек ала қойдай күп болып ісіп кеткен. Кешегі арыс кеуде сылқым
жігіттен дым да қалмаған. Əйтсе де ол айыпты, не өкінішті адамдай екі иіні
түсіп,  жерге  қарап  келе  жатқан  жоқ.  Аяғын  ілбіп  басса  да  басы  жоғары.
Ешкімнен қорқып көзін жерге салар емес.
—  Сендер  секілді  оңбағандарды  бірден  атып  тастау  і.ерек  еді,  —  деді
полковниктің  өзі  сөйлеп.  —  Ал  мен  болған  шахтама  ұстап  ажалдан  алып
қалдым.  Бірақ  сендер  шын  мағынасындағы  төменгі  касса  адамдары
екендіктеріңді  көрсеттіңдер.  Ұлы  Германия  үшін  адал  еңбек  істеп,  біздің
алғысымызды  алу  орнына  жасырын  ұйым  аштыңдар.  Империяға  беретін
көмірдің  тең  жартысына  топырақ  к.осып  алдадыңдар.  Өтірік  ауырып
жұмысқа шықпай шахтаның берекесін кетірдіңдер. Қысқасы, қолдан келген
оң  қастықтарыңды  істеп  бақтыңдар.  Соның  бəріне  біз  көніп  келдік.  Ал
бүгін...  сендер  тек  айуандардың  ғана  қолынан  келетін  қастыққа  барып
отырсыңдар.—  Оның  дауысы  кенет  шаңқылдап  шықты.—  Мынау  тұрған
азиат,— ол сұқ саусағымен Садықты меңзеді.— Кешеден бері қоймадан екі
жүз  килограмм  аммонит  алыпты.  Бір  де  бір  забойды  атқызбаған.  Сол  екі
жүз  килограммға  қосып,  бір  алыпсатардан  жүз  марка  ақшаға  асықпай
атылатын  минаны  сатып  алып,  сендердің  жасырын  ұйымдарыңа  бергені
ашылды.  Не  істемексіңдер?  Менің  шахтамды  жармақсыңдар  ма?  Онда,  ең
алдымен,  ол  шахтада  өлетін  гендердің  жолдастарың  болады.  Менің
бұйрығым  бойынша  осы  алаңда  тұрған  тұтқындардан  бөтеннің  бəрі  қазір
шахтаға  түсірілді.  Олар  қауіп  өтпей  сыртқа  шығарылмайды.  Ал  сендерге
қойылатын  шарт  мынау,—  полковниктің  түрі  құп-қу  боп  безере  қалды,—
сендер  аммонит  пен  минаны  қайда  тыққандарыңды  айтасыңдар.  Егер

айтпайды екенсіңдер, көздерің ше мына жолдастарыңды атамыз.— Ол сұқ
саусағымен  тағы  Садықты  меңзеді.—Құр  қайсарлықтан  ештеңе  де
шықпайды.  Бəрібір  оқ-дəрінің  қайда  екенін  табамыз.  Он  минуттен  кейін
бұл  араға  ұрлықты  ізінен  иіскеп  жүріп  ашатын  бір  топ  ит  келеді.  Егер
өздерің  айтпай  иттер  тапса,  сендерге  иттерге  лайық,  өлім  жазасы
қолданылады. Қане, айтасыңдар ма?
Тұрған екі жүз адам бір дауыстан:
— Мейлің не істесеңдер де, біз ештеңе де білмейміз,— дедік.
Бұл  немістің  қандай  сұрағы  болса  да,  күні  бұрын  осылай  айтамыз  деп
шешкен жауабымыз.
—  Ə!  Солай  ма?!—деді  көзі  кенет  қанталап  кеткен  Винтер.—  Мұндай
«кім  берік»  деген  ойынды  ойнауды  мен  де  жақсы  көремін!  Қарайық,
қайсымыз жеңер екенбіз!— Ол белгі берді. Солдаттар Садықты айдап, дəл
мен  тұрған  тұсқа  алып  келді.—  Енді  екінші  шартымды  тыңдаңдар,—деді
полковник  айқайлап.  Сөйтті  де  Садыққа  қарады:—Қазіргі  сағатқа  дейін
өзіңді-өзің  ұстап  келдің!  Жігіт  екенсің!  Бірақ  аяғына  дейін  жігіт  бола
аласың ба, көрелік! Он минуттың ішінде аммонит пен минаны кімге бердің,
айтасың! Егер айтпасаң — мынау екі жүз жолдасыңды көз алдыңда атамыз!
Таңдауын ал!
Неміс  солдаттары  ескі  тəртібін  бұзып,  бүгін  неге  қарсы  алдымыздан
сапқа тура қалғанын енді түсіндім. Фашистер есепсіз ештеңе істемейді. Бір
минут,  екі  минут  өтті...  Садық  жұмған  аузын  ашпады.  Өлік  үстінде
тұрғандай  жұртта  да  үн  жоқ.  Мен  əлі  ештеңе  түсіне  қойғам  жоқ.  «Бұл  не,
ойын ба? Əлде Садық рас біздің жақтың адамы ма? Расымен аммонит пен
минаны бізге берді ме? Берген болса, осынау қиын сағатында айтып қоймас
па екен?»
Үш минут өтті. Бүкіл алаң тұншығып қалғандай тырс етпейді.
—  Графиня...—  деді  кенет  Винтер,  өзгелерге  естіртпей,  дəл  менің
алдымда  ерсілі-қарсылы  дəйек  таба  алмай  үн-түнсіз  жүрген  əйеліне,—
мүмкін  сіз  сөйлесіп  көрерсіз,—  деді  кекесін  үнмен,—  сіздің  сыйлаған
махаббатыңыз үшін шынын айтар?..
«Бəсе,  тыңшысыз  неміс  жұм.ыс  істер  ме?  Енді  түсінікті.  Садық  ешбір
жарылғыш  оқ-дəріні  ұрламаған.  Қатының  қызғанған  мынау  қу  бастың  өш
алуға  ойлап  тапқан  жаласы.  Бірақ  бір  тұтқын  қазақ  үшін  мұндай  үлкен
жаланың не керегі бар? Жалғыз оқпен шаруасын бітіре салмай ма? Кім оны
жоқтап  жатыр?  Осыншама  жұртты  дүрліктіруіне  қарағанда  мұнда  басқа
сыр жатқан тəрізді... Мүмкін əйелінен де өш алғысы келетін болар. Жаңағы
сөз  сол  үшін  айтылғаны  хақ.  Графиня  не  дер  екен?  «Мені  шын  жақсы
көретін  тəрізді»  деп  еді  ғой  Садық.  Онысы  рас  болса,  граф  əйеліне  шын
ауыр сынды: тапқан екен?»

— Несі бар, сөйлессем сөйлесейін,— деді графиня кенет тоқтай қалып.
