Жұрнақ
Жұрнақтың екі түрі бар: 1.Сөз тудырушы жұрнақ. 2.Сөз түрлендіруші жұрнақ.
№
|
Ереже
|
Мысалы
|
1
|
Сөз тудырушы жұрнақ түбірдің негізгі мағынасын өзгертіп оған жаңа мағына береді.
|
қой-шы, ән-ші, күй-ші, кітап-хана-шы аң-шы
|
2
|
Сөз түрлендіруші жұрнақ өзі жалғанған сөздің бастапқы мағынасын өзгертпей, сәл түрлендіреді.
|
Үй+шік-үйшік , сандық+ша-сандықша , алаң+қай-алаңқай
|
Сөз түрлендіруші жұрнақтар
№
|
Ереже
|
Жұрнақ
|
Мысал
|
1
|
Салыстырмалы шырайдың жұрнақтары
|
1)-ырақ,-ірек,-рақ,-рек
2)-лау,-леу,-дау,-деу,-тау,-теу
3)-ша,-ше,-қай,-шыл,-ғылт т.б.
|
Жасылырақ
Биіктеу
Ұзынша
|
2
|
Етістіктің жұрнақтары
|
-ыңқыра, -іңкіре
|
Алыңқыра ,беріңкіре
|
3
|
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақтар
|
Төменде берілген .
|
|
Зат есімнің рең мәнін тудыратын жұрнақтар
№
|
Жұрнақ
|
Мысал
|
1
|
-еке,-ке,-қа,-а,-е
|
Атеке, ,исеке, (иса), жәке, (Жанат), Мұқа (Мұхтар)
|
2
|
-й
|
Атай,әкей,жездей, шешей, әжей
|
3
|
-тай
|
Ағатай,апатай, әкетай, шешетай
|
4
|
-жан
|
Ағажан, атажан, апажан, Абайжан
|
5
|
-шақ,-шек:
|
Құлыншақ, ішішек,
|
6
|
-шық,-шік:
|
Қапшық, төбешік,
|
7
|
-ша,-ше:
|
Сандықша, күрекше
|
8
|
-ш,-ыш,-іш
|
Қалқаш, Нұрыш, (Нұртай)
|
9
|
-сымақ
|
Қорасымақ, таусымақ, бастықсымақ
|
10
|
-қан,-кен,-қай,-кей,-ан,-ң
|
Балақан, шешекей, Дәкен, (Дәріқұл)
|
Сөз тудырушы жұрнақ.
Есім сөздерден зат есім тудыратын негізгі жұрнақтар
|
|
Етістіктерден зат есім тудыратын негізгі жұрнақтар
|
1
|
-шы,-ші: қойшы, күйші,
|
1
|
-м,-ым,-ім: байлам, күзем,қысым
|
2
|
-шылық,-шілік: адамшылық, кеңшілік
|
2
|
-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе:ұрма, көрме, сүзбе, кеспе
|
3
|
-лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тық,-тік: балалық, адалдық, жолдастық,
|
3
|
-қы,-кі,- ғы,-гі: шалғы, тепкі, бұрғы,
|
4
|
-кер,-гер: айлакер, саудагер,
|
4
|
-с,ыс,-іс:талас, айтыс, жүріс
|
5
|
-кеш, -стан, -паз,-қой,-қор,-хана:
Шайхана, арызқой, арбакеш, жемқор
|
5
|
-қ,-к,-ық,-ік,-ақ,-ек: тарақ,күрек, қызық
|
|
|
6
|
-ыш,-іш:қуаныш, таяныш, өкініш.
|
|
|
7
|
-н,-ын,-ін: боран, жуын, түйін,
|
|
|
8
|
-у:сабау,жамау, көсеу, жасау,
|
|
|
9
|
-ынды,-інді: шайынды, үйінді, үгінді, жуынды
|
|
|
10
|
-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш:сүзгіш, сыпырғыш, сызғыш,
|
|
|
11
|
-Уыш,-уіш: өлшеуіш, бастауыш.
