Жасап, санадан озық шыққан кез келген алыптың шығармашылығы біздің заманымызда

Абайтану тарихында сананы қажет ететін көптеген қайғылы беттер бар. ХІХ ғасырдың
екінші жартысындағы Абайдың поэзиясы, жаңа идеялар, жаңа əдіс, жаңа образдар
жасап, санадан озық шыққан кез келген алыптың шығармашылығы біздің заманымызда
да əркелкі пайымдаулар тудырды. Абайдың рухани ерлігі мен ақындық шеберлігінің
шыңын ұғынудың бірінші жəне ең маңызды кезеңі Ұлы ақын А.Байтұрсыновтың, М.
Дулатовтың, М. Жұмабаевтың, М. Аймауытовтың, М. Əуезовтің рухани жақындарының
мақалалары мен сөйлеген сөздері болды. Бірақ, М.Əуезовтен басқасының барлығы
қуғын-сүргінге ұшырап, жойылды.
Бұл ұлттық интеллигенцияның өте жұқа қабаты болды. Əрине, олардың күшімен халық
ағартылды. Алайда, ол жай ғана терең түсінуді қажет ететін ойлар емес, ол өз
заманынан бүгінгі күнге дейін актуалдығын жоғалтпаған поэзия болды. 20-шы
жылдардың соңында, 30-шы жылдардың басында Абай шығармашылығы бойынша
пікірталас басталды. Абай поэзиясының халық арасында кең таралғанына қарамастан,
30-шы жылдар ақын шығармашылығына тиым салыну кезеңі болды. Классик
шығармашылығын терең ғылыми тұрғыдан зерттеу М.О. Əуезовтің 30-жылдары
басталып, оның қайтыс болуына дейін жалғасқан ғылыми жəне педагогикалық
қызметімен байланысты. Ол абайтану бойынша студенттерге арнайы курстар құрып,
оқытты, мақалалар басып шығарды жəне монография жазды. Ол Абайдың ақындық
мектебі туралы ғылыми идея ұсынды, бұл жазушының өзі де, оның талантының
мұрагерлері де дүниетанымын, əдісін, стилін зерттеуді, ақын шығармашылығын дамыту
мəселесімен бірге дəстүрлер мен жаңашылдық реализмнің одан əрі дамуы
мəселелерін көтерді.
1914 жылы М. Əуезов Абайдың қайтыс болуының жиырма жылдығына байланысты
оның əдеби еске алу кешін дайындауға жəне өткізуге белсене қатысып, "Абайдың
қырғыз əдебиетіндегі орны" тақырыбында баяндама жасады. Кейінгі жылдары жазушы
əрқашан Абайдың құрметіне арналған салтанатты мерейтойлық шараларға, сондай-ақ
оның өмірі мен шығармашылығына байланысты мəселелерді талқылауға белсенді
қатысты.
40-жылдары пайда болған Қ.Жұмалиевтің жұмыстары М.Əуезовтің идеясын одан əрі
жалғастырды. Алайда, ол Абай поэзиясының тілін зерттеп, классиктің жаңашылдығын,
ең алдымен оның көрінетін бөлігінде көрсетті. Бұл зерттеу ынта-жігермен қабылданды.
Оның жариялануы 1945 жылы Абайдың 100 жылдық мерейтойын тойлаумен
байланысты болды.
30-жылдармен салыстырғанда оқу əдебиетінде Абайға деген көзқарас жанданды. 1941
жылдан бастап Абай оқулықтарда классик ретінде ұсынылған, дегенмен
хрестоматияларға арналған қатаң іріктелген өлеңдер оқылды. Абай
шығармашылығының маңыздылығы туралы пікірталастар 50-ші жылдарға дейін
жалғасты. Бұл мəселе Қ. Мұхаметхановтың "Абайдың əдеби мектебі туралы" жəне
өмірден ерте кеткен А.Нұрқатовтың "Абайдың ақындық дəстүрі", еңбектерінің
жариялануымен байланысты болды. Қ. Мұхаметхановтың диссертациясы "Правда"
газетінің рецензиясына жəне С. Мұқановтың сөзіне байланысты саяси резонанс алды.
Осы жұмыстың ғылыми жетекшісі М.О. Əуезов қуғын-сүргінге ұшырап, Қ. Мұхаметханов
"халық жауы" деп жарияланып, тұтқындалады. "Халық жауларын" іздеу уақыты
жалғасып, ұлттық интеллигенция өкілдері режимнің құрбаны болды.