Ол  обер-лейтенанттың  қолындағы  резинка  қамшыны  алды  да,  Садықтың
жанына барды.— Уақытты босқа еткізіп қайтеміз,— деді,— жарылғыш оқ-
дəріні кімге бердің? Қайда апарып тықтыңдар, қане айт!
Садық  оған  бұрылып  та  қараған  жоқ.  Резинка  қамшының  басы  жылан
тəрізді  кейін  қарай  ирелең  ете  түсті  де,  ыс  етіп  жоғары  бір  көтеріліп,
Садықтың арқасын осып өтті.
— Айтасың ба?
Садық  оған  жауап  бермек  түгіл,  мойнын  да  бұрған  жоқ.  Қамшы  ыс-ыс
етіп Садықтың денесін орап өтеді де, қайта көтеріледі. Əйелдің қимылы да
жиілене түсті. Оның бетіне қарап едім, мен көрген алғашқы бейнеден дым
да қалмапты. Ашудан көгілдір көзі аппақ боп кетіпті. Тістеніп алған. Бүкіл
түр-келбетінде,  дене  қимылында,  кісіні  шағуға  ұмтылған  улы  жыланның
мейірімді  суық  кейпі  бар.  «Жоқ,  жақсы  көрген  адамда  мұндай  тұр
болмайды. Əйелдің мына кейпі — тек шын қастың кейпі!..»
Əйел Садықты біздің көзімізше ұзақ ұрды. Адам баласы қандай мықты.
Садық əлі қозғалмай тұр. Ол жалғыз рет қана бұрылып Хауассиға қарады.
Оның менен «Сені де құшақтадым-ау, қандай айуан болғанмын!» дегендей
бір  адам  айтып  бере  алмас,  жиіркенішті  ұшқын  жарқ  етті  де  сөнді.  Ол
сөйтіп  одырая  қарады  да,  бұрылып  кетті.  Енді  Садық  дəл  қарсы
алдымыздағы,  сым  қоршаудың  ар  жағындағы  қалалық  почта  үстіндегі
бірдемені күткендей үміттене көз тастады. Бір минутсіз жеті еді. Күн батып
кеткен.  Ымырт  келіп,  қараңғылана  бастаған.  Тек  жаңа  ғана  тұтанған
прожекторлар сəулесі жарқ-жұрқ көкті кезеді.
—  Графиня,  жетеді!—деп  полковник  Винтер,  тағы  да  кекете  күлді.—
Құшағыңызды  ашатын  жанды  таңдай  білген  екенсіз,—  ол  кенет  обер-
лейтенантқа бұрылды.— Мыналарды құртуға дайындалыңыз.
Мыналары,  əрине,  бізбіз.  Дəл  осы  кезде  келе  жатқан  кіші  иттердің  де
даусы  естілді.  Полковниктің  бұйрығын  Хауасси  естіді  ме,  естімеді  ме,
білмеймін,  ол  Садықты  ұруын  тоқтатқан  жоқ.  Көзі  шыны  тəрізденіп
шытынай қатып, демін əзер ала қамшысын сілтей түседі.
— Мə, саған! Мə, саған!
Кенет Садық бізге кілт бұрылды.
—  Жолдастар,  қош  болыңдар!  Мен  өз  міндетімді  ақтадым!  Елге  аман
жетсең, баршасына сəлем де!—Атымды атамаса да білдім, соңғы сөз маған
арналған еді.
Дəл  осы  минутта  жер  сілкінгендей  болып  кетті.  Гүрсілдей  от-дəрі
атылды.  ТЭЦ  бірден  көкке  ұшты.  Оның  қол  басындай  түйіршік  тастары,

кірпіштерінің  бөлшектері  біздің  де  аланға  жетті.  Əлдекімдерге  тиіп  құлап
та  жатыр!  Бар  жарық  сөніп,  бүкіл  дүниесі  қап-қараңғы  бола  қалды.  Бізді
атпақ  түгіл,  неміс  солдаттары  өз  бастарымен  əуре  боп  алаңнан  тым-
тырақай қаша жөнелді. Тек осы судай қараңғыда жалғыз ғана оқ оты жарқ
етті.
Артынан  барып  білдім,  бұл  Садықты  тапаншасымен  атып  үлгірген
Хауассидің оғы екен.
ТЗЦ-тің  көкке  ұшуы  біздің  қашуымызға  арналған  белгі  еді.  Əр  жерден
тағы  да  осындай  гүрсілдер  пайда  болды.  Бұл  —  сырттағы  достардың
əрекеттері  екен.  Бүкіл  қала  алай-түлей  болып  жатқанда,  біз  алдын  ала
құрылған  жоспар  бойынша  он-он  бестен  əр  көшемен  қаладан  шыға
бастадық  (электр  оты  жүргізілген  сым  қоршаудың  енді  еш  қауіпі  болмай
қалды).
Уəде  бойынша,  Андреймен  бірге  кетуім  керек  еді.  Андрей  «Жүр»  деп
білегімнен тартқанда ғана, есіме Садық түсті. Жүгіріп Садық тұрған жерге
бардым. Шалқасынан жатыр. Кеудесінде жан жоқ. Сірə, Хауасси дəл жүрек
тұсынан  атқан  болуы  керек.  Еңіреп  етпетімнен  түсіп  бетінен  сүйдім.
«Бауырым, сен туралы жаман ойда болғанымды кешір» дедім.
—  Сабыр,  тұр,—  деді  Андрей  иығымнан  ақырын  тартып,—  немістер
естерін жинағанша қаладан шығып үлгіруіміз керек.
Қаладан дер кезінде шығып үлгірдік. Біз тұрған рудниктен үш километр
жер өткен соң қалың тоғай басталатын. Оған да жетіп үлгірдік. Бірақ сонау
көмусіз қалған Садық есімнен бір шықпай-ақ қойды. Ажалға қимас есіл ер
туралы  бір  кезде  жаман  ойлағаным  жүрегімді  өртеп,  алға  басқан  аяғым
кейін  кетуде.  Неміс  қамауынан,  қорлығынан  құтылудың  қуанышы,  Садық
есіме  түсіп  кетсе,  көтеріп  жүре  алмас  зілдей  қайғыға  айналды.  Біреуге
орынсыз жала жапқан адам үстіне былғанышты іш киім кигенмен тең. Мен
де  өзімді  дəл  сондай  сезіндім.  Тула  бойымды  мың  рет  жусаң  да  кетпейтін
кір  басқандай,  өзімнен-өзім  жиіркеніп  келемін.  Бірақ  адам  өзінен-өзі
қашып  құтыла  ала  ма?  Садыққа  жапқан  жаламнан  еш  уақытта  тазара
алмайтындай көрем... Əрине, ол күндерде дəл сондай халде едім.