|
|
|
12
|
-ыр,ір,-р,-ар,-ер: үңгір, шұқыр,
|
Есім сөздерден сын есім тудыратын негізгі жұрнақтар
|
Етістіктерден сын есім тудыратын негізгі жұрнақтар
|
1
|
-лы,-лі,-ды,-ді,-ты,-ті:
Су-лы, өнер-лі, сән-ді, дарын-ды, бақыт-ты, сәт-ті,т.б.
|
1
|
-ғақ,-гек,-қақ-кек,-ақ ,-ек: тырыс-қақ , тоң-ғақ, үр (і) к-ек
|
2
|
-сыз,-сіз: ой-сыз, ,ел-сіз, жан-сыз, т.б.
|
2
|
-ық,-ік,-қы,-к: сын-ық, біт-ік,
|
3
|
-ғы,-гі,-қы,-кі: сырт-қы, кеш-кі, түн-гі, жаз-ғы,
|
3
|
-ғыш,-гіш,-қыш,-кіш: сен-гіш, айт-қыш,біл-гіш,
|
4
|
-лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тік:
аудан-дық, өлке-лік, күз-дік, жаз-дық
|
4
|
-ғыр, -гір,-қыр,-кір: ұш-қыр, ал-ғыр, біл-гір, т.б.
|
5
|
-шыл,-шіл: ұйқы-шыл, үй-шіл,сыр-шыл.
|
5
|
-шақ,-шек: ұрын-шақ, жас-қан-шақ, сүрін-шек
|
6
|
-шаң,-шең: сөз-шең, ашу-шаң
|
6
|
-Ыңқы,- іңкі,-ңқы,-ңкі: көтер-іңкі, салбыра-ңқы,-шаш-ыңқы
|
7
|
-дай,-дей,-тай,-тей: үй-дей, ай-дай,ат-тай
|
7
|
-ынды,-інді, -нды,-нді: асы-ра-нды, түй-інді,
|
8
|
-кер,-гер,-қой,-қор,-паз (-ымпаз,-імпаз): айла-кер, шай-қор, әсем-паз,т.б.
|
8
|
-малы,-мелі,-балы,-белі,-палы,-пелі: көтер-мелі, жыл-жы-малы, көш-пелі
|
Ескерту:
-лық,-лік,-дық,-дік,-тық,-тік жұрнағы зат есім де жасайды.
Салыстырыңдар: орман-дық (қандай?), адал-дық (не?)
сыз,-сіз: -дай,-дей,-тай,-тей: -шаң,-шең: жұрнақтары үстеуде де кездеседі.
Салыстырыңдар: тер-шең (жігіт) ,көйлек-шең (отырды)Зат есіммен тіркескенде сын есім, етістікпен тіркескенде үстеу қызметінде жұмсалады.
|
9
|
-ымды,-імді,-мды,-мді: шыда-мды, келіс-ісді, қон-ымды,
|
10
|
-аған,-еген: қаш-аған, сүз-еген, теб (п)-еген, қаб (п)-аған,
|
11
|
-улы,-улі: қаңтар-улы, іл-улі, ая-улы, ас-улы.
|
12
|
-ма,-ме,-ба,-бе,-па,-пе: боя-ма, қыз-ба, ес-пе
(етістіктің болымсыз түрінде де кездеседі)
|
2.Туынды үстеулер-жұрнақ арқылы жасалған туынды үстеулер Мысалы: сонша+лық, құс+ша, қыран+дайын, күз+дей,бала+ша. Туынды үстеу тудыратын жұрнақтар:
|
1
|
-ша,-ше:
|
бала+ша қуанды, ескі-ше оқу, біздің-ше былай ғой, әзір+ше шыдай тұр
|
2
|
-лай,-лей,-дай,-дей,-тай,-тей :
|
Киме-лей, кірді, со-лай, осы-лай, жаз, ақша-лай берді, екінші-лей қайталама, аю-дай ақырып, күз-дей жинады, астық-тай алды, желім-дей жабысып.