50-жылдардың соңында Абай шығармашылығы бойынша ғылыми зерттеулер санының
күрт төмендеуі байқалады, осы тақырыпқа бірнеше рет оралу биліктің теріс реакциясын
тудырды. 60-шы жылдардан бастап Ұлттық мектептің, тіл мен əдебиеттің дамуына аз
көңіл бөлінді. Тың игерушілердің жаппай келуіне байланысты орыс тілінде оқытатын
көптеген мектептер ашылды. Қазақ мектептері Қазақстанның солтүстік жəне орталық
бөліктерінде жұмысын тоқтатады. Орыс мектептерінде қазақ əдебиеті үзінді түрде
оқытылды.
Бірақ қуғын-сүргінге қарамастан, М.Əуезов, Е. Исмаилов, Ə. Тəжібаев жəне т.
б. қазақ əдебиет өкілдері Абайтану мəселелерін көтерді. Ə.Тəжібаев — Абайдың жазу
дəстүрлерін ұлттық поэзияның өзегі ретінде жəне олардың əсерін симптоматикалық
түрде көрді. 40-шы жылдарға дейін поэзия- қазақ əдебиетінің басты руы ретінде өте
күшті болды. Тек 40-шы жылдары лириканы ығыстырып, ең алдымен реализмнің
дамуындағы жаңа кезеңін білдіретін үлкен эпикалық формалар пайда болды.
80-жылдардың аяғында, жиырма жылдық үзілістен кейін қазақ əдебиеттануы тағы да
Абайды түсінуге бет бұрады. Ұлттық өзін-өзі танудың жаңа кезеңінің жетілуінің бұл қиын
кезеңі тарихшылардың, саясаттанушылардың, əлеуметтанушылар мен
əдебиеттанушылардың зерттеу тақырыбына қайта айналды. Əдебиет өте ерекше,
батыл жəне дана халықты тарих пен қазіргі заманның өз орнын жаңаша түрде түсінуге
жетелейді. Əдебиеттану бұл үдерісті талдап, барлық бастаулардың, фольклордың,
ежелгі поэзияның, Абай поэзиясының басталуына əкелді.
Дүниежүзілік Абайдың 150
жылдық мерейтойын мерекелеу қарсаңында абайтану тарихында маңызды орын
алатын жұмыстар ұсынылды. "Абай жəне қазіргі заман" атты мақалалар жинағы жарық
көрді, онда республика ғалымдары поэзия идеяларын, бейнелерін, тақырыптарын,
тілін, сондай-ақ "қара сөздерін"жан-жақты талдады. Ақынның жаңа дүниетанымының
жетілуіне, оның бейнесі мен шығармашылық дəстүрлерінің, өнердің басқа түрлерінде
көрініс табуына, сондай-ақ, əдеби аударма проблемаларына жəне назар аударуды
қажет ететін "Абай жəне Шығыс" тақырыбы, ақынның дүниетанымының проблемасын
зерттейтін философиялық еңбектерде көрініс тапты.
Абай Ресейді, Батыс елін таныды жəне көп жағдайда дұрыс болды. Абайға көптеген
идеялар орыс əдебиеті арқылы келді. Пушкин, Лермонтов, Крыловтың жұмыстарын тек
аударып қана қоймай, оны ақын игере білген. Əрине, құлшынысты зерттеушілер
Абайды ұлы орыс ақындарының үлгілі шəкірті ретінде жиі таныстырды. Абайдың
мерейтойы жылындп Т.Құнанбаевтың "менің əкем Абай туралы" естелігі, Д.
Досжановтың "Абай айнасы" кітабы, басқа да мемуарлық əдебиеттер пайда болды.
1995 жыл қазақ абайтануы үшін тарихи жыл болды. Абай алғаш рет əлемге əйгілі
болып, оны француз, ағылшын, неміс, қытай, араб жəне басқа тілдерге аударған.
Абайдың ғаламшардағы осы шеруінде ЮНЕСКО-ның 1993 жылды ұлы қазақ ойшылы
жəне ақыны Абай жылы деп жариялау шешімі үлкен рөл атқарды, оның
жалпыадамзаттық идеялары жер бетіндегі барлық адамдарға жақын жəне түсінікті
тілде жəне адам болуға шақыруы барлық адамдардың жүректерінде жауап табады.