Менің  бұл  азаптануым,  уақиғаның  қалай  болғанын  артынан  Андрейден
естігеннен кейін, тіпті үдей түсті.
—  Ганс  пен  Рихтерді,  шынында,  Бейлис  ұстап  беріпті.  Ол  езін  осы  екі
кісімен  сөйлесуге  мəжбүр  еткен  жасырын  ұйым  мүшесі  Селивановтың  да
атын  атапты.  Бірақ  Селиванов  сол  күні  сүзектен  қайтыс  болып,  немістер
өзгелерімізді  біле  алмай  қалады.  Ганс  пен  Рихтерді  де  жаман  қинайды.
Бірақ  олар  да  Селивановтан  бөтен  ешкімді  білмейді!  «Ашпыз,  көлден
жарылғыш  оқ-дəріні  атып  балық  алайық»  деген  соң  Селивановқа  анда-
санда бір-екі аммонит патрондарын бергеніміз рас дейді. Өздері ұсталатын
күні  Селивановтың  өлгенін  естіген  екі  жұмысшы  неміс  бұл  сөздерінен

танбайды.  Оларды  əрі  қинайды,  бері  қинайды,  ақырында  ештеңе  ендіре
алмаған соң, «айыптылар ротасына», соғысқа жібереді. Обер-лейтенанттың
аттық  дегені  бекер  болып  шығады.  Ал  Бейлис  біздің  жасырын  ұйымның
ойлан  шығарған  əдісі  арқасында  Селивановтан  бөтен  ешкімді  білмейді.
Немістер  «сен  өзге  мүшелерін  білесің»  деп  оны  өлтіре  сабайды,  бірақ
білмеген  соң  не  істесін,  Бейлис  ештеңе  айта  алмайды.  Немістер  сонда
барып  қулыққа  көшеді.  Жасырын  ұйымның  барын,  Рихтер  мен  Гансты
Бейлистің  ұстап  бергенін  тұтқындарға  айтсақ,  өзіміз  «үр»  деп  тұрғанда
ызаланған  тұтқындардың  біреуі  болмаса  біреуі  Бейлиске  қол  көтерер  деп
ойлайды. Сол арқылы жасырын ұйымның ізіне түспек болады. Бұның бəрін
Бейлистің бұларды сатқанын Хауассидің маңында жүрген Садық əлдеқалай
естіп  қалады.  Бəрін  Андрейге  айтады.  Андрей  оған  сенеді.  Өйткені  Ганс
пен  Рихтер,  Селиванов  арасындағы  байланысты  білетін  тек  Бейлис  қана.
Одан:  бөтен  жанның  устав  бойынша  ештеңеден  хабарсыз  екені  Андрейге
мəлім.  Хауассидің  сеніміне  əбден  кіру  үшін  жолдастарын  сатқан  Бейлисті
Садық атуға мəжбүр болады. «Ганс пен Рихтердің атын мен Садыққа айтып
едім,  олардың  ұсталуы  соның  ісі,  мен  оны  өлтірем»  дегенімде,  Андрейдің
маған:  «Садыққа  тиісуші  болма,  мұрны  қанаса,  басыңмен  жауап  бересің!»
деуі де осыдан екен.
Ал еврей Бейлис немістердің еврейлерді жек көретінін, оларға рақымсыз
екенін  біле  тұра,  өз  жолдастарын  неге  сатты?  Бұл  —  тірі  жан  білмейтін
жұмбақ.  Біреулер:  «Бейлистің  шешесі  неміс  екен,  гестапо  тыңшылары
Бейлиске  осы  жағынан  келіп,  «сен  өзіміздің  адамсың.  Егер  араларында
жүріп  сырларын  ашып  берсең,  өзіміздің  қатарымызға  аламыз»  деген  соң
сатты»  дейді.  Ал  кейбір  Бейлистің  мінез-құлқын,  ашқарақтығын,  ез
басының  қамын  көбірек  ойлайтын  су  жүрек  адам  екенін  білетін  серіктері:
«Ол  гестапоның  қолына  əлдеқалай  түсіп  қалып,  өзінің  басын  қорғау  үшін
басқаларды  ұстап  берді»  дейді.  Анығында  солай  тəрізді,  өйткені  кей  адам
өз  басының  қамын  ұлтының  намысынан  жоғары  санайды.  Еврейлердің  де
арасында  Бейлис  сынды  шіріген  жұмыртқа  аз  дейсің  бе!  Немістер  де
еврейлер арасынан өзіне керек кісісін таба білген. Сатып та ала алған.
Бейлисті  жоқ  етуді  жасырын  ұйым  өзі  бұрын  шешіпті.  Бұдан  Садық  та
хабардар  екен.  Сондықтан  да  оның  қолы  Бейлисті  атқанда  діріл  демепті.
Мен мұны қайдан білейін?
Сенім  алған  ат  айдаушы  өзінің  от-дəрі  жарғыш  мамандығы  бар  екенін
Хауассиға  айтып,  шахтаға  ез  еркімен  түседі.  Алғашқы  бір  жеті  жұмысты
ойдағыдай  істейді.  Немістер  риза  болады.  Бірақ  ТЭЦ-тің  астына  қазылған
ор əлдеқашан жеткен. Жұрт қашуға дайындалған. Қашуды кешіктіре берсе,
жұрттың  күтпеген  бірдемеге  ұшырауы  да  мүмкін.  Тағы  да  бір  Бейлистің
шықпасын  кім  біледі.  Штаб  жедел  шешім  қабылдайды.  Оны  Садық
қостайды.  Сыртқы  қоймадан  алған  шахта  астына  түсірілетін  бір  жетілік
аммонитті  өз  қолымен  апарып  ТЭЦ  астындағы  үңгірге  тығады.  Жəне  бір
тəуліктен  кейін  атылатын  минаны  тастайды.  Бұдан  кейін  штаб  топ
бастықтары  арқылы  жұртты  қашуға  дайындайды.  ТЭЦ  көкке  ұшысымен

жер  астындағы  жұмысшылардың  жоғарыға  «аварийный  баспалдақпен
шығу
жолы
белгіленеді.