|
3
|
-дай,-дей,-тай,-тей:
|
Құстай сайрады, тотыдай таранды, аттай шапты,
|
Ескерту: -дай,-дей,-тай,-тей жұранқтары
1. Сан есімде де бар:сексен-дей адам, жетпіс-тей оқушы -есептік сан есімнен болжалдық сан есім жасаушы жұрнақ
2.Сын есімде де бар: жаз-дай әдемі, қыс-тай қаһарлы- есім сөзбен тіркесіп келіп сын есім, етістікпен тіркескенде үстеу болады: жаздай жадырады, қыстай дайындалды.
|
4
|
-дайын, дейін,-тайын,-тейін (құранды жұрнақ )
|
Бүркіт-тейін шүйілген, тоты-дайын таранған, түлкі-дейін қуланып, бұлақ-тайын сылдырап.
|
5
|
-ша - ма, -ша-лық
(құранды жұрнақ)
|
Сон-ша-ма , мұн-ша-ма, осын-ша-ма сөйледі, осын-ша-лық ,мұн-ша-лық сон-ша-лық қуанды.
|
Түбірге сіңісіп ,көнеленіп үстеу тудыратын септік жалғаулар:
|
1
|
Барыс септіктің көнеленуінен қалыптасқан үстеулер
|
Кешке (кел) , бекерге ,текке, босқа, (жүрме), жөніне (кетті)
|
2
|
Жатыс септіктің көнеленуінен қалыптасқан үстеулер
|
Баяғыда (болыпты), аңдаусызда , әлгінде (сөйлеп қалды) алда,артта, келеді
|
3
|
Шығыс септіктің көнеленуінен қалыптасқан үстеулер
|
Етпетінен ,шалқасынан жатты, кеңінен әңгімелесті, әуелден,ежелден, баяғыдан таниды.
|
4
|
Көмектес септіктің көнеленуінен қалыптасқан үстеулер
|
Жөнімен айт, кезекпен бар, шынымен ойлады, ретімен жүрді.
|
Есім сөздер мен еліктеу сөзден туынды етістік жасайтын жұрнақтар:
№
|
Жұрнақ
|
Мысал
|
№
|
Жұрнақ
|
Мысал
|
1
|
-ла,-ле,-да,-де, -та:
|
Аяқта,ретте, өкпеле,
|
8
|
-ар,-ер,-р:
|
Жаңар, ескір
|
2
|
-лан,-лен,-тан,-тен:
|
Ойлан,үйлен,әдеттен,
|
9
|
-ал,-ел,-ыл,-іл,-л:
|
Жоғал,теңел, тарал
|
3
|
-лас,-лес,-дас,-дес,-тас,-тес:
|
Көмектес, пікірлес, ырлас,
|
10
|
-ық,-кі:
|
Бірік,дәнік.
|
4
|
-лат,-лет, -дат,-дет:
|
Әндет, түнделет.
|
11
|
-сы,-сі,-ымсы,-імсі:
|
Үлкенсі, пысықсы
|
5
|
-а,-е:
|
Ата,деме, сына,
|
12
|
-сын,-сін:
|
Жатсын, көпсін,
|
6
|
-ай,-ей,-й:
|
Күшей, мұңай.
|
13
|
-сыра,-сіре:
|
Әлсіре,қансыра, жетімсіре
|
7
|
-қар,-кер,-ғар,-гер:
|
Басқар, ескер.
|
14
|
-ырай,-ірей:
|
Кішірей,бақырай,
|
|
|
|
15
|
-ыра,-іре:
|
Бұрқыра, күркіре, жарқыра
|
Достарыңызбен бөлісу: |