Бірақ
күндегі
уақытында
забойлардың
атылмағанын аңдап қалған немістер сезіктенеді. Ал Садыққа қайткен күнде
де  немістерді  бір  тəулікке  кідірту  керек.  Гестапо  жауап  алғанда,  ол  ең
алдымен,  оқ-дəріні  вагонеткемен  əкеле  жатқанымда  екінші  ылдиға  қарай
өтетін  темір  жолға  жаңылыс  түсіп  кетіп,  вагонеткені  суға  құлатып  алдым
дейді.  Төмен  қарай  зырлай  жөнелген  вагонеткені  ұстап  қалуға  күшім
жетпеді  деп  өтірік  айтады.  Немістер  дереу  су  жиналатын  екінші  ылдидың
түбін  зерттейді,  еш  от-дəрі  таба  алмайды.  Бір  сұмдықтың  болғанын  біліп
Садықты  қысымға  алады.  Енді  аммониттің  жоғалуы  тегін  емес  екенін
сезген обер-лейтенант Баден-Бадендегі полковникке хабар береді, із иіскеп
қылмысты ашатын иттер əкелуін өтінеді. Сөйткенше шахта несі полковник
те  жетеді.  Өз  өмірі  үшін  зəресі  кеткен  обер-лейтенант  графиняның
Садықпен  жақын  екенін  де  айтады.  Садықтың  соңынан  арнаулы  күзет
қойып  аңдымағанын  осымен  түсіндіреді.  Ызаланған  полковник  Садықтан
езі  жауап  алады.  Аямай  ұрады.  Бірақ  Садық  жұмған  аузын  ашпайды,
тақымына  арқан  салып  бұрап,  тырнақтарының  астына  сым  темір  сұғып
қинаса  да,  аммониттің  қайда  екенін  айтпайды.  Сан  мəртебе  есінен  де
танады.  Неміске  деген  кек  алу  əбден  бойын  билеп  алған  Садық,  оларды
үрейлендіре түспек боп, бір-ақ рет аузын ашады. «Құр ғана аммонит емес,
мина да қойдым, енді үйің көкке ұшады»,— дейді. Винтер бар пəле менің
үйім  маңында  екен  деп  кең  сарай  жазира  үніндегі  бар  мүлкін  сыртқа
шығартады. Іздетпеген жері қалмайды. Бірақ ештеңе таба алмайды... Өзінің
тағы да алданғанын біледі. Сонда барып ол ақырғы айласын қолданады. Екі
жүз тұтқынды шахта алаңына апартып, Садықты ең ақырғы сынға салады.
Өлімге бел буып, бұл іске өз еркімен барған жас қазақ ең ақырғы минутына
дейін  шыдайды,  өзі  білетін  сырды  ашпайды.  Оның  ар  жағы  өзіңе  белгілі.
Міне, осындай ер досыма сенімсіздік істедім, оның арына кір келтірдім,—
деп мен күрсіне хикаямды бітірдім.
—  Сіз  білген  жоқсыз  ғой...—  деді  көзінің  жасын  орамалымен  сүртіп
Бəтима.
—  Білуім  керек  еді.  Өзгені  білмегенмен  де,  бала  жастан  бірге  өскен
Садықты білуім керек еді,— дедім мен,— шын жолдасты айыра алмағаным
—  айыбым.  Осы  айыбым  көпке  дейін  жанымды  қоярға  жер  таптырмады,
жегідей  жеді.  Ақбаянның  бөтен  адамға  шығып  кеткенін  де  ақтадым.  Мен
секілді өз жолдасына езі сенімсіздік еткен адам оның мөлдір бұлақтай таза
сезімді  қарындасынан  үміттенуін  күнəға  санадым.  «Ақбаяннан  дұрыс
айрылдың! Саған сол керек!» деп өзімді-өзім табаладым. Сонда ғана барып
көңілім аздап тынышталайын деді.
— Иə, сосын?
—  Сосын  не  болсын?  Біз  Андрей  екеуміз  көп  мехнатпен  Совет
Армиясына  келіп  қосылдық.  Бұл  қызыл  əскердің  неміс  басқыншыларына
қарсы шабуылы күшейіп, оларды біржолата шегіндіре бастаған кезі еді. Бір

жылдай осы қан төгісте болдым, үш орден алдым. Андрей де бірге болды.
Сан  ұрыстарда  біз  Ленин  идеясының  жауынгері  екенімізді  көрсеттік.
Екеуміз де тек бір ғана арман болды. Ол — Винтерлерден Садықтың өшін
алу еді. Оған жете алмадық. Майдан деген бір ұшы-қиыры жоқ мұхит емес
пе,  өштескен  жандардың  кездесуі  екіталай.  Сөйтіп  жүріп  бір  айқаста  мен
қатты  жараландым.  Госпитальға  түстім.  Сонда  Татьянаға  кездестім.  Ол
мені ажалдан құтқарды.
—  Ə...  ə,—  деді  Бəтима,  Татьянаға  қалай  үйленгеніңді  енді  түсіндім
дегендей.
Біз  екеуміз  де  бір  мезет  үндемей  қалдық.  Бəтиманың  не  ойлап
отырғанын  қайдан  білейін,  ал  өз  басым  өткен  құн  оқиғаларына  қайтадан
шомып кеттім.
V
Өмірді аз жасайсың ба, көп жасайсың ба, маңызы онда емес. Оның мəні
—  сол  өмірді  қалай  еткіздің,  сонда.  Мен  мың  жасасам  да  бəрібір,  өмірім
Садықтың  жиырма  екі  жасына  татымас  деп  ойлаймын.  Адам  өз  өмірінде
талай  жанмен  кездеседі.  Жақсы  мен  де,  жаманмен  де.  Бірақ  соның  ішінде
қара жерге кіргенше ұмытылмайтын аяулылары болады. Ондай жандардың
бейнесі,  тот  баспайтын  сары  алтындай,  сенің  есіңде  сол  өзіне  ұнаған
қалпында  қалады  да  қояды.  Оны  басыңнан  өткен  ұзақ  жылдар  да,  қайғы-
қасірет  те,  қуаныш  та  сенің  жүрегіңнен  өшіре  алмайды.  Сондай  адамның
бірі маған Садық болды. Көзімді жума қалсам, қара барқыттай үлкен ойлы
көзді,  ақ  құба  пішіні  дəл  жас  кезіндегідей  қақ  алдыма  тұра  қалады.  Оның
өлер алдындағы «Сабыр, аман-есен елге қайта қалсаң, барша жұртқа сəлем
де!» деген сөзі əлі күнге дейін құлағымнан кетпейді.
Садық,  əсіресе,  соңғы  кезде  есімнен  шықпай  қойды.  Бұның  ерекше
себебі  барды:  Соғысқа  аттанбастан  бұрын  оның  Сақыш  деген  мəңгі-бақи
қимас  қызы  болатын  (толық  аты  Сақыпжамалды).  Дəнді  ерін,  күлім  көз,
əсірелеп айтқанда, тобылғы күреңнің сұлуы еді. Садық, оны өте сүйетін-ді.
Бір  көрмесе  тыпыршып,  жанын  қоярға  жер  таппай,  жауар  күндей  томсара
қалатын.  Қыз  да  Садық  десе  жан  тынысы  үзіліп  кетердей  өліп-өшіп
тұратын.  Ғашық  жігітінің  жан  жолдасы  болған  соң,  кейде  менімен
сырласып та қоятын. Садықтың тек тəнінің бөлектігін айта келіп:
— Жақсы көретінім сондай,— дейтін ұзын құндыз кірпіктерімен жаннат
қара  көздерін  жауып.—  Егер  ол  олай-бұлай  болып  кетсе,  бір  күн  тірі  тұра
алмас  едім.  Қозы  Көрпешінен  айрылған  Баян  сұлудай,  сол  сағатта  ажал
табар едім.
Садық, та маған:
—  Владимир  Ильич  пен  Надежда  Константиновна  үйленгенде  жүріс-
тұрыстары  жайында  еш  уақытта  бір-бірінен  ештеңе  сұрамайтын  болып

келісіпті. Егер көңілдері өзгере бастаса, оны бір-бірінен жасырмайтын боп
уəделесіпті. Осы уəделерін өмір бақи бұзбапты. Міне, махаббат деп осыны
айт,—  деп  сəл  ойланып  қалатын  да,  кенет  шаттана  күлімсіреп,—  Сақыш
екеуміздің арамыздағы махаббат та осындай болуға тиісті. Адал, кіршіксіз
таза. Міне, сонда ғана біз бақытты жандармыз,— дейтін, сөнбейтін де кенет
қабағын  шытатын.—  Бірақ  бақыт  деген  не?  Ол  тұңғиық  түбінде  жатқан
меруерт  тас  емес  пе?  Оны  сонау  түпсіз  тұңғиыққа  сүңгіп,  қауіп-қатерді
жеңіп  барып  алып  шығу  керек...—  Ол  кенет  тағы  ойлана  қалатын.—  Егер
біздің  махаббатымыз  осындай  сын  қиындыққа  түссе,  екеуміз  де  қадірін
білер едік. Ал оңай махаббат — ұшқыр жүйрік тəрізді. Қарқыны да күшті,
жеңісі тез. Бірақ ұзақ сынға шыдай ал майды.
Тұтқында  жүріп,  монша  есігінің  алдында  Хауасси  туралы  сөйлесіп
отырғанымызда Садық кенет Сақышты есіне түсіріп:
—  Мен  соғыс  сынынан,  ал  Сақыш  халық  басына,  өз  басына  түскен
ауыртпалықтан  ар-намысын  адал  сақтап  аман-есен  қосылсақ,  сонда  біздің
махаббатымыз шын бақытты махаббатқа айналар еді,— деген-ді.
Садықтың бұл сөзі ұмытылмастай боп ұзақ жылдар бойына менің есімде
қалған-ды.  Ол  өлер  алдында:  «Сабыр,  аман-есен  елге  қайтсаң,  баршасына
сəлем де!»— деген ақырғы сөзінде Сақышты жеке бөліп аузына алмаған.
«Неге  сəлем  айтпады?»  деген  ой  маған  үнемі  маза  бермейтін.  Əлде
Хауасси екеуінің арасындағы оқиғадан кейін, есіл ер Сақышқа деген мөлдір
махаббатқа  енді  қақым  жоқ  деп  ойлады  ма?  Əлде  басқа  себебі  болды  ма,
кім білсін... Бірақ оның жүрегі тек Сақыш деп қана соғатыны маған аян еді.
Осынау  қан  қақсаған  арпалыста  елі  үшін,  халқының  келешегі  үшін
қорқақтық  көрсетпей,  адал  соғысып,  Сақышқа  мақтаныш  болу  —  оның
арманы  екенін  мен  жақсы  ұғатынмын.  Егер  Садық  майданнан  тірі
қайтқанда  бұл  тілегінің  бұлжымай  орындалғанын  өзі  де  көрер  еді.  Əттең,
əттең,  не  керек,  жауын  мұқатам  деп  мерт  болған  лашын  құс,  қандай
биіктіктен темен самғағанын өзі біле алмай жан тапсырады.
Садық  соғыстан  сау  қайтқанында,  өмірдің  ең  таңғажайып  қуанышына,
бақытына қақы бар еді. Ал сол қуанышқа, сол бақытқа Садықтан айрылған
Сақыштың қақы бар ма еді? Бар болса қандай еңбегімен, қандай адал, ерлік
қасиетімен жеңіп алды?
Бұл  сұрақ  та  менің  бір  бүйірімде  түйіршік  тастай  мызғымай  жататын.
Мысқазғанға  оралғаннан  кейін  он  шақты  күннен  соң  Сақыш  мені  іздеп
келді. Садықтың қалай қаза болғанын жасырғам жоқ, бастан-аяқ бəрін оған
айтып  бердім.  (Əрине,  графиня  Хауасси  туралы  аузымды  ашқам  жоқ,
өйткені  бұл  Садықтың  мінез-құлқына  жатпайтын,  жол-жөнекей  жаумен
күрес  үшін  пайда  болған  оқиға  еді).  Сақыш  сөзімнің  аяғына  дейін  шыдай
алмай,  еңірей  жылап,  үйден  тəлтіректей  басып  шығып  кетті.  Мен  оны
тоқтатқам  жоқ.  Жүрегінің  запыранын  көзінің  жасымен  шығарсын  дедім.
Əйтсе  де  «Садық,  олай-бұлай  болып  кетсе,  онысыз  мен  өмір  сүрмеймін»

деген  баяғы  сөзі  есіме  түсе  берді.  Көпке  дейін  жау  жерінде  топырақ
жамылып жатқан сүйгенінің күйігінен дүниенің дəмі кетіп, Сақыш өзіне-өзі
зақым  істемесе  жарар  еді  деп  қобалжып  жүрдім.  Демек,  ондай  жан
түршігер  ештеңе  естіле  қойған  жоқ,  тек  бір  күні  Сақыш  Мысқазғаннан
кетіп  қалыпты  деген  хабар  маған  да  келіп  жетті.  Содан  кейін  бірте-бірте
Сақышты мен де ұмытқам. Садықтың бағына туған бір жұлдыз еді. Садық
сөнген  соң,  бұ  да  сөнген  шығар  дедім.  Бірақ  тағдыр  деген  қара  қарға  бар,
қарқылдап ештеңені ұмыттырмайды.
Алдыңғы  жылы  Алматыға  барғанымда,  бір  кезде  мектепте  бір  бөлмеде
оқыған  Сəрсен  деген  жігіт  ұшыраса  кетті.  Буырыл  тартқан  толқынды
шашына,  үстіндегі  қыры  сынбаған  сұр  костюмі  келісіп  тұр.  Қолында
крокодилдің терісінен істеген жуан портфель бар. Аяғында адамның суреті
түсетіндей  сүйір  тұмсық  қара  шеблет...  Қарны  да,  екі  қабаттығы  білініп
қалған  əйелдей,  орта  құрсақтана  бастаған.  Соғысқа  бармағанын  ертеде
естігем.  Ғылым  гранитын  кеміріп  жүр  дейтін  кейбір  оны  танитын
жолдастарым.  Ол  гранитке  тісі  батты  ма?  Батса  қаншалық  ойсыратып
тастады — онысын білмейтінмін.
Сəрсен  мені  бірден  таныды.  Екеуміз  шұрқырастық  та  қалдық.  Бес
минутта  хал-жағдайымызды  тегіс  біліп  те  үлгерістік.  Жақында  докторлық
диссертация қорғапты. Дүниеде бақытты екі адам болса — бірі, ал жалғыз
адам  болса  —  сол  жалғыздың  өзі  осы  Сəрсен  секілді.  Соғыс  бітер  жылы
үйленіпті,  екі  баласы  бар  екен.  Ал  əйелі...  əйеліне  келгенде  маған  бір
қуаныш  əкеліп,  сүйінші  сұрағалы  тұрған  адамдай  екі  езуі  екі  құлағына
жетіп  мəз-мейрам  болды  да  қалды.  Сөзіне  қарағанда,  қазақ  əйелдерінің
ішіндегі  көріктісі  де,  көңілдісі  де  сол  көрінеді.  Қысқасы,  жұмсауға
қимайтын, тек сандыққа салып қана сақтайтын гауһар тастан да қымбат бір
асыл зат дерсің!
Гүл-гүл жанған тұрмысын, сары алтындай сақтап келген əйелін көрсетіп
мақтанғысы  келді  ме,  əлде  бала  жаста  бірге  оқыған  жолдасымен  дөңгелек
стол  қасында  отырып,  бір  құмарын  тарқата  сырласқысы  келді  ме,  əйтеуір
ол қой жүніне ілінген тікенектей маған жабыса кетті.
—  Ал  біздің  үйге  барайық,—  деді  қолымнан  ұстап,—қалай
тұратынымызды  көр.  Кей  адам  бөтеннің  бақытты  үй  басын  көре  алмайды.
Сен  ондайдан  аулақ  болуға  тиістісің.  Шын  пролетариат  қашан  да  болса
капитализмнің  бізге  қалдырған  сасық  дəстүрінен  жоғары  тұрады.  Сен
шахтерсің  ғой.  Былайша  айтқанда,  нағыз  пролетариатсың.  Сені  ондай
қылыққа қимаймын.
Қолым  да  бостау  еді,  оның  үстіне  Сəрсен  де  үй  ішін  көрсеткісі  келіп
өліп-өшіп  тұрған  соң  көңілін  қимай,  соңынан  ере  бердім.  Екі-үш  көше
өткен  соң,  зəулім  биік  қарағай  мен  ақ  қайыңға  бөленген  бес  қабат  үйдің
жанына келдік.
—  Үкімет  мүшелеріне  арнап  салынған,—  деді  үйдің  жайын  түсіндіріп,

мəз  болғандай  сыртынан  бір  көз  тастап.—  Министрлер  Советінің  ұйғаруы
бойынша ғалымдардан үш-төрт адамға ғана берді...
Пəтері  төрт  бөлмелі  екен,  бөлме  іштері  толған  қымбат  гарнитур,  асыл
кілем,  еденін  мысық  жалағандай  етігі  жылтыратып  тастапты.  Ас
дайындайтын  бөлмеден  былқылдатып  қайнатқан  жас  бағлан  етінін,  иісі
мүңкіп, мұрныңды жарып барады. Сұңғақ бойлы, толықтау келген, бетінен
қамы  тамған  тобылғы  күрең,  əйел,  жайраңдай  келіп  күйеуінің  қолындағы
портфелін алды. Маған күлімсірей көз тастап:
— Жоғары шығыңыз,— деді.
— Қанат пен Жанат қайда?—деді байы.
—  Далаға  велосипед  тебуге  кетті,—  деді  əйелі  даусын  қоңыр  қаздың
үніндей созып. Дауысыңда еріне деген бір еркелік бар. Мұндай əсем сазды
үн  тек  шын  бақытты  ерлі-зайыпты  адамдардың  сөздерінен  ғана
аңғарылады. Сəрсеннің бақытты екеніне мен енді шек келтірмедім.
Ал  əйелі  де  бақытты  ма?  Мен  əйелдің  бетіне  үңіліп  қарай  бердім.
Қараған сайын ол маған таныс адам секілді жылы ұшырай бастады. Баяғы
оймақ  ерін,  құмар  көз,  тобылғы  күреңнің  сұлуы  Сақыштың  өзі  болып
шықты. О да мені таныды.
— Ойбай-ау, Сабыр ағайсыз ба?—деді ол шын қуанып кетіп.
Іп-ілезде  стол  үстіне  бес  жұлдызды  коньяк  пен  жүзім,  алма  салынған
тəрелкелер  толып  кетті.  Буы  бұрқырап  шай  да  келді!  Сақыш  бір  де  бір
өзгермеген,  сол  баяғы  қалпы:  екі  бетінен  қаны  тамады,  көзі  күлім-күлім
етеді. Тек денесі ғана толыққан, азырақ көзінің алдында əжім пайда болған.
Сылаңдаған  жасқа  қанша  еліктегенмен  де,  уақыт  өзінікін  алғаны  сезіліп
тұр.  Бірақ  оған  қарайтын  Сақыш  жоқ.  Шын  бақытты  екенін  маған
аңғартқысы  келгендей,  əлсін-əлсін  күліп,  бір  тұрып,  бір  отырып  жайраң
қағады. Мен келгелі Садықты аузына бір рет те алған жоқ. Шай ішкенімді
де,  у  ішкенімді  де  білмеймін,  жарты  сағаттай  əзер  отырып,  асығыс
жұмысым бар еді деп сылтау тауып шығып кеттім.
Менің  бұл  қылығымнан  Сақыш  еш  нəрсе  түсінді  ме  екен?  Əй,
білмеймін, түсінбесе керек, өйткені ол маған тым бақытты көрінді. Басына
бақ  құсы  оп-оңай  қонған  адамнан  дүниеде  топас  адам  жоқ.  Ол  өзгенің
қайғысын  да,  қуанышын  да  жете  түсінбейді.  Сақыш  та  соның  бірі  секілді.
Менің мұным Садық  өлді екен деп  Сақыш өмір бақи  қара жамылып өтсін
деген  сөз  емес.  Жоқ,  менің  ойым  басқада.  Садық  пен  Сақыштың  өмірден
тілегені үлкен бақыт, үлкен махаббат еді, ал Сақыштың Сəрсеннен тапқаны
уақ,  болмашы  бақыт  секілді.  Осыған  Сақыш  қалай  мəз  болады?  Əрине
дүниеге келген адамның қайсысының болса да өзінше бақытты болуға қақы
бар.  Бірақ  жалпы  алғанда  бақыт  деген  не?  Егер  Сəрсен  мен  Сақыштың
жаңағы  мен  көрген  жиһазы  дүниеге  толған  төрт  бөлмелі  пəтері,  ғалым

деген  аты,  ерлі-зайыпты  екі  адамның  талассыз  тату-тəтті  өмірі  ғана  ма?
Онда, дауам жоқ. Сақыш пен Сəрсеннен бақытты адам болмасқа тиісті. Ал
Садық  секілді,  бақытты  қолға  оңай  түспес  терең  тұңғиық  астында  жатқан
меруерт  санасаң,  онда  бұл  екеуінде  қандай  бақыт  бар?  Бақытты  болуға
қандай  қақы  бар?  Біреуінің  сұлулығы,  екіншісінің  осындай  күйге  жетемін
деп ебін тауып ғалым деген атаққа ие болғаны ма? Ғылым жолында ол бір
жаңа  заң,  табиғаттың  жаңа  бір  құбылысын  ашып  жатыр  ма?  Сəрсен  деген
оқымыстының  атын  естісем  бұйырмасын!  Бұл  жалғанда  не  көп,
диссертация қорғап ғалым болған көп! Бұл да соның бірі болар! Ал бақыт
тұңғиықта жатқан асыл тастай зор еңбекпен, мехнатпен қолға түсуге тиісті
болса, ондай бақыт тек Садық секілділердің қолынан келеді. Бұл Сəрсеннің
ие  болар  қандай  қақы  бар?  Жоқ,  Сəрсеннің  оған  қақы  бар.  Себебі  Сақыш
мен ойлаған Сақыш емес екен. Шын бақытқа, Садық ойлаған ұлы бақытқа,
Сақыштың  қақы  жоқ.  Өйткені  «жер  үстінде  жылжуға  жаралған  —  көк
бетінде  самғай  алмайды».  Сақыштың  өресі  ақиық  қыран  Садық  емес,
қиялы  қанатсыз  Сəрсен.  Бұған  менің  көзім  сол  жарты  сағат  отырғанда
əбден  жетті.  Сондықтан  «Əттең-ай!»  деп  мен  Сақышты  Сəрсеннен
қызғанған  жоқпын.  Адамшылық  арыма  келіспесе,  де,  «Саған  осы  керек!»
деп мен оны іштей табалап кеттім. 
Бірақ  сол  күнгі  көргенім  мені  қатты  тебірентті.  Əлсін-əлсін  Садықты
есіме  сала  берді.  Егер  ол  соғыстан  тірі  қайтқан  болса,  Сақыш  пен  Сəрсен
көріп  отырған  өмірдің  бар  қызығын  да,  бақытын  да  сен  көрер  едің-ау
деймін. Бұған оның қақы барына ақ жүрегі де, ерлік істері де куə. Əттең, не
керек,  дүниеде  кейде  бақытқа  шын  ие  болар  адамдар  мехнатпен  өтеді,  ал
еш мехнат көрмеген жандар өмір бақи бақытты өтеді.
Бұлар менің Садық туралы қазіргі ойларым. Ал соғыстан қайтқан кезде
оны есіме түсіре беретін басқа да себеп бар-ды. Ол себеп Ақбаян болатын.
Өздеріңе  айттым  ғой,  Садықтың  бейнесі  алғашқы  кезде  жадымнан  бір
шықпай  қойды.  Оның  ерлігі,  қайсарлығы  көзімді  жұмсамақ  болды,
көңілімді  елтіп,  əлде  қайдағы  қияға  қиялымды  жетектей  жөнеледі.  Бір
беттегі  екі  көзге  қарасаң  біреуін  көріп,  біреуін  қалай  көрмей  қаласың.
Садық  туралы  ойласам,  амал  жоқ  енді  Ақбаян  туралы  да  ойлауға  мəжбүр
болдым.
Ағасына  деген  сезімім,  жүрегімнің  жылылығы  біртіндеп  қарындасына
да  ауысты.  Оның  ерте  шығуы,  Садықтың  Хауассимен  көңіл  қосуы  тəрізді,
бір  жат  жағдайдан  тұран  лажсыз  шешім  секілді  көрінді  де  турды.
Ақбаянның жүрегі сүттей ақ, күні туса Садық құтылған жат жағдайдан о да
құтылады,  біз  əлі  кездесеміз  деймін.  Менің  бұл  «кездесуім»  мені  бір
бұлдыр  үмітке  апарып  соғады.  Сол  сағым  секілді  қолға  түспес  үмітке  мен
өзім  мəз  боламын.  Күні-түні  Ақбаян  туралы  ойлаймын.  «Алтын  құсым,
шыныменен  мені  ұмытып  кетесің  бе?»—деймін.  Өздерің  айтыңдаршы,
майданнан жараланып келіп, төсек тартып жатқан жиырма үш жасар жігіт
қыздан бөтен не ойлайды? Нені арман етеді? Менің мұным сөкет пе?

Винтер  оққа  ұшқан  күннің  ертеңіне  тағы  да  үлкен  ұрыс  болды.  Сол
айқаста  мен  екі  аяғымнан  бірдей  жараландым.  Қиғаштай  жауған  автомат
оғы екі балтырымның екеуіне бірдей тиіпті. Тек сүйектері аман. Бірақ ашық
жараларыма керзі етіктің ішіндегі кір шұлғаудың жырындылары кіріп кетсе
керек, үш күннен кейін екі аяғым тіземе шейін асқынып, күптей болып ісіп
кетті  (артынан  барып  білдім,  бұны  орысша  «гангрена»  дейді  екен).  Ісік
зардабы  бүкіл  денеме,  жүрегіме  тарай  бастады.  Əйтеуір,  ауруларды
таситын поезға əкеп салғандары есімде, ар жағында не болғанымды өзім де
білмеймін,  талып  кетіппін.  Күн  өтті  ме,  ай  өтті  ме,  жыл  өтті  ме,  жадымда
жоқ, көзімді ашқанда көргенім дəл
осындай аппақ бөлме, алтын шашты, көгілдір көзді бір жас əйел бетіме
күлімсіреп  үңіліп  тұр.  Шырамытам,  бірақ  кім  екенін  бірден  есіме  түсіре
алмаймын. Ой тоқтатып, анығына жетейін десем, шамам келер емес, тұла-
бойым күйіп-жанып əкетіп барады. Басым өз басыма ұқсамайды, біреу əкеп
мойныма кигізе салған зілдей бірдеме тəрізді...
—  Сабырка,  қалайсың?  Түу,  əбден  зəремізді  алдың  ғой,—  деп
күлімсірейді əлгі əйел.
Енді таныдым.
— Таня, Танюша, Татьянажан,—дей берем.
Садық  екеуміз  соғысқа  кететін  жылы  біздің  шахтаның  «медпунктіне»
Алматы  дəрігерлер  институтын  бітіріп,  Татьяна  деген  қыз  келген.  Осы
алтын шашты, ақ сары қызды жұмсақ мінезі үшін шахтерлер бірден жақсы
көріп  кеткен.  Біреулер  оны  Таня,  біреулер  Танюша,  Татьянажан  деп
еркелете атайтын. Көптен бері елді сағынып қалған басым, танысымен-ақ,
оны бар атымен атап қуанып жатырмын...
— Мен қайдамын?—деймін ақырын күбірлеп.
— Қарағанды госпиталындасың,— дейді Татьяна күлімсірей.
Мен  үндемей  көзімді  жұмамын.  Өз  жерімде,  қазақ  жеріндемін!
Германияда  жүргенімде,  бір  уыс  топырағыңды  иіскесем  арманым  болмас
деуші едім. Сол жерім! Өзге жердің бəрі жақсы, бірақ өз жерін,. туған жерің
бəрінен де артық. Қандай бақыттымын!
Жоқ,  басым  да  бөтендікі  емес,  өзімдікі.  Татьяна,  Қарағанды  деген
сөздердің бəрі де миыма қонуда. Ғарыштағы дозақтан дүние деген ұжмаққа
қайта оралғанымды біліп жатырмын.
—  Бүгін  Ақбаян  мен  ері  келіп  кетті,—  деген  Татьянаның  даусы  о
дүниеден  естілгендей  болады.  Өйткені  мен  қазір  бұ  дүниенің  қызығында
жатырмын.  Маған  қазір  өз  қуанышымнан  бөтеннің  бəрі  —  менің  сана-
сезімімнен  тыс  түсінік.  Бірақ  Ақбаянның  аты  менің  қалғып  бара  жатқан

сезімімді қайта оятты.
—  Ол  саған  хат  тастап  кетті,—  деді  Татьяна  тағы  да  даусы  алыстан
сөйлегендей ақырын естіліп.
Ақбаян!  Хат!  Бойымды  өртеп  жатқан  бұрынғы  ыстықтықтан  да  артық
басқа  бір  жалын  мені  біржолата  балқытып  жібергендей.  Жоқ,  бас  та
езімдікі  жəне  ол  шойын  да  емес,  кəдімгі  ет,  сүйектен  жаралған  бас.
«Ақбаян  хат  тастап  кетіпті!»  Бұны  түсінген  бас  өзімдікі  болмай  кімдікі
болады? Мұндай түсінгіш басы бар адам бақытты адам емес пе! Шынында
да  мен  бақытты  адаммын.  Бір  күннің  ішінде  қанша  қуаныш!  Татьяна,
Қарағанды,  Ақбаян,  хат!  Ақбаяннан  хат!  Жəне  өзі  келіпті!  Жоқ,  жоқ,
жалғыз өзі емес... ерімен. Ері несі?.. Ах, иə...»
— Əлжан да саған сəлем деді...
«Əлжан?»  Ə!.  Бүгін  Ақбаян  ерімен  бірге  келіп  кетті.  «Ері  екен  ғой!»,
«Ері?.. Ер деп адам мінетін малдың үстіне салатын ағаш затты айтпай ма?..
Сонда  Ақбаян  мінетін  мал  болғаны  ма?..  Əйелдің  жұбайын  ер  деу  қандай
тұрпайы мағына береді! Қазақ та не болса соны қоя салады. Бірақ ер деген
сөздің  батыр  жүректі  деген  де  мағынасы  бар  ғой.  Мүмкін  бұл  сөз  содан
алынған  шығар.  Онда  ол  сөздің  Əлжанға  қандай  қатынасы  бар?..  Жоқ,
шынында  да  мынау  бас  бұрынғы  менің  басым  емес.  Əлдекім  мойныма
орната  салған  біреудің  басы...  Əйтпесе,  бүйтіп  шатаса  бастамаса  керек
еді...»
—  Хатты  кішкене  жөнделген  соң  қырсың.  Саған  əзірге  дем  алу  керек.
Ауруыңның беті қайтты. Бірақ əлі де болса...
Татьянаның сөзі маған тағы да алыстан естілді. Ғажап! Хатты жөнделген
соң  оқырсың,  саған  əзірге  дем  алу  керек  дейді.  Ақбаянның  хаты  менің
жөнделуіме  де,  дем  алуыма  да  қандай  керек  екенін  бишара  Татьяна
білмейді ғой. Білсе бүйтпес еді.
Жоқ, Татьяна Ақбаянның маған кім екенін жақсы біледі. Мысқазғанның
бақшасында  Ақбаян  алғашқы  рет  Əлжанды  көргенде  оның  жанындағы
талдырмаш  денелі  орыстың  сұлуша  қызы  осы  Татьяна  болатын.  Хатты
соңынан  оқырсың  дегеніне  қарағанда,  ол  хатта  маған  деген  қуаныш  жоқ
тəрізді.  Бұны  менің  басым  емес,  жүрегім  сезеді.  Бас  —  ақыл  иесі.  Сөйте
тұра  бұл  сорлы  бас  осы  уақытқа  дейін  Ақбаян  сенікі  емес  дегенге
түсінбейді.  Мұндай  ақымақ  болар  ма!  Сірə,  бұл  менің  өз  басым  емес,
бөтеннің  басы  шығар.  Өз  басым  болса  қандай  күйге  ұшырағанын  неге
ұқпайды!
Аурудың  беті  қайтқан  соң,  жас  дене  ғой,  тез  жетіле  бастадым.  Екі
жетіден  кейін  жүруге  де  жарап  қалдым.  Ең  алғашқы  асханаға  өзім  барған
күні Татьяна маған Ақбаянның тастап кеткен хатын берді. Хатында ол:

«Сабыр.  Бүгін  еріммен  бірге  (тағы  да  «ерім»  дейді  жұбайын)
Қарағандыға  келіп  едік,  осында  жатқаныңды  естіп,  кіріп  шықтық.  Сенің
майданнан  жазған  хаттарыңа  жауап  беруге  қолым  тимеді.  Соның  есесіне
осы  хатты  тастап  кеттім.  Сұраған  сұрақтарыңа  жауап  берейін.  Тұрмысым
жақсы.  Мысқазғанда  қазір  үш  трест  бар.  Əлжан  соның  бірін  басқарады.
Институтқа  түсейін  деп  талпынған  жоқпын.  Өмірдің  қызығы  оқуда  емес,
бақытта  ғой.  Сол  бақыттының  бірі  өзім  секілдімін.  (Тəубе,  бұл  да
Сақыштан  аусайшы!)  Əлжаным  тірі  тұрса,  қор  болатын  емеспін.  Сенің
құрбы-құрдастарыңнан  мұнда  бəлендей  көзге  түсер  ешкім  де  жоқ.  Көбі
майданға кеткен. Майданға кетпегендері осында шахталарда жай жұмыста
жүр. Мысқазғанға келе қалсаң, өзің де көрерсің.